چند حقیقت درباره «مختارنامه» ۱۵ ساله/ این سریال هیچ‌وقت کهنه نمی‌شود
ساخت و پخش سریال جدید همواره مورد نقد رسانه‌ها بوده که البته در دو سه سال اخیر، صدا و سیما برای غفلت عدم توجه به کنداکتور مناسبتی، یک برنامه‌ریزی و تدارک بعضاً مناسبی داشته است.
البته برای امسال هم پخش سریال «مهمان‌کشی» احمد کاوری مطرح بود که بنابر اعلام سیمافیلم قرار است در روزهای آتی به آنتن شبکه یک سیما برسد. پیش از این هم، معمولاً صداوسیما سریال‌های جدید خود را به دهه‌های دوم، سوم و حتی ماه صفر موکول می‌کرد.
اما جنگِ 12 روزه، بر کنداکتورِ تلویزیون تأثیر گذاشت و چند شبکه به سمتِ پخش سریال‌های تکراریِ خاص رفتند. از بازپخشِ «عاشورا» شهیدان مهدی و حمید باکری که از هشتم تیرماه در باکس اصلی شبکه یک سیما قرار گرفت تا «سیمرغ» که از 26 خردادماه پخش شد و جمعه ششم تیرماه به پایان رسید.
شبکه سه هم باکسِ دوم پخش سریال خودش را تا چهارم تیرماه به «نجلا» اختصاص داد. اما همزمان با آغاز ماه محرم و پخش دوباره «مختارنامه» از شبکه آی‌فیلم شاهد یک اتفاق جالب بودیم. دوباره پخش کلیپ‌های شوخی در فضای‌مجازی و البته مخاطبی که پای این سریال می‌نشیند و هر بار تکرارِ آن، این خبر را از مرکز تحقیقات صداوسیما می‌شنویم «مختارنامه» بعد از 15 سال پخش، هنوز جزو پربیننده‌هاست.
این حقیقت را می‌توان زمانی هم بدست آورد که گفته می‌شد سریال «مختارنامه» پخش نمی‌شود یا به صورت چند فیلم تلویزیونی درآمده است. آن موقع بسیاری از کاربران شبکه‌های اجتماعی می‌گفتند چرا؟ و این سریال جزو نوستالژی‌های ارزشمندشان به حساب می‌آید که از تماشایِ آن لذت می‌برند.
اما در کنارِ «مختارنامه» پیشنهاد می‌شود از گنجینه غنی آرشیو صداوسیما، انتخاب‌های دیگر هم رخ بدهد که مخاطب را حتماً پای تلویزیون خواهد نشاند. «شب دهم»، «طفلان مسلم»، «معصومیت از دست رفته» و بسیاری دیگر از سریال‌های گذشته تلویزیون هنوز هم نوستالژی‌اند.
شاید انتقاد به پخش سریال‌های تکراری زمانی صِدق می‌کرد صداوسیما به دنبال ساخت آثار جدید و جذاب نبود و حالا که با «مهمان‌کُشی» به سمت روایت زندگی یکی از یاران امام حسین(ع) حضرت مسلم بن عقیل(ع) رفته است.
همان‌طور که رئیس سیمافیلم در گفت‌وگویی به خبرنگار تسنیم گفته بود این مسیر ادامه پیدا می‌کند و آثار نمایشی ویژه مناسبت‌ها در دستور کار قرار گرفته است.
اما راز ماندگاری یک سریال تکراری مثلِ «مختارنامه» در چیست؟ 15 سال است با سریالی همراهیم که پلان‌ها و سکانس‌های جذابش، مخاطب را خسته نمی‌کند، هر بار تماشایش رگه‌های تازه‌ای از بازی‌ها و کارگردانی داود میرباقری را به رخ می‌کشد.
