جنگ، چنان پدیده مرارت‌بار و پُررنجی است که همه ملت‌ها، بویژه ملت‌هایی که آن را تجربه کرده‌اند، همواره از آن گریزانند؛ همین تلخی و گریزان بودن ملت‌هاست که موجب شده «تهدید به جنگ» در زمره تهدیدات رایج و مؤثر قرار گیرد و قدرت‌های زورگو برای وادار کردن دولت‌ها و ملت‌های هدف به عقب‌نشینی و تمکین در برابر خود، از این حربه استفاده کنند. خطا در برآورد وقوع جنگ از هر طرف که سر بزند خسارت‌بار است؛ چه جنگِ در حال وقوع را نادیده بگیریم و چه تهدید به جنگ غیرواقعی و در چارچوب عملیات روانی را قطعی قلمداد کنیم. نادیده گرفتن جنگِ در حال وقوع، منجر به عدم آمادگی و غافلگیری می‌شود و قطعی قلمداد کردن «تهدید غیرواقعی به جنگ» منجر به کوتاه آمدن در برابر دشمن و امتیاز دادن و پذیرش ذلت؛ بنابراین مسؤولان تراز اول کشور باید دراین‌باره برآورد و ارزیابی دقیقی داشته باشند. در کشور ما مطابق قانون اساسی، رهبری باصلاحیت‌ترین جایگاه برای چنین برآوردی است، چرا که مطابق اصل ۱۱۰ قانون اساسی، هم فرماندهی کل نیروهای مسلح بر عهده ایشان است و هم اعلان جنگ و صلح و بسیج نیروها. رهبر معظم انقلاب اسلامی یک‌بار دیگر در سخنرانی ۱۴ خرداد و در بیست‌ونهمین سالگرد ارتحال ملکوتی بنیانگذار جمهوری اسلامی، ارتباط داشتن «وقوع جنگ» با «برجام» را دروغ خواندند. این یادداشت تلاش می‌کند به برخی از دلایلی که این دروغ را یا به عبارت دیگر «بی‌اعتبار بودن تهدید به جنگ» را اثبات می‌کند، بپردازد. مناسب است یادآوری کنم طی حدود 3 دهه گذشته، چند بار کشور در آستانه ورود به جنگ قرار گرفته لیکن با تدابیر هوشمندانه رهبر معظم انقلاب، خطر جنگ از سر کشور رفع شده است! در اینجا به 2 مورد از این موارد می‌پردازم.
  جنگ اول خلیج فارس
نخستین بار زمستان 69 هنگامی بود که آمریکا و متحدانش برای خارج کردن عراق از کویت دست به عملیات گسترده زدند. در این جنگ که به جنگ اول خلیج‌فارس معروف شد، جریان مشهور به چپ در داخل کشور مصراً خواستار ورود ایران به جنگ در حمایت از صدام بود! این جریان حتی پس از تصمیم شورای عالی امنیت ملی مبنی بر بی‌طرفی ایران در جنگ بین عراق و آمریکا و متحدانش، تمکین نکرده و هر روز در مجلس و خارج مجلس برای ورود ایران به جنگ در مقابل آمریکا فشار می‌آورد. البته از سوی دیگر، غربی‌ها نیز ما را تحریک به ورود به جنگ و انتقام از صدام می‌کردند! خاتمه‌بخش این ماجرای حساس -که اندکی بی‌تدبیری و هیجان‌زدگی موجب می‌شد ایرانِ تازه رهاشده از جنگ تحمیلی هشت‌ساله، وارد جنگی بشود که جز ویرانی ایران پایانی نداشت- موضع قاطع رهبری بود. 4 روز پس از اعلام نظر شورای عالی امنیت ملی، در شرایطی که نمایندگان مجلس از هر دو طیف، هر روز نطقی له یا علیه مصوبه شورای عالی امنیت ملی ایراد می‌کردند، حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای در دیدار مجمع نمایندگان طلاب و فضلای حوزه علمیه قم طی سخنانی مهم، موضع رسمی جمهوری اسلامی ایران در قبال تحولات منطقه را تشریح کردند. ایشان در این سخنرانی، با انتقاد شدید از حملات ارتش آمریکا به مردم بی‌دفاع عراق، بر موضع بی‌طرفی جمهوری اسلامی تأکید و البته آن را تبیین کردند.
