بازسازی صنعت توریسم با تکیه بر گردشگری مذهبی
لیلا سادات حسینی*: گردشگری زیارت به عنوان یکی از مهم‌ترین شاخه‌های گردشگری مذهبی، جایگاه ممتازی در سیاست‌های فرهنگی و اقتصادی جمهوری اسلامی ایران دارد. با وقوع جنگ تحمیلی ۱۲ روزه اخیر و اثرات آن بر صنعت گردشگری، این شاخه می‌تواند محور بازسازی اعتماد و بازگشت گردشگران خارجی به ایران باشد.
گردشگری در دهه‌های اخیر به یکی از ارکان توسعه پایدار اقتصادی و فرهنگی در سطح جهان تبدیل شده است. در چشم‌انداز جهانی سازمان جهانی گردشگری (UNWTO)، نقش گردشگری در تقویت دیپلماسی فرهنگی، کاهش تنش‌های سیاسی، توسعه جوامع محلی و ارتقای تصویر ملی کشورها به صورت جدی مورد تأکید قرار گرفته است. ایران، به عنوان یکی از کهن‌ترین تمدن‌های زنده بشری، در کنار منابع طبیعی و تاریخی، مزیت بی‌نظیری در حوزه گردشگری زیارت دارد.
در میان اشکال گوناگون گردشگری، «گردشگری زیارت» واجد ویژگی‌هایی متمایز است. زائر با انگیزه‌های قلبی، باورهای دینی و تمایلات روحی سفر می‌کند و همین پیوند عاطفی، این نوع گردشگری را نسبت به بحران‌ها تاب‌آورتر از گونه‌های دیگر می‌سازد. این امر بویژه در دوران پس از جنگ، فرصتی استراتژیک برای ایران فراهم می‌کند تا از مسیر زیارت، اعتماد از دست‌رفته در میان گردشگران خارجی را بازیابی و تصویر فرهنگی خود را احیا کند. حرم مطهر امام رضا(ع) در مشهد، حرم حضرت معصومه(س) در قم، آستان مقدس حضرت شاهچراغ(ع) در شیراز، حرم حضرت عبدالعظیم(ع) در شهرری و ده‌ها امامزاده شاخص در شهرهایی چون نیشابور، اصفهان، کاشان، بروجرد و تهران، مجموعه‌ای از کانون‌های معنوی و فرهنگی را تشکیل می‌دهند که نه‌تنها در جهان تشیع، بلکه برای عموم گردشگران مذهبی و فرهنگی، جذابیت قابل‌توجهی دارند. ایران به عنوان یکی از مراکز اصلی تمدن اسلامی و تشیع، در زمره مهم‌ترین مقاصد زیارتی جهان اسلام قرار دارد. سالانه میلیون‌ها زائر از کشورهای همسایه مانند عراق، پاکستان، جمهوری آذربایجان، افغانستان، لبنان، بحرین و سوریه و حتی از جوامع مسلمان در اروپا، آفریقا و جنوب شرق آسیا به اماکن مقدس ایران سفر می‌کنند. جاذبه‌های زیارتی ایران نه‌تنها بر پایه تقدس دینی، بلکه بر اساس ساختارهای معماری شگرف، پیشینه تاریخی و ظرفیت‌های فرهنگی غنی، جذابیت دارند. این اماکن همچنین ظرفیت ایجاد پیوندهای انسانی و معنوی میان ملت‌ها را دارا هستند که در شرایط بحران، می‌تواند به تقویت صلح و تفاهم بین‌المللی کمک کند. باید توجه داشت که بخش بزرگی از مخاطبان گردشگری زیارت، دارای پیوندهای مذهبی عمیق با اماکن مقدس ایران هستند و از این‌رو، امکان بازگشت این دسته از گردشگران با سرعت بیشتری نسبت به سایر انواع گردشگران وجود دارد. تجارب جهانی نشان می‌دهد کشورهایی چون بوسنی و هرزگوین، لبنان و حتی عراق، توانسته‌اند پس از بحران‌های جنگ یا سیاسی، با تکیه بر گردشگری مذهبی یا فرهنگی، روند بازسازی گردشگری خود را آغاز کنند. ایران نیز با داشتن زیرساخت‌های نسبی، نیروهای انسانی متعهد و سرمایه نمادین مذهبی، می‌تواند الگوی موفقی در بازسازی صنعت گردشگری خود ارائه کند. ویژگی‌های منحصر به‌فرد گردشگری زیارت همچون تاب‌آوری، پیوندهای فراملی فرهنگی و ارزش‌های مشترک معنوی، ابزارهایی استراتژیک در ایجاد پایداری و تقویت گردشگری ایران در دوران پس از جنگ خواهند بود.
در این مسیر، راهبردهای کلان و اجرایی متعددی قابل طرح است؛ از جمله:
- تقویت دیپلماسی زیارتی از طریق تفاهمنامه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی
- بازسازی تصویر جهانی ایران با بهره‌گیری از پلتفرم‌های دیجیتال و رسانه‌ای
- بهبود زیرساخت‌ها، اقامتگاه‌ها و حمل‌ونقل زیارتی
- تسهیل فرآیندهای روادید با طراحی ویزای ویژه زیارتی
- آموزش تخصصی منابع انسانی فعال در گردشگری مذهبی
در عین حال، باید نسبت به چالش‌هایی مانند تداوم فضای بی‌اعتمادی رسانه‌ای، تفاوت انتظارات فرهنگی گردشگران، خطر سیاسی شدن زیارت و نبود هماهنگی میان دستگاه‌های متولی، آگاهی کامل داشت. احیای صنعت گردشگری ایران در دوران پس از جنگ، بدون بهره‌گیری از ظرفیت‌های بومی و مزیت‌های رقابتی، امکان‌پذیر نخواهد بود. در این میان، گردشگری زیارت نه‌تنها به عنوان یک ابزار اقتصادی، بلکه به عنوان ابزاری فرهنگی و دیپلماتیک، می‌تواند نقش کلیدی ایفا کند.
ایران باید با نگاهی فراتر از مرزهای جغرافیایی و با تأکید بر اشتراکات معنوی ملت‌ها، گردشگری زیارت را به عنوان پلی برای بازسازی اعتماد جهانی، ارتقای تصویر ملی و تقویت پیوندهای انسانی معرفی کند. بازسازی برند گردشگری ایران، مستلزم برنامه‌ریزی میان‌مدت و بلندمدت، هماهنگی میان‌سازمانی، تعامل فرهنگی سازنده با جهان اسلام و اتکا بر قدرت نرم زیارت است. در این مسیر، سازمان جهانی گردشگری نیز می‌تواند نقش تسهیل‌گر، مشورتی و ناظر توسعه را ایفا کند تا تجربیات ایران در حوزه زیارت، به الگویی برای کشورهای بحران‌زده دیگر بدل شود.
* کارشناس ارشد گردشگری