احسان کرمی: در تاریخ پر فراز و نشیب آدمی، انسان‌ها همیشه خاطرات، عقاید و تاریخ نیاکان و گذشتگان خود را سینه‌به‌سینه و به طور شفاهی یا به شکل نقاشی و مکتوب برای آیندگان خویش به میراث باقی گذاشته‌اند؛ گاه در قالب اسطوره‌ها و گاه خلق افسانه‌ها و گاه در قالب حکایت‌ها و قصه‌های عامیانه؛ اما این سنت هیچگاه متوقف نشده و در تمام گستره دنیا و ملل مختلف همیشه زنده و در جریان بوده است. چه در مغرب زمین و چه در مشرق می‌توان آثار و نشانه‌های فراوانی از اسطوره‌پردازی و افسانه‌سرایی سراغ گرفت و ایران، هند و مصر می‌توانند نمونه‌های تام و تمامی از این موضوع باشند و یونان جایی که ادیسه و ایلیاد هومر و داستان خدایان اساطیری نمودی بارز دارد. لیکن پس از فروپاشی روم و حاکمیت هزار ساله مسیحیت کاتولیک در قرون وسطی این جریان با توقف روبه‌رو می‌شود، چراکه اکنون تفاسیر برگرفته از مسیحیت کاتولیک محور عالم و آدم می‌شود و در آن جایگاه داستان، اسطوره، رمان و قصه تا حدودی کم‌فروغ است. اروپای رنسانس بر تمام شؤون مردم تاثیری شگرفی می‌گذارد و دنیای جدید و متفاوتی از آنچه بوده خلق می‌کند و همه چیز دستخوش تغییر می‌شود. اروپای قبل از رنسانس جامعه‌ای فئودالی است که کتاب در آن پدیده‌ای مختص طبقه اشراف، نجیب‌زادگان  و کلیسا است، زبان علم لاتین محسوب می‌شود و مردم به‌رغم دسترسی کم خود به کتاب فاقد آموزش رسمی و سازمان‌یافته به معنای امروزی آن بودند. کتاب به عنوان شیء ارزان و فراوان در دسترس همه نبود و چه بسا خیل عظیمی از مردم عمر خویش را بدون سواد سپری می‌کردند. اما رنسانس و در پی آن ظهور عصر روشنگری و در انتها کشفیات و اختراعات عصر انقلاب صنعتی موجب شکاف جدی میان دنیای جدید با دنیای کهن می‌شود. مردم اروپای قبل از رنسانس اصولا کتاب را مختص کلیسا، نجبا و طبقه درباریان و اشراف می‌دانستند و آنچنان به آن نیازی احساس نمی‌کردند، وضعیت زندگی و گذران اوقات نیز به گونه‌ای نبود که زمان چندانی برای مطالعه و سرگرمی‌های دیگر داشته باشند و عمده مردم درگیر کار برای فئودال‌ها و زمینداران بزرگ بودند. در شرق موضوع کاملا متفاوت است اما جریان تاریخ آن متفاوت از غرب است. گوتنبرگ با تجمیع علم چینی‌ها و کره‌ای‌ها در چاپ برای نخستین‌بار ماشین چاپی که توان حروفچینی داشت اختراع کرد؛ ماشینی که شاید بتوان آن را یکی از زمینه‌های شکل‌گیری عصر جدید و انقلابی نوین در اروپا و در پی آن جهان دانست. انسان اروپایی حال ابزاری در اختیار داشت که به سهولت می‌توانست در زمانی کوتاه کتاب را در تیراژی بالا و ارزان چاپ و منتشر کند و بدین شکل انحصار کتاب از طبقه خاصی که تنها زمان و مکنت کافی برای ابتیاع آن داشتند خارج شد. حال افکار و عقاید به سرعت مکتوب و منتشر می‌شدند. سپس با ورود بشر به عصر روشنگری انسان محور عالم خود می‌شود، حال انسان تعریفی نو از خود دارد و بر خود واجب می‌داند جهان خویش را بسازد، او داعیه اندیشه حسابگری عقلانی بریده از آسمان دارد. ماشین چاپ به کمک او می‌آید و با شروع نهضتی که در رنسانس توسط امثال مارتین لوترکینگ و کالوین در ترجمه انجیل به زبان‌های مختلف شکل می‌گیرد چاپ کتاب روزبه‌روز