ایشان در پایان صراحتاً گفتند: «جمهوری اسلامی، هر دو جناح را رد می‌کند؛ چون در هر دو طرف، انگیزه‌ها مادی است و به همین دلیل هم با یکدیگر تعارض پیدا کرده‌اند. آنها به دلیل مادی بودن، با هم تعارض پیدا کرده‌اند. اینطور نیست که یکی الهی و یکی هم مادی است. جنگ اسلام و کفر نیست. این، موضع ملت ایران ما است». (4 بهمن69)
 حمله به طالبان
دومین مقطع حساسی که می‌رفت تا جمهوری اسلامی ایران را وارد جنگی ناخواسته و خطرناک کند، پس از حمله طالبان به مزارشریف در افغانستان، در آگوست ۱۹۹۸ /۱۳۷۷ شمسی بود. در این حمله که سرکنسولگری ایران در مزارشریف نیز جزو اهداف طالبان قرار گرفت، ۱۱ ایرانی (۱۰ دیپلمات و یک خبرنگار) شهید شدند. پس از این رویداد تروریستی، جلسه فوق‌العاده شورای عالی امنیت ملی تشکیل و اکثر اعضای این شورا به ریاست رئیس‌جمهور وقت رأی به حمله به افغانستان (طالبان) دادند و نتیجه این رأی‌گیری به‌عنوان مصوبه شورای عالی امنیت ملی برای رهبر حکیم انقلاب ارسال شد. موضوع حمله به طالبان آنقدر جدی بود که همزمان با طی فرآیند در شورای عالی امنیت ملی، حدود ۱۰۰ هزار نیروی نظامی در مرزهای شرقی کشور مستقر و آماده عملیات شده بودند، لیکن حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای برخلاف رویه غالب خود که مصوبات شورای عالی امنیت ملی را تأیید می‌کنند، به‌صورت مستدل با این مصوبه مخالفت کردند و ایران اسلامی را یک‌بار دیگر از ورود به جنگی پرخسارت حفظ کردند. البته پس از این مخالفت، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی عملیات محدود دیگری را علیه طالبان طراحی و با موافقت رهبری اجرا کرد که موجب تنبه طالبان و عقب‌نشینی این گروه در برابر جمهوری اسلامی ایران شد. آنچه گفته شد تنها 2 نمونه از مواردی بود که تدابیر رهبری مانع بروز جنگ برای کشورمان شد تا برخلاف تبلیغات و عملیات روانی دشمن، معلوم شود رهبر حکیم انقلاب اسلامی نه‌تنها برای ایجاد تنش اهل ماجراجویی نیستند، بلکه با هوشیاری و آینده‌نگری، همواره کشور را از میان بحران‌ها و تلاطمات داخلی و منطقه‌ای به سلامت به ساحل امن و آرامش راهبری کرده‌اند. همین رهبر اما با تجربه‌ای به‌مراتب بیشتر و آگاهی و شناخت عمیق‌تر از دشمن، بروز جنگ را به‌خاطر تن ندادن به برجام معیوب، دروغ می‌خوانند؛ چرا؟ حداقل 4 دلیل برای بی‌اعتبار بودن این تهدید به جنگ می‌توان برشمرد.
 ۱- شکست‌های آمریکا در عراق و افغانستان
آمریکایی‌ها پس از ماجرای مشکوک ۱۱سپتامبر، به عراق و افغانستان لشکرکشی کرده و عراق را به اشغال خود درآوردند. حجم نیرو، تجهیزات و ادوات نظامی که آمریکا برای این عملیات به کار گرفت پس از جنگ دوم جهانی، بی‌سابقه بود و شرایط روحی- روانی داخل آمریکا و حتی فضای بین‌المللی کاملاً به نفع آمریکا بود اما سرانجام آمریکا ناچار به ترک عراق شد و برای نخستین بار در تاریخ این کشور، یک دولت شیعی و نزدیک به جمهوری اسلامی ایران در عراق بر سر کار آمد!
