بازگشت آرام مخاطب

مصطفی قاسمیان: چند سال است آمار و ارقام مختلف از شمار بینندگان برنامه‌ها و سریال‌های تلویزیون در فضای رسانه‌ای موضوعیت یافته. این آمارها که معمولا به صورت درصد و بر اساس نظرسنجی‌های دوره‌ای مرکز تحقیقات سازمان صداوسیما اعلام می‌شوند، گاه زمینه روشنی برای رقابت برنامه‌سازان سیما ایجاد کرده و گاه حتی اختلافات و اظهارنظرهای پرسروصدایی را موجب شده. در عین حال یکی از مواردی که کمتر در فضای رسانه‌ای محور نقد و تحلیل واقع شده، آمار مخاطب کل تلویزیون است که در قالب درصدی از کل جمعیت ایران اعلام می‌شود. در گزارش پیش رو، ارقام مربوط به این آمار در 5 سال گذشته جمع‌آوری شده و با نگاه به آن، روند تحولات رسانه ملی تحلیل شده است؛ تحلیلی که نتایج قابل توجهی به دست می‌دهد. ذکر این نکته ضروری است که منبع همه اعداد و ارقام، نتایج منتشرشده نظرسنجی‌های مرکز تحقیقات رسانه ملی است.
* بهترین نوروز سیما
پیش از نوروز سال 1399، میزان مخاطب کل سیما معمولا بین 80 تا 85 درصد در نوسان بود که به برنامه‌ها و سریال‌های شاخص روی آنتن ارتباط داشت. در آن زمان اگرچه روند کاهشی را می‌شد در آمارها دید ولی ماجرا آنقدر حاد نبود که سروصدا ایجاد کند؛ بویژه به این دلیل که فاصله انتشار آمارها کم بود و هر بار نسبت به ماه یا فصل قبل، تغییر رخ‌داده اندک می‌نمود. در عین حال حتی مخاطبان عام نیز می‌دانستند که وقوع این کاهش، طبیعی است، چراکه اینترنت به‌تدریج جای خود را در میان رسانه‌ها باز می‌کرد و بیش از همه، از تلویزیون به عنوان پرمخاطب‌ترین رسانه سهم می‌گرفت. تعطیلات نوروزی سال 99 اما استثنایی از آب درآمد؛ چون طی حدود 15 سال اخیر، هیچ زمانی به اندازه این ایام، بازه پرمخاطب‌تری برای برنامه‌های سیمای جمهوری اسلامی نبود. در آن زمان که کمی بیش از یک ماه از شیوع سریع ویروس کرونا در جهان و البته ایران می‌گذشت، با تبلیغات قابل توجهی که برای ماندن مردم در خانه انجام می‌شد، سفرهای نوروزی زیادی لغو و مردم در خانه ماندند و بیشترین رجوع به تلویزیون را داشتند؛ رجوعی که در همان زمان گفته شد آماری بیش از کل دهه 90 را برای سازمان صداوسیما رقم‌ زده است. این اتفاق البته با پخش فصل ششم سریال «پایتخت» همزمان شد که آن زمان هم مثل حالا بی‌رقیب بود. نتیجه ماجرا، آمار شگفت‌آور 93 درصدی تماشای تلویزیون در نوروز 99 بود! اختلاف آن دوران با سال‌های بعد، زمانی بیشتر مشخص می‌شود که بدانیم بعد از «پایتخت 6» به عنوان پربیننده‌ترین سریال نوروز 99 که 79.2 درصد تماشاگر جذب کرد، «دوپینگ» دومین سریال پربیننده نوروز 99 سیما با 39 درصد مخاطب، تقریبا به اندازه 41.5 درصد «نون خ 5»، پربیننده‌ترین سریال نوروز 1403، تماشاگر داشت!
* بازگشت به روند سابق
پس از نوروز استثنایی 99 و طولانی شدن محدودیت‌های کرونایی، به‌تدریج ماندن در خانه از اولویت خارج شد و به تبع آن، روند نزولی میزان تماشاگران تلویزیون که در سال‌های پیش از شیوع «کووید-19» شروع شده بود، به سرعت بازگشت و آمار تماشاگر تلویزیون در بهار 99 به 80.2 درصد تنزل یافت. این روند البته همچنان حدود 4 درصد بیش از بهار 98 بود که علت آن را می‌توان ادامه بعضی محدودیت‌های کرونایی بویژه در بخش تفریح و سرگرمی دانست. در نتیجه آمار بینندگان سیما مرداد 99 به 81.4 درصد و در پاییز با اندکی کاهش بیشتر، به 77 درصد رسید. در این سال اگرچه «خندوانه» پخش اصلی نداشت ولی برنامه‌های پربیننده و شاخصی مثل «عصر جدید»، «دورهمی»، «کتاب‌باز»، «کودک‌شو»، «بچه محل» و «فوتبال 120» روی آنتن بودند و البته با حضور گلچین «خندوانه» به عنوان سومین برنامه پربیننده در حال پخش، مخاطب فراوانی جذب کرده بودند. این وضعیت تا زمستان هم کمابیش ادامه داشت، چراکه بر اساس نظرسنجی زمستانی مرکز تحقیقات رسانه ملی، در این فصل با افزایش ناچیز 0.2 درصدی، میزان مخاطب سیما به 77.2 درصد رسید.