همه گیرتر می‌شود؛ اکنون هر مکتوبی به سرعت به کتاب تبدیل و در اختیار تمام مردم قرار می‌گیرد. در واقع کتاب ابزار ارتباطات و زبان زمانه می‌شود. انقلاب صنعتی این روند را با شتاب بیشتری روبه‌رو می‌کند. با اختراع ماشین بخار و فناوری‌های بعدی روزبه‌روز کتاب وارد زندگی مردم می‌شود. دوران فئودالیسم در اروپا به آرامی رو به زوال می‌نهد و طبقه جدید بورژوا و سرمایه‌داری نوین که بیشتر بر پایه تولید انبوه و کارخانه‌ای و تجارت استوار است پا به عرصه وجود می‌گذارد. استعمار خود را به 4 گوشه جهان می‌رساند و کشتیرانی به‌روزترین، سریع‌ترین و به‌صرفه‌ترین وسیله حمل‌ونقل جهانی می‌شود.  قالب اجتماعی مردم نیز متحول می‌شود و با ظهور صنایع بزرگ و سنگین طبقه‌ای بزرگ از کارگران حرفه‌ای در اروپا شکل می‌گیرد که با کوچ از روستاها به مناطق شهری در کارخانه‌های بزرگ و کوچک تولیدی مشغول کار هستند. صنایع جدید نیازمند نیروی کار باسواد هستند و ناظر بر همین نیاز پایه‌های آموزش عمومی به شکل امروزی آن شکل می‌گیرد و خیل عظیمی از مردم باسواد می‌شوند. بشر جدید بشر ماشینی است و اوقات خود را در کارخانه‌های بزرگ و پر سروصدا سپری می‌کند و نیازمند سرگرمی است. بدین شکل نوع جدیدی از ادبیات که کم و بیش، از گذشته وجود داشته به آرامی شکل می‌گیرد و این ادبیات جدید چیزی نبود غیر از رمان و داستان. چاپ کتاب سهل و ساده شده و با قیمت تمام‌شده ارزانی در اختیار قرار می‌گیرد و از جانبی کتاب به‌طور اعم و رمان به طور خاص به صنعتی پر سود تبدیل شده که ناشران را ترغیب به چاپ و ترویج کتاب می‌کند. نخبگان، کشیشان، اشراف و حتی طبقه جدید بورژوای اروپا وسیله‌ای غیر از کتاب برای ترویج و انتشار افکار خود ندارند و در کنار متون مقدس رمان به بخش مهمی از زندگی مردم تبدیل می‌شود.  نخستین تصاویر متحرک در سال 1878 در اروپا بر پایه عکسبرداری متوالی ساخته و می‌توان گفت سینما متولد می‌شود. اگرچه بسیاری از صاحب‌نظران شاید ارتباط میان سینما، رمان و داستان را چندان قوی و مهم قلمداد نکنند اما نمی‌توان گمان کرد سینما خلأ ساخته شده است. بدین شکل می‌توان گفت سینمای غرب وارث 4 سده نمایشنامه، رمان و داستان‌نویسی در نوع جدید و انواع و شکل‌های مختلف آن است. سینما در واقع وارث سوژه‌هایی بی‌انتها برای ساخت می‌شود. نمایشنامه نیز با وجود نمود آن در یونان باستان قدرتمندتر از گذشته ظاهر می‌شود و برآیند این سیر تاریخی سینمای امروز غرب است. امروز سری فیلم‌های سینمایی مانند هری پاتر در واقع بازنمایی یک رمان دنباله‌دار هستند.  جهان از احوال و نسبت جدید انسان غربی متاثر می‌شود و ایران معاصر نیز کم و بیش و با نواقص فراوان تحت تاثیر همین روند قرار می‌گیرد. ورود سینما و تلویزیون به ایران به سرعت شکل می‌گیرد اما رمان و داستان‌نویسی و به طور کلی‌تر کتاب بسته به اوضاع و احوال سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ایران به کندی متحول و متشکل می‌شوند، چرایی موضوع در این نهفته است که رمان و داستان به عنوان بخشی از فرهنگ در گذر زمان شکل می‌گیرند اما سینما بنا به ماهیت ابزار و صنع بودنش به سرعت جهان‌گیر می‌شود.