مختارنامه در 200 لوکیشن داخلی و خارجی و در مساحتی بیش از 24 هکتار به تصویر کشیده شد. این سریال به طریق 35 میلی‌متر و در قالب 40 قسمت 45 دقیقه‌ای تولید شد. تبدیل این سریال از 35 میلی‌متر به دیجیتال و اصلاح رنگ و تصاویر آن برای نخستین‌بار در لابراتوار صداوسیما به انجام رسید. در حقیقت این لابراتوار با این سریال تجهیز شد و بعدها سریال‌هایی مانند «کلاه‌پهلوی» در آنجا تدوین شد.
چرا داود میرباقری «عرب‌نیا» را مختار اعلام کرد؟
اما در میان همه این اتفاقات از همان روز اول روی نقش مختار، بحث‌های بسیاری میان منتقدین و کارشناسان مطرح می‌شد. گروهی با فریبرز عرب‌نیا موافق بودند و عده‌ای نام جمشید هاشم‌پور که کاندیدای اصلی و حتی شجاع‌نوری و داریوش ارجمند را می‌آوردند که میرباقری باید به سمت این کاندیدای دیگر می‌رفت.
در واقعیت ماجرا این نکته قرار دارد که اولین گزینه میرباقری برای نقش مختار، جمشید هاشم‌پور بود. پس از پاسخ منفی این بازیگر برای بازی در این سریال پیشنهاد اجرای این نقش به علیرضا شجاع‌نوری که این روزها بازیگر نقش «سلمان فارسی» داود میرباقری است دومین گزینه داوود میرباقری داده شد.
اما در نهایت با وجود گزینه‌های عنوان‌شده، ایفای نقش مختار به فریبرز عرب‌نیا داده شد. البته شایعاتی نیز درخصوص وجود گزینه چهارمی برای این نقش مطرح شده بود. گویا احتمال حضور حمید فرخ‌نژاد نیز برای این نقش مطرح شده بود اما به‌دلیلی این امر محقق نشد.
چه اتفاقاتی در «مختار» دیده نشد؟
بسیاری معتقدند میرباقری در سریالش خیلی هم دقیق براساس واقعیت‌های تاریخی عمل نکرده و به تاریخ وفادار نبوده است، او در پاسخ به این سوال هم می‌گوید:«من سه مطلب را در مختارنامه عمداً نادیده گرفتم؛ یکی بحث کشتن پسر عمر بود، یکی دیگر تاریخ وقوع آن بود که ما کمی آن را جلو کشیدیم و بحث دیگر نیز به‌دلیل اینکه روی آنتن نرفته، نمی‌گوییم. (همان ساختِ پلان معروف حضرت ابوالفضل(ع)) ما موظفیم نگاه عقلانی به دراماتیک داشته باشیم و تعارض و تناقض با هم نداشته باشیم، به من حق بدهید که از ده سند تاریخی دو سند آن را قبول نکنم. یک اثر هنری با یک اثر ادبی یا علمی فرق دارد. برای همین خیلی خود را ملزم به این نمی‌دانستم که با واقعیت‌های تاریخی کار را جلو ببرم.»
دستمزد فریبرز عرب‌نیا و روایتی از بودجه سریال «مختارنامه»
دستمزد عوامل «مختارنامه» خصوصاً بازیگران نقل محافل بود تا اینکه مرحوم فلاح تهیه‌کننده این سریال واکنشی از خودش نشان داد. او در آن دوران به این نکته اشاره کرد: «رقمی حدود 25 میلیارد برای ساخت سریال هزینه کردیم که بخشی از آن متعلق به دستمزدها بود و بخشی از آن هم هزینه ساخت دکورهای مختلف در شهرهای مختلف شد. چندین‌بار هم اعلام شد که دستمزدهای بازیگران چطور پرداخت شده و مثلاً همه می‌دانند که آن زمان فریبرز عرب‌نیا در مجموع 500 میلیون تومان برای بازی در «مختارنامه» دستمزد گرفت. اما الان دیگر نمی‌توان همین سریال «مختارنامه» را با آن شرایط تولید کرد. چون شرایط بسیار سخت شده است. هزینه‌های تولید عجیب و غریب و سرسام‌آور شده و قطعاً چندین برابر بودجه مجموعه مختارنامه برای تولید سریال‌هایی در سطح مختارنامه نیاز است. تازه این درحالی است که دستمزد بازیگران به نسبت هزینه‌های تولید خیلی بالا نرفته است.»