* ادامه افول تدریجی
نوروز 1400 نشان داد که ایام تعطیلات سال 1399 و خانه‌نشینی‌های کرونایی دیگر تکرار نخواهد شد و تلویزیون به روزهای پیش از کرونا بازگشته که در آن افولی طبیعی را با شیبی ملایم تجربه می‌کرد. در نوروز 1400 تلویزیون با افت فاحش 13 درصدی، تنها 80 درصد مخاطب جذب کرد. البته که این کاهش را نمی‌توان به غیبت «پایتخت» روی آنتن منتسب کرد، چراکه در نوروز این سال، فصل سوم «نون‌خ» جور سریال محبوب سیروس مقدم را کشید و به همان اندازه بیننده داشت. طبق اعلام مرکز تحقیقات رسانه ملی، در این ایام عناوینی چون «خندوانه»، «سیم آخر»، «کودک‌شو»، «زوجی‌نو» و «کلبه عمو پورنگ» از جمله پربیننده‌ترین برنامه‌های تلویزیون بودند که هر یک بیش از 30 درصد تماشاگر داشتند و البته «خندوانه» با 54 درصد بیننده، رکورددار برنامه‌های غیرنمایشی نوروز شد. بعد از تعطیلات نوروزی و در بهار 1400، آمار مخاطب تلویزیون به 78.1 درصد رسید تا افت اندک 2 درصدی نسبت به سال گذشته، همان افول تدریجی را نشان دهد. نتایج این نظرسنجی را می‌توان یکی از آخرین نظرسنجی‌ها در دوران ریاست عبدالعلی علی‌عسکری بر سازمان صداوسیما دانست، چراکه پس از این روزها و با تغییر دست فرمان مدیریتی رسانه ملی، ناگهان برای مدتی طولانی، انتشار عمومی نتایج نظرسنجی‌های مرکز تحقیقات سازمان متوقف شد و دیگر از آن خبری نبود.
* سکوت طولانی نظرسنجی‌ها
جست‌وجوی خبرنگار «وطن امروز» نشان می‌دهد از تابستان 1400 تا نوروز 1403، در نتایج منتشرشده نظرسنجی‌های رسمی مرکز تحقیقات صداوسیما -که اعداد و ارقامی بسیار محدود هم داشتند - آمار میزان مخاطب کلی تلویزیون در میان مردم ایران وجود نداشت. این وضعیت که در همان زمان هم انتقادات فراوانی را روانه رسانه ملی کرد و البته با پاسخ اهالی تلویزیون مبنی بر قابل استناد نبودن نظرسنجی‌ها به علت رشد مخاطب اینترنتی تلویزیون مواجه شد، بالاخره در نوروز 1403 پایان یافت و در نشست خبری اواخر فروردین سال گذشته، کلیت مخاطب رسانه ملی حدود 66 درصد اعلام شد. نکته مهم آنکه در همان نشست، رئیس مرکز تحقیقات رسانه ملی، این آمار را از آمار منتشرنشده سال قبل، 8 درصد بیشتر اعلام کرد. با یک حساب ساده، می‌توان دریافت در نوروز 1402، تلویزیون حدود 58 درصد مخاطب داشته است. حالا این رقم را با میزان مخاطب 80 درصدی نوروز 1400 مقایسه کنید تا روشن شود سیما طی حدود 2 سال (از نوروز 1400 تا نوروز 1402) حدود 22 درصد افت را تجربه کرده؛ وضعیتی که شاید بهتر باشد برای آن، از واژه «سقوط آزاد» استفاده کرد، نه «افت». البته این آمار بسیار نازل کمتر از 60 درصدی، آن هم در ایام طلایی نوروز، یک نشانه دیگر هم دارد که زمستان یک سال و نیم بعد اعلام شد. دی‌ماه 1403 رئیس مرکز تحقیقات صداوسیما در ششمین نشست سراسری افق تحول رسانه ملی، میزان بیننده سیما در بهار 1402 را حدود 59.7 درصد اعلام کرد که بار دیگر افت شدید نزدیک به 20 درصدی را در فاصله 2 سال نشان می‌داد.