امروز یکی از دغدغه‌های انقلاب اسلامی بازنمایی واقعیت‌ها، آرمان‌ها و ارزش‌های انقلاب برای مردم کشور و جهان و همچنین انتقال پیام و تفکر ناب، عقلانی- انسانی و اصیل انقلاب است و طبیعی است سینما و تلویزیون می‌توانند به عنوان ابزارهایی موثر در این میان نقش ایفا کنند. اما باید پذیرفت سینمای انقلاب نیز در خلأ یا پایه‌های سست استوار نخواهد شد. امروز سینمای انقلاب لوازمی دارد که تا مهیا نشود نباید انتظار شکل‌گیری سینمای انقلاب را داشت. فیلم‌های استثنائی سینمای ایران که با دغدغه عده معدودی از کارگردانان و تهیه‌کنندگان ساخته می‌شوند نیز نمی‌توانند به اندازه کافی انقلاب را بنمایانند. امروز باید پذیرفت آموزش بازیگر و کارگردانی که بخواهد برای انقلاب دغدغه داشته باشد آغاز از میانه است و نمی‌توان خلأ موجود را پر کرد. کارگردان و تهیه‌کننده‌ای که سناریو یا روایت مکتوب قوی در دست نداشته باشد و سینماگری که محتوای کافی در دسترس خود ندارد، نمی‌تواند فیلم انقلابی قوی و درخور بسازد و چه بسا اصلا نمی‌تواند فیلم انقلابی بسازد. طبقه روشنفکری غربزده و سکولار نیز اساسا دغدغه انقلاب و آرمان‌های آن را ندارد.  باید از بنیاد شروع کرد و سینمای انقلاب را ساخت. نخستین لازمه انقلاب تولید محتوا برای سینما و تلویزیون است. باید آگاه بود این محتوا صرفا با آموزش‌وپرورش رمان‌نویس و داستان‌نویس تامین نخواهد شد، چراکه اساسا دغدغه ما رمان و داستان بماهو موجود آن نیست بلکه برای انقلاب رمان و داستان و در نهایت سینما ابزاری جهت انتقال پیام و بازنمایی واقعیت‌های مکتوم انقلاب و اسلام است لاجرم آن که برای انقلاب قلم می‌زند باید شخصی با شاخصه‌های خاص باشد. نویسنده تراز انقلاب باید به خودآگاهی تاریخی و باوری استوار از انقلاب و اسلام رسیده باشد، او باید به تاریخ اسلام و انقلاب و تاریخ اوضاع و احوال عالم خود آگاه و بصیر باشد و علاوه بر آن اسلام را بخوبی بشناسد و آرمان‌ها و دغدغه‌های آن را بداند. نویسنده انقلاب باید دغدغه انقلاب داشته باشد تا برای انقلاب قلم بر کاغذ گذارد. آن زمان که محتوای انقلابی خلق شد به دنبال آن بازیگر، کارگردان و تهیه‌کننده انقلابی نیز خود شکل خواهند گرفت. پس از انقلاب نویسندگان زیادی ظهور کرده‌اند و کتاب‌های فراوانی نوشته شده است اما همیشه برای سینماگر انقلابی نبود محتوا دست او را خالی و حق انتخابش را محدود کرده است. باید اضافه کرد تولید رمان، داستان و نمایشنامه آن هم انقلابی علاوه ‌بر ساختن پایه‌های سینمای انقلاب، نشر کتاب را نیز به تحرک وامی‌دارد. باید پذیرفت نویسنده انقلابی اصلا فقر سوژه ندارد و تاریخ پرفراز و نشیب ایران چه قبل از اسلام  چه پس از آن و چه در دوران چهار دهه‌ای بعد از انقلاب اسلامی پر از موضوعاتی است