خاطرات تلخ و شیرین/ رضا خندان نتوانست بازی خود را در این سریال ببیند
میان ساخت سریال «مختارنامه» اتفاقات تلخ و شیرین بسیاری افتاد که داود میرباقری از درگذشت رضا خندان که نتوانست بازی خودش را در این سریال ببیند و بیماری عظیم جوانروح مدیر فیلمبرداری، فلاح تهیه‌کننده و خود داود میرباقری جزو اتفاقاتی بود که یک مقداری همه را نگران کرده بود «مختارنامه» تمام شود و به آنتن برسد. شاید بخش شیرینی‌های این سریال استقبال از «مختارنامه» حتی در میان جوانان عربستانی باشد. چرا که این سریال در میان کشورهایی همچون پاکستان، ترکیه، لبنان، عراق، سوریه، امارات‌متحده عربی و حتی عربستان در معرض نگاه مخاطبان قرار گرفت.
اما مهمترین وجه این تأثیرگذاری را بین جوانان عربستانی شاهد بودیم. وقتی مسلمانان و شیعیان عربستان با ارسال پیامک، آغاز اولین پخش سریال «مختارنامه» را به یکدیگر تبریک می‌گفتند و معتقد بودند سریال مختارنامه، بیدار‌کننده ذهن‌های جوانان مسلمان در برابر تاریخ‌ستیزان سلفی و وهابی بوده و جمع‌های چندنفره‌ای در مساجد با موضوع گفت‌وگو درباره این سریال شکل می‌گرفته است.
امروز بازیگران سریال «مختارنامه» پس از گذشت 15 سال از پخش اولیه این سریال به محبوبیت خودشان بین کشورهای منطقه اشاره می‌کنند.
وقتی بازیگران «مختارنامه» کتک خوردند
بازیگران سریال «مختارنامه» بعدها در جریانِ بازخوانی حضورشان در این مجموعه تلویزیونی به بازتاب‌های میدانی این سریال اشاره کردند؛ مثلاً کتک خوردن بازیگر شمر (محمد فیلی)، برخورد با ابن‌زیاد و حرمله (فرهاد اصلانی ــ انوش معظمی) در خیابان همه نشان می‌دهد که مردم این شخصیت‌پردازی‌های درست را قبول کرده‌اند.
راز ماندگاری سریال «مختارنامه»
کاظم هژیرآزاد که نقش «مهلب» را بازی کرده به عمر و عاص سریال «مختارنامه» هم معروف است. او راز ماندگاری این مجموعه تلویزیونی 15 ساله را فیلمنامه خوب می‌داند. هژیرآزاد می‌گوید: وقتی فیلمنامه‌ای خوب نوشته شود و قصه‌ای جالب را پیگیری کند مخاطب در همه حال و هر زمانی دوست دارد دوباره آن اثر را ببیند. به خاطر این است که در طول همه این سال‌ها هیچ‌وقت «مختارنامه» کهنه نمی‌شود.
حواشیِ نیامدنِ هدیه تهرانی!
نام‌هایی به میان آمدند که اسم‌شان بود اما خودشان نهایتاً جلوی دوربین داود میرباقری نرفتند؛ نقل شده است که در آن به اسامی چون جمشید هاشم‌پور، رضا بابک، علیرضا شجاع نوری، فرامرز قریبیان، عزت‌الله انتظامی و … اشاره می‌شود که قرار بوده است در سریال «مختارنامه» به ایفای نقش بپردازند.