2- شکست آمریکا و ده‌ها همپیمان منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای‌اش در جنگ‌های منطقه
آمریکا و بیش از 80 کشور، حدود 7 سال پیش، در اجلاس استانبول تصمیم گرفتند بشار اسد از حکومت ساقط شود و مخالفان وی بر سر کار بیایند ولی تنها با حضور روسیه و مهم‌تر از آن کمک مستشاری جمهوری اسلامی ایران، همه ترفندهای آنان با شکست روبه‌رو شد و امروز دولت قانونی سوریه همچنان و مستحکم‌تر از قبل در دمشق مستقر است و مخالفان مستظهر به آمریکا و دیگر قدرت‌ها تارومار شده و مستأصل به دنبال برون‌رفت از این بحران هستند.
 ۳- نفوذ منطقه‌ای ایران
همه دشمنان انقلاب اسلامی می‌دانند تعرض به ایران عزیز یعنی برانگیختن همه محور مقاومت در لبنان، سوریه، عراق، یمن، افغانستان و... .
و این یعنی مواجه کردن نیروهای مستقرشان در منطقه نه‌فقط با تهدید، بلکه با اقدامات کاملاً واقعی!
 4-  قدرت بازدارندگی و دفاعی بالای ایران
چهارمین دلیل، قدرت بازدارندگی و دفاعی بالای جمهوری اسلامی ایران است؛ قدرتی که توان و آمادگی اقدام علیه تمام منافع آمریکا و همپیمانانش در منطقه را دارد و همه پایگاه‌ها و ناوهای آمریکا در منطقه زیر آتش موشک‌ها و دیگر ظرفیت‌های نظامی او قرار دارند. به این دلایل اضافه کنید «شرایط داخلی آمریکا» را که با بدهی چند هزار تریلیون دلاری، جنگ اقتصادی با چین و اروپا و... و مخالفت نخبگان این کشور با ترامپ دست‌وپنجه نرم می‌کند. حال آیا آمریکایی که رئیس‌جمهورش چندین بار از هزینه بی‌حاصل ۷ تریلیون دلاری کشورش در منطقه ابراز ناخرسندی کرده، در حضور رسمی نظامی در عراق و افغانستان شکست خورده و در جنگ نیابتی در منطقه مفتضح شده، با ورود به جنگ مستقیم و سخت با جمهوری اسلامی ایران، تمام نیروهای مستقر خود در منطقه و همپیمانانش را در معرض خطر قطعی ایران و همپیمانانش قرار می‌دهد؟ آیا آمریکا از قدرت بالای دفاعی ایران که به‌سرعت می‌تواند افزایش هم یابد مطلع است؟ آیا می‌داند ممکن است وارد نبردی شود که پایانش در خوش‌بینانه‌ترین حالت برای او نامعلوم است؟ آمریکا خوب می‌داند جمهوری اسلامی ایران اهل جنگ نیست اما در صورت وقوع، مرد جنگ است! ترامپ برخلاف ظاهر دیوانه‌اش، به‌عنوان یک تاجر کلان که با قواعد تجارت به‌خوبی آشناست، اهل «هزینه‌/فایده» است و خوب می‌داند در چنین نبردی، جز «خسارت» دستاوردی نخواهد داشت. آمریکا فقط در صورتی به ایران حمله نظامی خواهد کرد که ایران مؤلفه‌های قدرت خود از جمله «توان موشکی»، «نفوذ منطقه‌ای»، «انسجام داخلی» و «ایمان به خدا» را از دست داده باشد؛ هدفی که با لطایف‌الحیل آن را دنبال می‌کند. پس مادامی که جمهوری اسلامی ایران قدرتمند است و از این مؤلفه‌ها برخوردار، هیچ قدرتی جرأت تعرض سخت به ایران را ندارد؛ بنابراین جنگ، دروغی بیش نیست.