که می‌تواند هر کدام دستمایه خلق داستان‌ها و رمان‌های فراوان و به تبع آن فیلم‌های فراوانی شود؛ نویسنده انقلابی باید بداند هیچ حوزه‌ای نیست که او نتواند در آن قلم بزند. با نگاهی به هر سو، این کشور پر از روایت‌های ناگفته‌ای است که فریاد بازنمایی سر داده‌اند و توجه ما را به خود می‌خوانند. از شور و شعف انقلاب تا خاکریزهای دفاع‌مقدس، از میدان مبارزه خاموش سربازان گمنام امام زمان(عج) با دشمنان تا رشادت‌های خاموش دانشمندان این مرز و بوم و از آتش‌نشانان جانباز و شهید تا مدافعان حرم، تا بغض‌های فروخفته اسلام و رد تازیانه ظلم‌های تکفیر و وهابیت بر پیکره‌اش در تاریخ پر از داغ آن و از طوغ استکبار صهیونیسم بر شانه‌های جهان. روایت‌هایی که ما را می‌خوانند که آنها را به ابزارهای مختلف فریاد کنیم و برای جهانیان بازنمایانیم.
 

هومن نیری: تبدیل رعیت به شهروند در انقلاب مشروطه، گام مثبتی بود که نیمه‌کاره ماند. انقلاب مشروطه به عنوان یکی از مهم‌ترین تحولات سیاسی- اجتماعی تاریخ معاصر ایران توانست خواسته‌های به حاشیه رانده‌شده ایرانیان را پس از مدت‌ها به متن آورد. خواسته‌هایی همچون برخورداری از حقوق شهروندی که البته به واسطه  ثابت ماندن ساخت قدرت، محقق نشد. انقلاب ناقص، انقلاب شهید، جنبش ناتمام؛ اینها نام‌هایی است که پژوهشگران تاریخ ایران به انقلاب مشروطه داده‌اند. انقلابی که نامش هرچه باشد بی‌تردید در تاریخ معاصر ایران تحولی بی‌بدیل است. یکی از مهم‌ترین گام‌های مثبتی که با انقلاب مشروطه محقق شد، تغییر نگاه به مردم از رعیت به شهروند بود. پیش از آن مردم ایران در قالب رعایایی تعریف می‌شدند که اصولا ساختار قدرت و در رأس آن پادشاه هیچ حقی برای‌شان قائل نبود. «توده مردم همواره جماعتی غلام و بنده بدون اراده، بدون رأی در تقدیرات خود و کشوری که در آن زیست می‌کردند به نام ملت ایران خوانده می‌شدند و جان، مال، عقیده، ایمان و مذهب و همه ‌چیز آنها دستخوش هوای نفس و تمایلات شاه بوده... همه بندگان شاه بودند و همه چیز برای شاه بود».(1) همچنین «ملت ایران نه آزادمرد و آزادزن بودند و نه برده. آنان تا اوایل قرن بیستم هم در لفظ و هم در معنا همه رعیت بودند... رعایایی که علی‌الاصول و در تحلیل نهایی از خود، رأی، اراده و استقلالی نمی‌داشتند و جان و مال‌شان در تحلیل نهایی در گرو تصمیمات قاهره دولت و عوامل و عساکر آن بوده است».(2) اما انقلاب مشروطه این شرایط را تغییر داد. مفهوم شهروندی در سال‌های منتهی به انقلاب مشروطه مورد توجه قرار گرفت و مقصود از آن عمدتاً این بود که مردم حق دارند به عنوان عضو جامعه خواسته‌های مشروع و پذیرفته‌شده‌ای را از حکومت طلب کرده و برای مطالبه  آن بکوشند. در مطرح شدن این مفهوم، عوامل گوناگونی دخیل بودند.