هدیه تهرانی نیز از جمله افرادی است که نامش مطرح شده است اما درنهایت در جمع بازیگران سریال قرار نگرفت. در این روایت این‌طور آمده است که هدیه تهرانی دستمزد معقول 75 میلیون تومانی برای کل نقش پیشنهاد می‌دهد و حتی بعد از چک و چانه 2 میلیون تومان هم تخفیف می‌دهد.
بنا به ادعای کتابی که درباره سریال مختارنامه نوشته شد اسم‌شان بود، هدیه تهرانی بدون خواندن فیلمنامه نقش جاریه را می‌پذیرد، فقط به شرط اینکه محمدرضا شریفی‌نیا در سریال حضور نداشته باشد. اما شریفی‌نیا به میرباقری ذهنیت داده که بازیگری مثل تهرانی باید مجانی در «مختارنامه» بازی کند. در نهایت این همکاری ممکن نمی‌شود و نقش به ماه‌چهره خلیلی می‌رسد که او با مبلغی در حدود 37 میلیون تومان این نقش را بازی می‌کند.
چند نقش دیگر که به بازیگران دیگر نرسید
حمید فرخ‌نژاد برای نقش عمر سعد در نظر گرفته شده بود، اما بعد از مطالعه فیلمنامه پیشنهاد می‌دهد که نقش مختار را بازی کند. میرباقری موافقت می‌کند و حتی قرار و مدار‌هایی هم گذاشته می‌شود، اما فرخ‌نژاد که تا اسفند 1382 در فیلم «به رنگ ارغوان» ابراهیم حاتمی‌کیا مشغول بازی است، نمی‌تواند برای مذاکره با گروه تولید «مختارنامه» از لوکیشن «به رنگ ارغوان» واقع در روستای سنگ‌ده شهرستان پل‌سفید در 50 کیلومتری قائمشهر، به دلیل شرایط بدی جوی و اجازه ندادن حاتمی‌کیا به او برای ترک لوکیشن، به تهران برود و عملا نقش مختار را از دست می‌دهد.
علیرضا شجاع‌نوری که تا همیشه با نقش عبدالله، جوان نصرانی فیلم «روز واقعه»، به یاد آورده می‌شود، گزینه دیگر نقش مختار است که به دلیل مشغله‌های کاری فراوان و طولانی بودنش نقش مختار نمی‌تواند در پروژه حاضر شود. او این روزها نقش سلمان را در پروژه عظیم «سلمان فارسی» میرباقری بر عهده دارد.
فرامرز قریبیان که در سال 1362 نقش قیس بن مسهر را در فیلم «سفیر» بازی کرده، یکی دیگر از گزینه‌های نقش مختار است که به دلیل سن بالا و اینکه نمی‌تواند طولانی‌مدت اسب‌سواری کند، از میان گزینه‌ها کنار گذاشته می‌شود.
عزت‌الله انتظامی قرار بود نقش شوهرخواهر مختار را بازی کند که سن و سال بالایش ــ در آن مقطع 80 سال ــ اجازه این کار را نداد و جمشید شاه‌محمدی این نقش را ایفا کرد.
نقش رئیس شرطه‌های کوفه به سیاوش طهمورث پیشنهاد شد، اما با این استدلال که همین نقش را در «معصومیت ازدست‌رفته» بازی کرده، نپذیرفت. نقشی طولانی‌تر می‌خواست و در آخر حسین خانی‌بیک نقش را گرفت.
برای نقش میثم تمار، رضا بابک تست گریم داد و حتی جلوی دوربین رفت، اما به دلیل بیماری قلبی جای خود را به پرویز پورحسینی داد.
به فرج‌الله سلحشور نقش نجده بن عامر، سردسته خوارج، پیشنهاد شد که نپذیرفت و در نهایت مسعود ولدبیگی این نقش را بازی کرد.