* تحلیلگر مسائل سیاسی
منبع: مؤسسه پژوهشی- فرهنگی انقلاب اسلامی
 

آغاز سال 1318ش توأم با ادامه رخدادهایی بود که در قاره اروپا می‌گذشت و در بطن خود جنگی را می‌پروراند که در آخرین ماه تابستان این سال آغاز شد و جهان را به کام خونین خود کشید. سران اروپا برای هم شاخ و شانه می‌کشیدند. «موسولینی» در ایتالیا و «هیتلر» در آلمان بر طبلی می‌کوفتند که در سوی دیگر «چمبرلین» در انگلیس، «لوبرن» در فرانسه و «روزولت» در آمریکا با کوبشی دیگر بر آن می‌نواختند، «فرانکو» در اسپانیا پس از جنگ‌های داخلی به قدرت رسیده بود، شوروی در حال نزدیک شدن به انگلیس و فرانسه و اتحاد با آنها بود، آلبانی زیر چکمه‌های نظامیان ایتالیا نفس می‌زد، لهستان همواره از سوی آلمان تهدید می‌شد و مقدمات درگیری نظامی میان ژاپن و روسیه آماده شده بود. نیروهای نظامی در اروپا و شمال آفریقا در حال تغییر موضع و اتخاذ آرایش‌های تازه بودند. وقوع جنگ برای آگاهان سیاسی امری قابل پیش‌بینی بود. در این نزدیکی، سران برخی همسایگان ایران، دار دنیا و سیاست را وداع می‌گفتند؛ «آتاترک» رئیس‌جمهور ترکیه پاییز 1317ش مرده بود، «ملک‌غازی» اول پادشاه عراق، در بهار 1318ش در حادثه برخورد خودرو کشته شد و «ظاهرشاه» پادشاه افغانستان، نخستین سال‌های سلطنت 40 ساله خود را شروع کرده بود. این 3 کشور به همراه ایران پیمان سعدآباد را 17 تیر 1316 امضا کرده بودند. در ایران اما همه خبرها معطوف به ازدواج «محمدرضا پهلوی» با «فوزیه» بود. آنان در 24 اسفند 1317، روز تولد رضاشاه، در قاهره عقد کردند و اکنون با کشتی «محمدعلی‌کبیر» در حال بازگشت به ایران بودند تا عروسی کنند. رضاشاه 26 بهمن 1317 طی فرمانی، به فوزیه ملیت ایرانی داده بود تا ملکه آینده ایران یک دختر ایرانی مصری‌الاصل باشد. مطبوعات ایران مهم‌ترین خبرهای خود را به ازدواج پسر رضاشاه و دختر ملک فؤاد اختصاص داده بودند. تدارکات وسیعی برای اجرای مراسم عروسی در نظر گرفته شده بود. هیأت‌هایی از مصر، ترکیه، افغانستان، انگلیس، ژاپن، فرانسه، ایتالیا، آلمان، سوئد، نروژ، بلژیک، دانمارک، فنلاند، هلند، لهستان، شوروی و آمریکا در راه تهران بودند. کاروان شادمانی مصر، مرکب از خانواده فوزیه و رجال لشکری و کشوری، بزرگ‌تر از دیگر هیأت‌ها بود. کاخ گلستان روز 28 صفر، سالگرد رحلت پیامبر اکرم(ص) و شهادت امام حسن مجتبی(ع) یکی از پررفت‌وآمدترین روزهای خود را می‌گذراند. هیأت‌های خارجی رسیده به پایتخت به حضور رضاشاه می‌رسیدند و مورد استقبال قرار می‌گرفتند. گارد احترام دائم در حال نواختن موزیک بود. در این روز 5 هواپیما از انگلیس که گروه شرکت‌کننده در مراسم عروسی را با خود آورده بود، در فرودگاه دوشان‌تپه به زمین نشست. قرار بود از اول اردیبهشت تا چهارم این ماه که با سالگرد تاجگذاری رضاشاه مصادف بود، جشن‌های گسترده‌ای برپا شود. اخبار داخلی مملکت (خبرهای غیررسمی و غیرحکومتی) بسیار کم منعکس می‌شد؛ در مقابل، اخبار خارجی با دست باز در جراید انعکاس می‌یافت. دمای هوای پایتخت، سوانح طبیعی، مسافرت مسؤولان ادارات به شهرها، گزیده شدن چند نفر توسط سگ هار(!) و... اجازه درج در مطبوعات می‌یافتند. انبوه خبرهای خارجی راجع به اروپا و کشورهایی بود که در آستانه جنگ قرار داشتند.  