 زمینه‌های شکل‌گیری حقوق شهروندی
مفهوم شهروندی در انقلاب مشروطه به یکباره مطرح نشد و عواملی دست به دست هم دادند تا برخورداری از حق شهروندی به خواسته‌ای عمومی تبدیل شود. عواملی همچون اصلاحات انجام‌گرفته در دوران صدراعظمی «امیرکبیر» و «میرزاحسین‌خان سپهسالار» که گشایش فضای سیاسی و سهولت در انتقاد از حکومت را در پی داشت؛ مخالفت با امتیاز رژی و ایستادگی در برابر حکومت با رهبری روحانیانی همچون «آقانجفی اصفهانی» و «میرزای شیرازی» که به لغو این امتیاز و در نهایت تضعیف قدرت حکومت انجامید؛ قتل «ناصرالدین شاه» به دست «میرزارضا کرمانی» که موجب شد برای نخستین‌بار شاه در ایران به دست فردی عادی و در فضایی خارج از جنگ قدرت کشته شود و قداستش محل تردید قرار گیرد. یکی دیگر از مولفه‌های مهم آگاهی‌بخشی به مردم، ترجمه آثار و انتشار روزنامه‌های بسیار در این دوره بود. «با آغاز انتشار بیش از 160 عنوان کتاب و روزنامه و همچنین افزایش آگاهی شماری از مردم در دهه‌های پایانی قرن 13 بود که به قول «آبراهامیان» موجی از تجددخواهی در کشور به راه افتاد. شاه با هدف اجلال شکوه و عظمت سلطنت، دستور ترجمه این آثار را داده بود که نتیجه  معکوس داشت، زیرا خواننده این آثار ناخواسته  شاهان خود را با مشهورترین پادشاهان اروپا و فقر ایران را با رفاه اروپا می‌سنجید».(3) این نوشته‌ها و پیچیدن فضای انتقاد در میان ‌بخشی از جامعه ایرانی بویژه جمعیت شهری، ذهنیت مردم را نسبت به قدرت و حاکمیت تغییر داد و سطح مطالبات اجتماعی را بویژه در میان نخبگان و روشنفکران بالا برد. نخبگانی که سعی داشتند مردم را نیز با خود همراه سازند: «مشروطیت و مشروعیت دولت با اجرای قانون اسلام و با عدل و مساوات یا علم و تمدن همه را نتیجه یکی است، نتیجه حریت است، آن را به دست آورید. امروز زن‌ها، اطفال و خواجه‌سرایان قاجاریه شما را عبد خود می‌دانند، می‌خرند، می‌فروشند، می‌کشند و می‌بخشند. اقلا به آنها بگویید خداوند ما را آزاد آفریده است... امروز اعتراض‌تان نتیجه ندهد، 10 سال دیگر نتیجه خواهد داد. اگر ما ثمر آن را نبریم اولاد و اخلاف ما ثمر را خواهند برد».(4) با توجه به این زمینه‌ها بود که مردم ایران در انقلاب مشروطه خواستار حقوق شهروندی خود شدند؛ حقوقی که در قانون اساسی مشروطه نیز نمود یافت.
 حق شهروندی در قانون اساسی مشروطه
فرمان مشروطه و به دنبالش قانون اساسی مشروطه بالأخره پس از مبارزات فراوان مردم ایران در سال 1285 خورشیدی به امضای «مظفرالدین شاه» و تایید مجلس شورای ملی رسید تا خواسته دیرینه مردم درباره وجود قانون در کشور محقق شود. «قانون اساسی مشروطیت از نظر حقوقی جایگاهی برای دیکتاتوری باقی نمی‌گذاشت... اصل بیست‌وششم متمم قانون اساسی مشروطه، حکومت و اساس آن را بر رأی مردم دانسته و تکیه‌گاهی جز اراده  مردم برای آن قائل نبود».(5) به این ترتیب با پذیرش حق رأی‌دهی برای مردم، ایرانیان پس از سال‌ها می‌توانستند طبق قانون مشروطه در تعیین سرنوشت خود و کشورشان دخیل شوند. این حقی بود که در متن قانون اساسی مشروطه همراه با مواردی همچون تاکید بر برابری و مساوات برای تمام مردم به آن اشاره شده بود اما بسیاری عملا از این حقوق بهره‌مند نشدند و این موضوع مدتی مدید پس از مشروطه بر روی کاغذ ماند.