* بازگشت امید به سیما
نگاهی به همه اعداد منتشرشده رسمی از مرکز تحقیقات این سازمان طی این سال‌ها، هیچ رقمی را کمتر از 58 درصد به عنوان بیننده کل تلویزیون نشان نمی‌دهد. بنابراین احتمالا می‌توان مطمئن بود آنچه حوالی بهار 1402 از حیث میزان مخاطب رسانه ملی اتفاق افتاد، بدترین وضعیت تلویزیون طی سال‌های طولانی و چه‌بسا از ابتدای انقلاب بوده است. با این حال، اتفاق امیدوارکننده آن بود که ارقام منتشرشده بعدی، بیشتر و بیشتر شدند و مخاطب عمومی به‌تدریج در حال بازگشت به تماشای تلویزیون بود. بیننده 66 درصدی سیما در نوروز 1403 و سپس 65.2 درصدی در تابستان 1403 که در نوروز 1404 به 72.2 درصد رسید، از نزدیک به 15‌درصد رشد طی ۲ سال خبر می‌داد. جالب اینکه در اواخر اردیبهشت امسال، محمدرضا خوشرو، مدیر شبکه نسیم در مناظره برنامه «جام جم» میزان مخاطب سیما را در روزهای بعد از تعطیلات نوروز، 65 درصد اعلام کرد؛ خبری که البته بازتاب چندانی نیافت ولی نشان داد تماشاگران سیما با وجود بازگشت تدریجی، همچنان به اندازه گذشته پای تلویزیون نیامده‌اند و بخشی از آن رقم قابل قبول 70 درصد نوروزی، احتمالا به پخش فصل هفتم سریال پربیننده «پایتخت» ارتباط داشته است.
* رفت ‌و برگشت سلبریتی‌ها به آنتن
حال در این شرایط، باید پرسید چه شد بخشی از مخاطبان دوباره تلویزیون خود را روشن کردند؟ پاسخ این پرسش را البته با نگاهی به تحولات آنتن در سال‌های 1400 تا 1403 می‌توان داد، مثل اشاره محسن شاکری‌نژاد، رئیس مرکز تحقیقات رسانه ملی در همان نشست افق تحول: «با وجود کاهش مخاطب در سال‌های 1400 و 1401، شاهد افزایش نسبی این آمار از سال 1402 هستیم». مهم‌ترین تغییری که آنتن تلویزیون در این سال‌ها دید، رفت ‌و برگشت سلبریتی‌ها بود. از نیمه دوم سال 1400، به‌تدریج برنامه‌هایی که چهره‌های شناخته‌شده را روی آنتن می‌آوردند، از تلویزیون خارج شدند و به جای آنها، برنامه‌های متفاوت با حضور چهره‌های جدید به آنتن رسید. از آن جمله می‌توان به «خندوانه» اشاره کرد که همزمان با تغییرات مدیریتی در تلویزیون، فصل هشتم خود را شروع کرد، ولی هیچ‌گاه به فصل 9 نرسید. در این دوران بود که «کلبه عموپورنگ» با ممیزی ترانه‌های کودکانه‌اش به آنتن رسید و زمینه‌ساز جدایی داریوش فرضیایی از تلویزیون تاکنون شد. البته همزمان با برنامه‌های غیرنمایشی، شمار بازیگران شناخته‌شده و البته گران‌قیمت‌تر در سریال‌های نمایشی هم رو به کاهش گذاشت تا تلویزیون به‌تدریج خالی از ستاره‌های گذشته شود و با چهره‌هایی جدید به کار خود ادامه دهد. این روند اما از نیمه‌های سال 1402 ناگهان معکوس شد. از آن زمان به‌تدریج همان سبک برنامه‌های سلبریتی‌محور سابق و گاه همان چهره‌های گذشته به آنتن بازگشتند و محصولات متعددی را روی آنتن بردند؛ از امثال مجید واشقانی، سروش جمشیدی، امین زندگانی و مهران غفوریان گرفته که در همان ایام مجری تلویزیون شدند تا چهره‌هایی چون محمدرضا گلزار، محسن کیایی و فرزاد حسنی که بعدتر آمدند. حتی صحبت از بازگشت رضا رشیدپور و سیدعلی ضیا هم بود. حتی برنامه‌هایی مثل «جام آرزوها»، «مداربسته» و «برمودا» نیز به آنتن رسیدند که اساساً با ساختار دعوت از سلبریتی‌ها برای گفت‌وگو تولید می‌شدند. این رفت‌ و برگشت پرسروصدا و پرهزینه به عنوان مهم‌ترین عامل، یک روند کاهشی و حالا یک روند افزایشی را در میزان مخاطب کل تلویزیون رقم زد.