آتش علیه تجارت
گروه اقتصادی: حادثه انفجار در بندر شهید رجایی خسارات قابل‌توجهی به زیرساخت‌های بندری، انبارها و کانتینرهای موجود در آن وارد کرد. این بندر که یکی از مهم‌ترین مراکز تجاری و ترانزیتی ایران محسوب می‌شود، پس از حادثه روز شنبه با آسیب‌های گسترده‌ای در بخش‌های عملیاتی و ذخیره‌سازی مواجه شده است. با این حال مسؤولان گمرکی اعلام کردند عملیات تخلیه و بارگیری از این بندر آغاز شده است که نشان می‌دهد بخشی از سازه‌های بندر همچنان استوار باقی مانده و عملا خسارت انفجار روی عملیات بازرگانی آتی تاثیری نخواهد داشت، چراکه این بندر با ۲۴۰۰ هکتار وسعت، ظرفیت پذیرش سالانه بیش از ۱۰۰ میلیون تن کالا و ظرفیت ۶ میلیونTEU کانتینر را دارد. حالا باید دید در زمان انفجار چند تن کالا در این بندر دپو بوده و اینکه چه میزان از آن کالاها آسیب دیده‌اند.
* ارزش زیرساخت‌های آسیب‌دیده
بندر شهید رجایی با برخورداری از تجهیزات پیشرفته و تأسیسات گسترده، نقش کلیدی در تجارت دریایی کشور دارد. بر اساس گزارش‌های اولیه، خسارات وارده شامل تخریب بخشی از محوطه کانتینری، آسیب به اسکله‌ها و تأسیسات بارگیری است. همچنین برخی ساختمان‌های اداری و مراکز کنترل بندر دچار آسیب شده‌اند که می‌تواند بر روند مدیریت عملیات بندری تأثیر بگذارد. شاید یکی از مهم‌ترین مشکلاتی که در سال‌های اخیر باعث شد تا امروز خسارت کالاهای دپو شده در این بندر افزایش یابد نوسانات قیمتی بود که بازرگانان را با چالش مواجه می‌کرد تا کالاهای خود را بیشتر در بندر و گمرک نگه دارند تا با قیمت‌های جدید آن را عرضه کنند. همین موضوع سطح خسارت ناشی از انفجار را بالا برده است، چرا که در غیر این صورت لزومی به دپوی کالا در بندر وجود ندارد.
البته نباید نادیده گرفت که طبق اعلام مقامات محلی، یکی از زون‌های بندر دچار حریق شده است اما سایر بخش‌های بندر از جمله زون‌های کانتینری، فله‌ای و سوخت همچنان به فعالیت خود ادامه می‌دهند. با این حال، شدت انفجار به حدی بوده که شیشه‌های ساختمان‌های اطراف بندر، حتی در فاصله ۲۵ کیلومتری شکسته، به همین دلیل خسارت ساختمان‌ها را نیز باید به سوختن کالاها اضافه کرد.
خبرهای تایید نشده حکایت از این دارد که نزدیک به 2 هزار کانتینر در زونی که دچار حریق شده بود آسیب دیده‌اند. همچنین طبق اعلام گمرک، کانتینرهای وارداتی آسیب‌دیده شامل مواد شیمیایی بوده‌اند و کانتینرهای صادراتی آسیب‌دیده شامل قیر و پارافین هستند که سوخته‌اند و به نوعی عامل اصلی آتش ادامه‌دار در بندر بوده است. عمده کالاهای اساسی کشور به صورت فله از بنادر امام خمینی(ره) و امیرآباد وارد می‌شوند، در حالی که کالاهای واردشده به بندر شهید رجایی عمدتاً به شکل کانتینری هستند. بر اساس اطلاعات وزارت جهاد کشاورزی، محصولات اساسی در این بندر تخلیه نمی‌شوند و آسیبی به کالاهای اساسی وارد نشده است، بنابراین مشکلی در زمینه کاهش عرضه کالا بروز نخواهد کرد اما اگر شیطنتی از سوی بازرگانان یا توزیع‌کنندگان کالا صورت گیرد، دستگاه‌های نظارتی باید قاطعانه برخورد کنند.