شهاب عسگری با اینکه از سال 1344 وارد کار سینما شد، اما صدایش از تصویرش آشناتر است. صدایی خش‌دار و خشن که در دوبله نقش منفی کم نگفته. او در سریال «کوچه اقاقیا» به کارگردانی رضا عطاران نقش برادر بزرگ زودجوش عطاران را بازی می‌کرد. قرار بود نقش عمر سعد را عسگری بازی کند، اما به دلیل ممنوع‌الکاری، با وجود تست گریم و موافقت کارگردان، از پروژه کنار رفت و نقش به مهدی فخیم‌زاده رسید.
محمود پاک‌نیت، جمشید گرگین و چنگیز وثوقی
انتخاب اولیه برای نقش برادران زبیر محمود پاک‌نیت، جمشید گرگین و چنگیز وثوقی بودند که در نهایت جعفر دهقان، صالح میرزا آقایی و مجید علی‌الاسلام برای این سه نقش جلوی دوربین رفتند.
اما کاراکترها و شخصیت‌های مختارنامه که بیشتر دیده شدند
کیسان ابوعمره؛ این نقش را رضا رویگری ایفا کرده و این روزها در بستر بیماری است؛ کیسان ابوعمره معروف به کیان ایرانی از اهالی کوفه و یاران نزدیک مختار ثقفی که کنیه او ابوعَمْرَه بوده‌است. مختار پس از تسلط بر کوفه، او را به سرپرستی نگهبانان (شُرطه) این شهر گماشت. او قاتلان امام حسین(ع) را به مختار معرفی می‌کرد و عمر بن سعد و بنا به قولی شمر بن ذی‌الجوشن به دست او کشته شده‌اند و همچنین خولی بن یزید اصبحی به دست او اسیر گشته است.
سلیمان‌‌بن صرد خزاعی؛ این نقش را ولی‌الله شیراندامی ایفای نقش کرده و در چند سال گذشته دارفانی را وداع گفت. او رهبر قیام توابین و از بزرگان عرب و شیعیان کوفه بود. سلیمان بن صرد در برخی جنگ‌ها در رکاب امیر مؤمنان(ع) جنگید. نخستین نامه‌های کوفیان به امام حسین(ع) به رهبری او نوشته شد، با این حال خود او در نبرد کربلا حضور نداشت. او در قیام خونخواهی امام حسین(ع) به شهادت رسید.
محمدبن حنفیه؛ بسیاری تا مدت‌ها نمی‌دانستند این نقش را "محمدرضا شریفی‌نیا" بازی می‌کند. آنقدر گریم و چهره‌پردازی کاراکتر درست و اصولی اتفاق افتاده بود که بعدها در گپ و گفت‌ها و پرداخت‌ها، مخاطب، این بازیگر را شناخت. محمدبن حنفیه فرزند حضرت علی(ع) و خوله حنفیه است. او در جنگ جمل، جنگ صفین و جنگ نهروان حضور داشته و گاه پرچمدار سپاه علی(ع) بود. در واقعه کربلا در مدینه ماند. او پس از تسلط مختار بر کوفه، نامه‌ای به مختار نوشت و مختار گروهی را به مکه فرستاد و او را از دست عبدا... بن زبیر نجات داد.
ابراهیم‌بن مالک‌اشتر؛ نقشی که خیلی دیده شد و بسیاری از بازیگران در گفت‌وگوهایشان گفتند دوست داشتند این نقش به آنها واگذار می‌شد. این نقش به حسن میرباقری سپرده شد. شخصیتی که در تاریخ او را به نام مالک اشتر و پسر این بزرگمرد می‌شناسند. او به همراه مختار بن ابوعبید ثقفی در خونخواهی امام حسین(ع) علیه امویان قیام کرد. ابراهیم در جنگ صفین در زمره یاران حضرت علی(ع) در رکاب پدرش با معاویه جنگید. پس از واقعه کربلا و شهادت امام حسین(ع) به قیام مختار ملحق شد، با امویان جنگید و عبیدالله بن زیاد را کشت. پس از شهادت مختار، به مصعب بن زبیر پیوست و در نبرد با نیروهای عبدالملک بن مروان کشته شد.