مهم‌ترین روزنامه‌های پایتخت عبارت بودند از «کوشش» به مدیریت «شکرالله صفوی»، «ایران» به مدیریت «مجید موقر»، «تجدد ایران» به مدیریت «میرزاسیدمحمد طباطبایی»، «ستاره» به مدیریت «احمد ملکی»، «اطلاعات» و «ژورنال دو تهران» به مدیریت «عباس مسعودی» و «ایران امروز» به مدیریت «میرمحمد حجازی» که وظیفه‌ای جز همسویی و تمکین از اداره نگارش وزارت فرهنگ نداشتند. برای علاقه‌مندان به تعقیب مسائل جاری کشور و جهان، وسیله‌ای جز مطبوعات تحت‌نظر دولت نبود. هرچند فروش دستگاه‌های رادیو در روزنامه‌ها تبلیغ می‌شد اما ایستگاه فرستنده امواج رادیو هنوز در ایران نصب نشده بود. مردم ایران در غیاب یک رسانه شنیداری، به شنیدن برنامه‌های رادیو بی‌بی‌سی و رادیو برلن تشویق می‌شدند. رادیو برلن از ساعت 8:35 تا 19:30 اخبار، موسیقی و سخنرانی پخش می‌کرد. رادیو لندن هم از حدود ساعت 18 تا 2 بامداد اخبار، ساز و آواز و نمایشنامه داشت. بعدها صداهای آنکارا و رم نیز به این دو بنگاه اضافه شد. دولت ایران امیدوار بود اواخر 1318ش رادیوی خود را راه‌اندازی کند. در 1316ش یک دستگاه فرستنده موج متوسط از کمپانی تلفنکن آلمان و 2 دستگاه فرستنده موج کوتاه از کمپانی استاندارد انگلیس خریده شده بود و بنای فرستنده‌ها در بی‌سیم قصر در حال ساخت بود. واقعیت این است که توجه دولت «رضاشاه» به رادیو، در ذیل تنظیم و تدوین برنامه‌های «سازمان پرورش افکار» بروز کرد. هدف این سازمان که زمستان 1317ش تأسیس شد، تمرکز، تجمیع و پیشبرد امور فرهنگی بود. «شاه‌پرستی» هر چند در کنار تعابیر «خداشناسی» و «میهن‌دوستی» مطرح می‌شد اما هدف نخست سازمان پرورش افکار، معرفی رضاشاه به عنوان ناجی و زنده‌کننده ایران برای نسل جدید بود. ابزار این سازمان به خدمت گرفتن مطبوعات، برگزاری جلسه‌های سخنرانی، تجدیدنظر در تألیف کتاب‌های درسی، تأسیس بنگاه سخنرانی در دادگستری، دانشگاه، دارالفنون و...، تأسیس هنرستان هنرپیشگی و راه‌اندازی رادیو بود. گفته‌اند سازمان پرورش افکار، گرته‌برداری از نظام‌های تبلیغاتی فاشیسم ایتالیا و نازیسم آلمان بود. هدف اصلی سازمان، تأثیرگذاری بر ذهن و ضمیر دانش‌آموزانی بود که در 1536 دبستان و کودکستان، 2653 مکتب و 246 دبیرستان تحصیل می‌کردند. مقاصد سازمان پرورش افکار توسط کسانی چون «رشید یاسمی»، «مظفر اعلم»، «میرمحمد حجازی»، «صادق رضازاده‌شفق»، «بدیع‌الزمان فروزانفر»، «غلامحسین مین‌باشیان»، «احمد متین‌دفتری» و «عیسی صدیق» تعقیب و تبلیغ می‌شد. بر بنیاد این تبلیغات بود که مهم‌ترین سالگرد در تقویم سالانه ایران، سالگرد کودتای 1299ش بود. مطبوعات و سخنرانان از این روز به عنوان عید ملی، عید مقدس، عید نیک‌بختی و ظهور پیشوا، ظهور مصلح بزرگ و سرآغازی برای حیات جدید ایران یاد می‌کردند. در این دوره همه امور در تنها نهاد قدرت، رضاشاه، تمرکز یافته بود. قوه مجریه به ریاست «محمود جم» (نخست‌وزیر) و قوه تقنینیه به ریاست «میرزاحسن‌خان اسفندیاری»، کاری جز اجرای فرامین همایونی، تأیید برنامه‌های از پیش تعیین شده و پیشبرد امور معمول اجرایی و قانون‌گذاری نداشتند. بودجه پیشنهادی دولت برای 1318ش چنین بود: 987/481/613/2 ریال هزینه، 700/096/930/1 ریال درآمد. این ارقام بدون احتساب درآمد نفت بود. بیشترین هزینه طبق سنوات گذشته به وزارت جنگ اختصاص داشت و رقمی بیش از 410 میلیون ریال به آن وزارتخانه تخصیص داده شده بود. بودجه 1318ش نسبت به سال گذشته‌اش جهشی فوق‌العاده داشت و حدود یک میلیارد ریال افزایش نشان می‌داد. قرار بود این رقم صرف توسعه راه‌آهن و ایجاد بنگاه‌های اقتصادی شود. تراز تجاری ایران در سال مالی17-1316ش چنین اعلام شد:
واردات: 862/878/394/1 ریال.