 ناکامی حق شهروندی در عمل
پس از اجرایی شدن قانون مشروطه، در زمان حکومت قاجار تنها عده‌ای محدود توانستند از امتیازات قانونی و حق شهروندی خود بویژه حق رای‌دهی بهره‌مند شوند. این امر به دلیل محدودیت‌هایی بود که در این زمینه وجود داشت: «در دوره  یکم قانونگذاری، انتخابات صنفی بود یعنی فقط 6 گروه (1- شاهزادگان و قاجاریان 2- علما و طلاب 3- اعیان و اشراف 4- بازرگانان 5- زمین‌داران 6- کشاورزان) حق رای داشتند. نکته آنکه به موجب نظامنامه انتخابات کشاورزان و زمین‌داران را یک گروه به نام ملاکین و فلاحین به حساب آوردند. نکته  دیگر آنکه در تهران اعیان و اشراف از حق رأی محروم بودند و تنها 5 گروه در انتخابات حق شرکت داشتند».(6) علاوه بر این زنان نیز به کل از حق رأی‌دهی محروم بودند و به این ترتیب در زمان حکومت قاجارها بسیاری از ایرانیان عملاً امکان برخورداری از حقوق شهروندی را پیدا نکردند و پس از آن هم ناامنی و بی‌ثباتی عاملی شد تا حقوق شهروندی دیگر در اولویت خواسته‌های اجتماعی نباشد. بدین ترتیب «سال‌های پس از مشروطه با آشفتگی اجتماعی، ناامنی، شورش‌های محلی و نغمه‌های جداسری همراه شد و رهاوردهای جنبش مشروطه  بدون اینکه به ملت‌سازی بینجامد در چارچوب دولت‌سازی در نهایت با کودتای سوم اسفند 1299 از حرکت بازایستاد و دولت خودکامه پهلوی بر بستر چنین تحولاتی برپا شد».(7) با روی کار آمدن پهلوی اول، «رضاشاه» به سرعت در مسیر مخالف آرمان‌های مشروطیت از جمله حق تعیین سرنوشت و اصولی همچون آزادی عقیده، آزادی بیان، تساوی در مقابل قانون، مصونیت جان، مال، مسکن و شغل از تعرض و حق دادخواهی برآمد. در این دوران تنها نمادها و ظواهری از انقلاب مشروطه و حق شهروندی باقی مانده بود. می‌توان مدعی شد «در دوران پهلوی اول اگرچه قانون اساسی و نهادهای دموکراتیک باقی ماندند و در ظاهر انتخابات برگزار می‌شد اما به واقع تمام آنها صوری بوده و انتخابات فرمایشی، خودکامگی رضاشاهی را 21 آذر 1304 در ایران نهادینه کرد. تداوم حکومت خودکامه نیز با دستکاری در انتخابات مجالس ششم تا سیزدهم امکانپذیر شد».(8) این شرایط در دوران پهلوی دوم نیز با وجود فراز و نشیب‌هایش همچنان باقی ماند. مجالس به صورت مرتب تشکیل می‌شدند اما نمایندگان‌شان را نه ملت که در واقع شاه انتخاب می‌کرد. احزاب سیاسی وجود داشتند اما نام، رهبران و اهداف‌شان را نه مردم بلکه شاه تعیین می‌کرد. آزادی بیان با سیاست مشت آهنین پاسخ داده می‌شد و زندان پیش روی کسانی بود که خواهان حقوق شهروندی خود در معنای واقعی کلمه بودند. به این ترتیب می‌توان گفت در سال‌های پس از مشروطه تنها سیاهه‌ای از حقوق شهروندی بر روی کاغذ باقی مانده بود.