رفاعةبن شداد بجلی؛ این شخصیت و نقش را در گزارش یادآوری کردم تا یاد "انوشیروان ارجمند" گرامی داشته شود. بازیگری که همیشه یک پایِ آثار تاریخی ماندگار بوده است. در "مختارنامه" داود میرباقری نقش رفاعه را به انوشیروان ارجمند سپرد. شخصیتی که از یاران علی (ع) و مختار بود و به همراه سلیمان بن صرد خزاعی از رهبران توابین به‌شمار می‌آمد. او جنگ‌های جمل و صفین را از سر گذراند و در زمان زمامداری امام علی(ع)، قاضی اهواز بود. این شخصیت از اولین نفراتی بود که به امام حسین(ع) نامه نوشت و از ایشان خواست تا به کوفه بیاید. در زمان حیاتش، عاشورا رخ داد که در آن حضور نداشت. او پس از شکست قیام توابین، به قیام مختار پیوست و سرانجام در این راه کشته شد.
هانی‌بن عروه؛ این نقش را فرخ نعمتی بازی می‌کرد و اتفاقاً در قسمت شهادت حضرت مسلم‌بن عقیل(ع)، مخاطب مواجهه هانی با ابن‌زیاد را می‌بیند. شخصیتی که یار امام علی(ع) و از حاضران در جنگ جمل و صفین بود. او که از بزرگان کوفه هم به‌شمار می‌آمد، بیعت با یزید را درست نمی‌دانست و به همین خاطر پس از ورود عبیدالله بن زیاد به کوفه، خانه‌اش را مقری برای کارهای سیاسی و نظامی علیه او قرار داد. او در قیام حضرت مسلم بن عقیل(ع) هم نقش اساسی داشت و پس از شهادت مسلم، او نیز با دستور ابن زیاد به شهادت رسید.
میثم تمار؛ شخصیت دیگری که با نقش‌آفرینی پرویز پورحسینی بسیار مورد استقبال قرار گرفت. مخصوصاً اعتراض در مسجد کوفه بعد از سخنرانی اولیه ابن‌زیاد در قسمت‌های ابتدایی "مختارنامه" پخش شد. میثم تمار در خود داستانِ داود میرباقری هم به طور کامل چه از قول خودش، چه همرزمش و حتی مختار برای مخاطب شناسنامه تاریخی‌اش رو می‌شود. مردی که یار امام علی (ع) و فرزندانش امام حسن و امام حسین بود و به دستور ابن زیاد به دار آویخته شد. شهادت او پیش از واقعه کربلا و در کوفه رخ داد. کرامات فراوانی را به این شخصیت نسبت داده‌اند اما از زندگی او اطلاعات چندانی در دست نیست، جز اینکه از یاران ائمه بود و در کوفه خرمافروشی می‌کرد.
اگر نگاهی به اشقیای سریال داشته باشیم به‌دلیل نقش‌آفرینی ویژه هنرمندانی همچون رضا کیانیان، فرهاد اصلانی، جعفر دهقان، مهدی فخیم‌زاده، صدرالدین حجازی، مرحوم رضا خندان، محمد فیلی و بسیاری دیگر، بسیار به چشم آمدند. عبدالله‌بن زبیر که نقش قابل توجهی رضا کیانیان ایفا کرده، مصعب ابن زبیر را جعفر دهقان و سنان را مرحوم رضا خندان از خودش به یادگار گذاشته است.
حصین‌بن نمیر را سیامک اطلسی بازی کرده، شخصیتی که از سرداران بنی‌امیه و مواجهه او با "مختار" در جریان سریال تماشایی است. مخصوصاً نحوه کشته شدنش که در جنگ خازر به دست ابراهیم بن مالک اشتر کشته شد. در این میان نقش مهلّب‌بن ابی‌صفره که به‌قول بسیاری از منتقدین با بازی کاظم هژیرآزاد خیلی ما را یاد مهدی فتحی و کاراکتر عمرو عاص می‌اندازد.
انتهای پیام/