صادرات: 226/881/559/2 ریال.
از رقم صادرات، 430/202/877/1 ریال مربوط به صدور نفت توسط شرکت نفت انگلیس و ایران بود. تجارت خارجی ایران در این دوره به ترتیب با کشورهای اتحاد جماهیر شوروی، آلمان، آمریکا، انگلیس، هندِ انگلیس، ژاپن، بلژیک، لهستان، چک‌اسلواکی، عراق، هندِ هلند، سوئد، هلند، سیلان، ماکائو (پرتغال)، هندوچین و اتریش بود. در 1318ش واردات ایران 092/756/085/1 ریال و صادرات 150/167/502/2 ریال بود. از رقم صادرات اخیر 372/064/680/1 ریال عایدی ایران از صدور نفت توسط شرکت نفت انگلیس و ایران بود. گفتنی است درآمدهای نفتی ایران به «صندوق ذخیره» واریز می‌شد و در بودجه عادی کشور گنجانده نمی‌شد. در واقع این درآمد تحت‌نظر دولت نبود و جنبه محرمانه داشت. محل صندوق ذخیره در بانک‌های انگلیس و کلید آن در دست رضاشاه بود! طرفه آنکه چگونگی هزینه درآمدهای نفتی ایران بین سال‌های 1306 تا 1320ش از اطلاع عموم دور نگه داشته شد. بنا بر آماری که بعدها منتشر شد، در این دوره (1928 تا 1941م/ 1307 تا 1320ش) درآمد نفت ایران 875/324/31 لیره برآورد شده که تقریباً با مبالغ تخصیص یافته به بودجه هر سال و باقیمانده لیره‌ها در صندوق ذخیره (پس از رفتن رضاشاه) برابری می‌کند اما گفته می‌شود 000/412/18 لیره‌ای که در طول زمان یاد شده صرف خریدهای نظامی شده، حداکثر 5/4 میلیون لیره آن هزینه شده و بقیه به حساب شخصی رضاشاه واریز شده است. ناظران خارجی معتقد بودند پول‌های خرج شده برای ارتش، صرف احتیاجات دفاعی نشده و ارتش عمدتاً برای برآوردن نیازهای داخلی رضاشاه چون سرکوب عشایر و تضمین ثبات رژیم تقویت شده است. ارتش، طرح برنامه‌ریزی شده‌ای برای دفاع در برابر تهاجم نداشت. اگر چه تجهیزات خریداری شده خوب برآورد می‌شد اما گفته می‌شد این تسلیحات فقط کفاف یک روز جنگ را می‌دهد. این ناظران می‌پرسیدند در کشوری که در طول 20 سال گذشته حداقل 60 درصد هزینه‌های دولت صرف ارتش شده و حداقل 60 درصد درآمدهای نفتی صرف خریدهای تسلیحاتی شده، چه بلایی بر سر مبالغ هنگفت یادشده آمده است؟ در 1318ش تولید سالانه نفت ایران 000/350/12 تن و مصرف داخلی 000/462/1 تن بوده است. اینک 6 سالی بود که از تجدید قرارداد دارسی می‌گذشت و ایران به جای دریافت سهم 16 درصدی خود از شرکت نفت انگلیس و ایران، در برابر هر تن تولید نفت، 4 شیلینگ دریافت می‌کرد. تجدید قرارداد دارسی در 1933م/1312ش چیزی جز پذیرش دربسته شرایط شرکت نفت انگلیس و ایران نبود. انگلیس توانست با تمدید این قرارداد و تحمیل شرایط جدید، امتیازی را که 28 سال بعد به پایان می‌رسید تا 60 سال دیگر ادامه دهد، ایران را از تملک همه دارایی‌های شرکت؛ چه در داخل و چه در خارج و نیز از 10 درصد تعلق مالکیت شرکت محروم کند. در قرارداد جدید، سهم ایران با افزایش قیمت جهانی نفت تغییر نمی‌کرد و این سهم فقط در برابر افزایش تولید بالا می‌رفت. بانک جهانی در مقایسه امتیازنامه دارسی با قرارداد 