* ابعاد انسانی و خسارات جانی
بر اساس آخرین آمار اعلامی در این حادثه 1000 نفر مصدوم شده‌اند و 40 نفر نیز جان خود را از دست داده‌اند و 6 نفر نیز مفقود هستند. ظهر روز یکشنبه به دلیل انتشار گازهای سمی، نیروهای امدادی امکان نزدیک شدن به مرکز انفجار را نیافته بودند. به همین دلیل برخی گزارش‌ها احتمال داده‌اند این انفجار ممکن است ناشی از محموله‌های مواد شیمیایی باشد که آماده صادرات به بازارهای جهانی می‌شده است. بر این اساس در برآورد خسارت ناشی از آن باید ارزیابی دلاری داشت.
در راستای مدیریت بحران این حادثه باید گفت تیم‌های امدادی و عملیاتی به‌سرعت وارد عمل شدند. ۲۴ گروه عملیاتی از شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران به منطقه اعزام شده‌اند و ۲۸ دستگاه ماشین آتش‌نشانی از پالایشگاه‌های منطقه و ۴ دستگاه ماشین آتش‌نشانی مجهز به نردبان اطفای حریق در عملیات مهار آتش به کار گرفته شده‌اند. همچنین چندین دستگاه آمبولانس برای ارائه خدمات درمانی فوری در حالت آماده‌باش کامل قرار گرفته‌اند. همچنین آبپاشی با هواپیمای ایلوشن و پخش پودر آتش خاموش کن به وسیله هلیکوپتر نیز در این عملیات انجام شده است که در مجموع می‌تواند هزینه‌های خسارت را بالا ببرد.
در واقع با توجه به سهم 50 درصدی بندر شهید رجایی در واردات و صادرات کالا به ایران، می‌توان پیش‌بینی کرد در مجموع در این بندر کمتر از 9 میلیارد دلار واردات کالا در سال انجام می‌شد که در ماه می‌تواند ارزش آن به حدود 700 میلیون دلار برسد. بر اساس داده‌ها از آنجا که تمام زون‌های این بندر آسیب ندیده است، می‌توان تخمین زد میزان کالاهای آسیب‌دیده در این بندر کمتر از 10 درصد ارزش کالاهای وارداتی و صادراتی ماهانه است.
در ادامه روند بازسازی و ترمیم فعالیت‌های تجاری، جلسه ویژه تیم فنی و پشتیبانی گمرک ایران برای آغاز مجدد تشریفات گمرکی روز گذشته در محل در خروج واردات گمرک برگزار شد که رئیس کل گمرک ایران پس از بررسی زیرساخت‌ها و اطمینان از وضعیت موجود، دستور آغاز تشریفات گمرکی حمل یکسره محموله‌های کالاهای اساسی و واحدهای تولیدی را صادر کرد. گزارش‌های جدید نشان می‌دهد روند خروج ترانزیت خارجی، صادرات و واردات از طریق گمرک شهید رجایی بندرعباس مجدد از روز گذشته آغاز شده و فعالیت‌های تجاری در حال بازگشت به شرایط عادی است.
به طور کلی حادثه انفجار بندر شهید رجایی خسارات قابل توجهی به زیرساخت‌های بندری، انبارها و کانتینرها وارد کرده است. با توجه به نقش حیاتی این بندر در تجارت دریایی کشور، ارزیابی دقیق خسارات، اجرای سریع تعهدات بیمه‌ای و اقدامات فوری امدادی برای کاهش پیامدهای اقتصادی این حادثه ضروری است. همچنین بررسی علت دقیق انفجار و تعیین میزان خسارت‌های وارده بر کالاهای تجاری و زیرساخت‌های بندری، از جمله اولویت‌های مقامات مسؤول خواهد بود.