 نتیجه‌گیری
تحقق حقوق شهروندی یکی از مهم‌ترین خواسته‌های اجتماعی مردم ایران در سال‌های منتهی به انقلاب مشروطه بود که با به نتیجه رسیدن این انقلاب تا حدودی محقق شد و توانست تلقی عمومی از مفهوم تاریخی و سنتی رعیت را تغییر دهد. اما این تنها نیمه راه بود و «مشروطه نتوانست به جای آن بنیان کهنی که به زیر سوال برده بود نظم و ساختار جدیدی تاسیس کند».(9) به این ترتیب با گسترش شکاف
دولت- ملت در سال‌های پس از مشروطه، مردم ایران برای تحقق عملی حقوق شهروندی خود مدت‌ها چشم‌انتظار ماندند؛ خواسته‌ای که در نهایت با انقلاب مردمی ایران در سال 57 در عمل محقق شد.
 ----------------------------------
پی‌نوشت
1- مهدی ملک‌زاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران، انتشارات علمی، 1373، چاپ چهارم،  ص 47
2- محمدعلی همایون‌کاتوزیان، استبداد، دموکراسی و نهضت ملی، تهران، نشر مرکز، چاپ ششم، 1392، صص 28-27
3- یرواند آبراهامیان، ایران بین 2 انقلاب، ترجمه احمد گل‌محمدی و محمدابراهیم فتاحی، تهران، نشر نی، چاپ بیستم، 1392، ص 75
4- ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، تهران، موسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ دهم، 1392، ص214
5- علیرضا ملائی‌توانی، تبیین ریشه‌های اجتماعی- اقتصادی انقلاب مشروطه، تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1391، سال دوم، شماره دوم، ص 122
6- مصطفی رحیمی، قانون اساسی مشروطه‌ ایران و اصول دموکراسی، چاپ چهارم، تهران، انتشارات دیبا، 1378، صص 70-69
7- جواد اطاعت، ماهیت دولت در ایران، فصلنامه اطلاعات سیاسی- اقتصادی، 1385، شماره 234-233، ص 71
8- اطاعت، همان، ص91
9- صادق زیباکلام، سنت و مدرنیته، تهران، انتشارات روزنه، چاپ پنجم، 1382، ص 459
 منبع: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران

مه یر: بله! عملیاتی داشتیم.
لوین: آیا به طور نمونه می‌توانید به موردی اشاره کنید؟ گفته می‌شود هواپیمایی که در پنسیلوانیا سقوط کرده هدف قرار گرفته است.
مه یر: نیروی هوایی هیچ هواپیمایی را هدف قرار نداد. بعد از اینکه نوع تهدید هوایی برای ما معلوم شد، گشتزنی هوایی را با هواپیمای جنگنده رادار آواکس و تانکر سوخت‌رسان شروع کردیم. هدف از این گشت‌زنی، پیدا کردن و تعقیب هواپیماهای ربوده شده بود، اما ما هیچ هواپیمایی را پیدا نکردیم که تعقیب کنیم.
لوین: این دستوری که نام بردید، قبل از حمله به پنتاگون صادر شد یا بعد از آن؟
مه یر: تا آنجا که من می‌دانم، این دستور بعد از حمله به پنتاگون صادر شد.
سناتور بیل نلسون که تا به حال ناظر مذاکره بوده سوال می‌کند: جناب رئیس! اگر اجازه بفرمایید به منظور تکمیل اسناد خبرهایی را که شبکه CNN از حوادث ثبت کرده، ارائه کنم. زمان دقیق برخورد دومین هواپیما به برج جنوبی 9 و 3 دقیقه و زمان برخورد بوئینگ 77 به پنتاگون 9و43 دقیقه بوده است.  ساعت 10 و 10 دقیقه، زمان سقوط هواپیمای یونایتد ایرلاین پنسیلوانیا گزارش شده است بنا براین فاصله زمانی برخورد هواپیما به برج و سقوط هواپیمای دیگر روی پنتاگون، 40 دقیقه است. این زمان از مرحله برخورد دومین هواپیما با برج جنوبی تا سقوط آخرین هواپیما در پنسیلوانیا یک ساعت و 10 دقیقه طول می‌کشد.