1933م/ 1312ش گفت قرارداد جدید از لحاظ اقتصادی به نفع ایران نبود و به مراتب امتیازاتی کمتر از دارسی داشت. قرارداد 1933م رضاشاه را یک خیانت تمام‌عیار خوانده‌اند. در 1303ش، رضاخان رئیس‌الوزرا، در توافق با سفارت انگلیس پذیرفته بود در قبال حذف شیخ‌خزعل و سپردن امنیت تأسیسات نفت جنوب به قشون، قرارداد دارسی را تجدید کند. آن زمان، خبر این توافق در پایتخت پخش شده بود و مخالفان رضاخان در قالب اعلامیه‌ای آن را چاپ و توزیع کرده بودند. سفارت انگلیس معتقد بود این خبر شایعه است! سال 1318ش کسی گمان نمی‌برد رضاخان واپسین سال‌های حکومت خود را می‌گذراند اما همه می‌دانستند غلتک دیکتاتوری او، همه صداهای مخالف و معترض را زیر کرده است. در این زمان جامعه ایران بشدت درون‌گرا و در خود فرورفته بود. خبری که نقل موقعیت سیاسی ایران کند، به گوش نمی‌رسید. صدایی جز تمجید و ثنا و توصیف و تقدیر از پادشاه بلند نبود.
منبع: هدایت‌الله بهبودی، شرح اسم
 موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی

«عبدالعظیم ولیان» عضو ساواک، افسر ارتش و وزیر مورد اعتماد شاه، اردیبهشت 53 تا شهریور 57 استاندار خراسان بود. او که بشدت به فساد اخلاقی و اداری مبتلا بود، در آغاز کار کابینه «جعفر شریف‌امامی» از مقام خود استعفا کرد. در همین زمان بود که شاه با اندیشه ایجاد سپر بلا سعی داشت سلطنت رو به زوال خود را از نابودی کامل نجات دهد، لذا برای فرونشاندن اعتراضات مردمی و گرفتن ژست «اصلاحگر» از آبان 57 دستور توقیف و بازداشت گروهی از وزرا و مسؤولان دولتی را صادر کرد که در راس آنها «امیرعباس هویدا» نخست‌وزیر 13 ساله شاه قرار داشت. در لیست مورد نظر، 14 نفر دیگر ذکر شده بودند که توسط فرماندار نظامی تهران و حومه حکم جلب آنان به معاون ستاد اطلاعاتی سرتیپ «سجده‌ای» ابلاغ شد و در تاریخ 16 آبان 57 همه آنها دستگیر شدند. در راس این لیست نیز «عبدالعظیم ولیان» قرار داشت. پس از این اقدام، سرهنگ ستاد «خلیل‌پور» به فرمانداری نظامی تهران گزارش داد اوامر صادره اجرا شده منتظر دستورات بعدی هستند. ولیان پس از بازداشت در زندان دژبان مرکز قرار گرفت. انتشار خبر دستگیری عده‌ای از مقامات دولتی و بویژه وجود نام ولیان در راس فهرست بازداشت‌شدگان دوران امیرعباس هویدا، موجی از شادی و سرور را در بین مردم بویژه اهالی خراسان ایجاد کرد. عبدالعظیم ولیان تا هنگام پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بازداشت به سر برد و بعد از بازگشایی در زندان‌ها توسط انقلابیون و هرج و مرج روزهای اولیه در مراکز نظامی و امنیتی، موفق به فرار از زندان شد و سپس به خارج از کشور گریخت. رسیدگی به پرونده او از اواخر سال 57 آغاز شد و اردیبهشت 58، دادگاه انقلاب اسلامی با صدور اعلامیه‌ای که اسم ولیان نیز در آن به چشم می‌خورد، برخی جرم‌های وی را چنین برشمرد: «عبدالعظیم ولیان متهم است به قتل، ایجاد نقص عضو، ارعاب و تهدید مردم، خراب کردن مغازه‌ها و خانه‌های مردم، تهدید صاحبان آنها به بهانه گسترش شهر مشهد و... نیز سوءاستفاده‌های کلان از محل بیت‌المال در مقام وزارت، برداشت‌های غیرقانونی از عوائد موقوفات رضوی و نیز سرقت از صندوق امانات آستان قدس و تحریک و ایجاد بلوا و آشوب که منجر به کشته شدن افراد در مناطق مختلف از جمله گنبد کاووس شد».  