در سال‌های اخیر ایران برنامه زیادی برای جذب سرمایه‌گذار خارجی برای توسعه بندر شهید رجایی داشته است که به دلیل محدودیت تحریم‌ها و ضعف‌های مدیریتی این برنامه چندان محقق نشده است. به همین دلیل یکی از مسائلی که می‌تواند در زمینه حوادث مربوط به آتش‌سوزی مطرح شود موضوع ضعف ایمنی و فرسودگی تجهیزات است. به عبارت دیگر، در حال حاضر این احتمال وجود دارد که نشتی مواد شیمیایی در داخل یکی از این کانتینرها و قرار گرفتن در کنار تجهیزات اشتعال‌آور این فاجعه را رقم زده باشد، بنابراین به صورت کلان باید موضوع نوسازی و ایمنی‌سازی بندر در دستور کار قرار گیرد تا بار دیگر شاهد بروز چنین حوادثی نباشیم.
***
سهم کمتر از میلیون تنی بندر رجایی از کالاهای اساسی
بر اساس گزارش‌های رسمی سازمان بنادر و دریانوردی در سال ۱۴۰3، مجموع حجم کالاهای ترانزیت‌شده از بنادر ایران ۱۵۸ میلیون تن بوده که از این مقدار، ۲۴ میلیون تن به کالاهای اساسی اختصاص داشته است. در این میان بندر شهید رجایی سهمی ۹۸۸ هزار تنی داشته که معادل ۴ درصد کل واردات کالاهای اساسی کشور است. عمده واردات کالاهای اساسی از طریق بنادر دیگر مانند بندر امام خمینی با سهم ۵۷ درصدی و بندر امیرآباد با سهم ۱۳ درصدی انجام می‌شود. بررسی آمارهای سازمان بنادر و دریانوردی در سال ۱۴۰۳ نیز نشان می‌دهد حجم کالاهای اساسی وارداتی از بندر شهید رجایی به ۶۸۲ هزار تن کاهش یافته که سهم این بندر را به حدود ۳ درصد از کل واردات کالاهای اساسی کشور رسانده است. این روند بیانگر تمرکز بیشتر واردات کالاهای اساسی در بنادر دیگر نظیر بندر امام خمینی و بندر امیرآباد است. با وجود آنکه بندر شهید رجایی بزرگ‌ترین بندر کانتینری کشور محسوب می‌شود و دارای زیرساخت‌های مدرن است، تمرکز اصلی این بندر بر حمل‌ونقل کالاهای غیراساسی، صادرات فرآورده‌های نفتی و ترانزیت کالاهای کانتینری است. ظرفیت سالانه این بندر ۹۰ میلیون تن کالاست و موقعیت استراتژیک آن در کریدور ترانزیتی جنوب به شمال نقش کلیدی در تجارت غیراساسی ایفا می‌کند. در مقابل، واردات کالاهای اساسی نیازمند زیرساخت‌های تخصصی مانند سیلوهای ذخیره غلات، مخازن روغن و تجهیزات مخصوص تخلیه بار فله است؛ این امکانات بیشتر در بندر امام خمینی و بندر امیرآباد مستقر شده‌اند که به همین دلیل، بخش عمده واردات کالاهای اساسی از طریق این بنادر انجام می‌شود. با توجه به داده‌های موجود، سهم اندک بندر شهید رجایی در واردات کالاهای اساسی امری طبیعی است. باوجود آنکه این بندر بیش از ۵۰ درصد ترانزیت کالاهای کشور را انجام می‌دهد، نقش آن در واردات کالاهای اساسی کمتر از ۵ درصد است. این موضوع نشان می‌دهد بندر شهید رجایی اگرچه جزو شاهرگ‌های حیاتی تجارت دریایی ایران است اما مرکز اصلی تأمین کالاهای اساسی کشور محسوب نمی‌شود و تمرکز آن عمدتا بر حمل‌ونقل کالاهای غیراساسی و ترانزیت بین‌المللی است.