لوین: آنچه ما مایلیم بدانیم این است که چه زمانی پنتاگون از حالت‌های اضطراری و تهدیدهای بالقوه نظیر اخطارهای FAA درباره تغییر مسیر هواپیما و چیزهای دیگر باخبر شد؟ اینها چیزهایی است که مایلیم از شما بشنویم.
مه یر: این چیزی نیست که بتوانم پاسخ بدهم، بعد از نخستین حمله به برج‌های دوقلو ما بلافاصله گروه‌های مقابله با بحران را به حالت آماده‌باش درآوردیم. بعد هم با مقامات ایالتی ارتباط برقرار کردیم. اما از اینکه چه زمانی هواپیماهای نیروهای دفاع هوایی (NORAD) وارد عمل شدند، اطلاعی ندارم.
لوین: مواردی که قبلا از شما پرسیدم چطور؟ آیا FBI یا FAA یا به هر طریق، یکی از نهادهای مسوول گزارش داده‌اند که هواپیمایی تغییر مسیر داده یا هواپیمایی به واشنگتن یا هر هدف دیگری نزدیک می‌شود؟ آنها باید گزارش کرده باشند، در غیر این صورت در وظایف خود اهمال کرده‌اند.
مه یر: بله! همین طور است. همان طور که می‌دانید در زمان حمله من در پنتاگون حضور نداشتم. ممکن است قبل از وقوع حادثه گزارش‌هایی به پنتاگون مخابره شده باشد که برای من هم زیاد روشن نیست، اما ما کارمان را با گزارش‌ها و اخطارهای مرکز دفاع هوایی (NORAD) و FAA شروع کردیم و از این طریق به موقعیت هواپیمای ربوده شده و هواپیمایی که در پنسیلوانیا سقوط کرده پی بردیم، اینکه جنگنده‌ها آن هواپیما را رهگیری کرده باشند، اطلاعی ندارم، من باید...
لوین: فکر می‌کنید چه زمان این گزارش‌ها را بتوانید در اختیار ما بگذارید؟ می‌دانم که الان به‌خاطر ندارید.
مه یر: اما ما آنها را پیدا خواهیم کرد.
در جست‌وجوی زمان از دست رفته
مرکز دفاع هوایی آمریکا (NORAD) پس از انتشار مذاکرات کمیته نیروهای مسلح مجلس، داستان لحظه به لحظه حوادث را به گونه دیگری نقل کرد تا از این طریق ابهامات به‌جای مانده ناشی از دستپاچگی، عدم اطلاع یا ضعف حافظه رئیس ستاد مشترک (مه یر) را برطرف کرده باشد. این گزارش به فاصله یک روز پس از مذاکرات کمیته با مه یر منتشر شد. در گزارشی که NORAD منتشر کرد، زمان دریافت هشدار هواپیماربایی ساعت 9 و 24 دقیقه صبح اعلام و تصریح شد: «بلافاصله جنگنده‌های اف ـ 16 مستقر در پایگاه هوایی لانگ لی با دستور رهگیری هواپیمای بوئینگ به پرواز درآمدند. اما نیروی هوایی بدون اطلاع از موقعیت هدف (هواپیمای بوئینگ) به تصور اینکه این هواپیما نیز به قصد وارد کردن ضربه سوم به برج به سمت نیویورک در پرواز است، جنگنده‌های اعزامی را به سمت شمال (نیویورک) هدایت می‌کند. در حالی که جنگنده‌ها در مسیر شمال (نیویورک) در جست‌وجوی هدف بودند؛ یک هواپیمای باری ارتش پس از برخاستن از باند فرودگاه ریاست‌جمهوری واقع در سنت آندرو به‌طور کاملا اتفاقی هواپیمای بوئینگ را شناسایی می‌کند؛ اما زمان از دست رفته است و دیگر هیچ اقدامی ممکن نیست».  
ادامه دارد