چگونگی فرار ولیان به آمریکا و علت مرگ او در کتاب شبه‌خاطرات دکتر «علی بهزادی» توصیف شده است که ذکر آن در این مقال خالی از لطف نیست: «... پس از مدتی دکتر ولیان در زندان دچار ناراحتی قلبی شد. چند روز قبل از سقوط رژیم شاه او را در یکی از بیمارستان‌های ارتش بستری کردند و یک محافظ مقابل در اتاق او گذاشتند. بعد از ظهر روز یکشنبه 22 بهمن که رادیو تلویزیون اعلامیه فرماندهان نظامی را درباره بی‌طرفی ارتش اعلام کرد، ولیان دانست کار رژیم تمام شده است. آن روز بیمارستان نظامی هم مانند همه‌جای تهران در آتش هیجان می‌سوخت. در آن شرایط کسی به فکر بیماری به نام «دکتر عبدالعظیم ولیان» نبود اما او به فکر خودش بود! از تخت پایین آمد و از اتاق بیرون رفت. از محافظ خبری نبود. دکترها، پرستارها و کارکنان بیمارستان از هرسو در رفت و آمد بودند. کسی به ولیان نگاه نمی‌کرد. از بیرون صدای بوق شادی اتومبیل‌ها و تیراندازی جوان‌ها که به علامت شادی شلیک می‌کردند به گوش می‌رسید. درهای بیمارستان باز بود. نگهبان‌ها و سربازان وظیفه بدون توجه به آدم‌ها و اتومبیل‌ها راه می‌دادند که بیایند و بروند. ولیان با لباس مبدل و عینک دودی داخل جمعیت شد، همراه آنها از بیمارستان بیرون آمد و رفت. رفت و تا آمریکا پشت‌سرش را هم نگاه نکرد! او در آمریکا صلاحش را در خاموشی دید. پس از مدتی بررسی، «پولی» را که توانسته بود از ایران خارج کند، مانند بیشتر مهاجران ایرانی آن زمان در یک بانک ایرانی گذاشت. این بانک از همه بانک‌های آمریکایی بیشتر بهره می‌داد. ولیان امیدوار بود با آن پول بتواند زندگی ساده ولی راحتی داشته باشد. مدتی هم همینطور بود. یک روز در خانه نشسته بود که صدای زنگ تلفن بلند شد. یکی از دوستانش بود. او هم مانند ولیان همه دارایی‌هایش را به آن بانک سپرده بود و حالا می‌خواست خبری را که درباره آن بانک شنیده بود به ولیان بدهد. ولیان گفت: چه شده؟ صدایت گرفته. چرا نگرانی؟ دوستش جواب داد: بله! خیلی نگرانم... سرمایه من از بین رفت... بانک... ورشکسته شد... همه چیز تمام شد... نابود شدیم... ولیان دیگر چیزی نشنید. گوشی از دستش افتاد. سعی کرد تعادل خود را روی صندلی حفظ کند ولی مانند درختی که صاعقه به آن اصابت کرده باشد، به زمین درغلتید. آن همه جاه‌طلبی، آن همه عشق به شهرت و مقام، آن همه تحرک و جنب و جوش و امید به آینده از بین رفت و به همین سادگی «سرهنگ دکتر عبدالعظیم ولیان» در 60 سالگی به دیار خاموشان قدم گذاشت.
منبع: رجال عصر پهلوی، عبدالعظیم ولیان به روایت اسناد ساواک، مرکز بررسی اسناد تاریخی