پیشگیری هسته‌ای!
محمدحسین فرقدانی: وقتی صحبت از انرژی هسته‌ای به میان می‌آید، ذهن بسیاری ناخودآگاه به سمت نیروگاه‌ها یا فناوری‌های نظامی منحرف می‌شود؛ تصویری غالب که سال‌ها در ذهن افکار عمومی دنیا جا افتاده است. با این حال، جهان امروز در آستانه یک چرخش بزرگ ایستاده است؛ چرخشی که فناوری هسته‌ای را نه صرفاً به عنوان ابزاری برای تولید انرژی برق یا ساخت سلاح، بلکه به عنوان پیشرانی برای رشد علم و پیشرفت سلامت جوامع معرفی می‌کند.
ایران، به عنوان کشوری با پیشینه علمی و تکنولوژیک قوی، دقیقاً همین رویکرد را برگزیده است؛ رویکردی که تأکید می‌کند اتکای ملی به توان هسته‌ای، قرار نیست به معادل تهدید یا تسلیحات خلاصه شود، بلکه به عنوان فرصتی برای ارتقای کیفیت زندگی، توسعه دانش فنی و حل مسائل دیرپای کشور استفاده خواهد شد. در واقع، یکی از پرسابقه‌ترین مصادیق بهره‌گیری علمی و انسانی از این فناوری، حوزه سلامت و دامپزشکی است؛ حیطه‌ای که شاید کمتر کسی انتظارش را داشت. تولید واکسن تب برفکی با استفاده از پرتودهی گاما، صرفاً یک مصداق شاخص از کاربردهای صلح‌آمیز و ارزش‌آفرین انرژی هسته‌ای در ایران است؛ واکسنی که به دلیل حفظ بهتر ساختار آنتی‌ژنی، پاسخ ایمنی قوی‌تر و بهبود چشمگیر سلامت دام‌ها را به ارمغان می‌آورد.
امروز که ابرچالش‌هایی چون بیماری‌های دامی و تهدید امنیت غذایی کشور پررنگ‌تر شده، اتکا به فناوری هسته‌ای ضرورتی علمی است؛ ضرورتی که می‌تواند الگویی برای سایر کشورهای در حال توسعه باشد. شاید اگر سال‌ها پیش می‌پرسیدند انرژی هسته‌ای دقیقاً چه کاربردهایی می‌تواند داشته باشد، کمتر کسی واکسن‌سازی را در ذهن داشت اما امروز، ایران نشان داده است مرزهای فناوری و دانش را می‌توان با نگاهی صلح‌آمیز و توسعه‌محور به معنای واقعی جابه‌جا کرد.
برای بسیاری از مردم، بیماری تب برفکی شاید تنها یک نام ناآشنا باشد اما برای دامداران، انگار کابوسی است که طی چند روز می‌تواند سال‌ها زحمت و تلاش را به باد دهد. تب برفکی، یک بیماری ویروسی فوق‌العاده مسری است که گاو، گوسفند و بز را تهدید می‌کند. وقتی این بیماری سراغ گله‌ای می‌رود، دام‌ها ابتدا دچار تب و زخم‌هایی دردناک در دهان و سم می‌شوند، اشتها را از دست می‌دهند و به سرعت توان خود را از دست می‌دهند. ممکن است تلفات مستقیم پایین باشد اما واقعیت این است که شیر گاوها به یک‌باره افت می‌کند، رشد گوساله‌ها متوقف می‌شود، بازار صادرات دام و لبنیات بسته می‌شود و دامداران به خاک سیاه می‌نشینند.
در کشورهای دام‌محور مانند ایران، هر موج اپیدمی تب برفکی می‌تواند میلیاردها تومان ضرر اقتصادی به کشور تحمیل کند؛ از نابودی سرمایه دامی تا کاهش تولید فرآورده‌های لبنی و از بین رفتن امنیت غذایی.
* واکسیناسیون؛ سنگر اول نبرد با بیماری
در برابر تب برفکی، مثل بسیاری از بیماری‌های واگیر دامی، واکسیناسیون گسترده و هدفمند تنها راه‌حل منطقی و موثر است. اگر واکسن نباشد، کنترل بیماری تقریباً غیرممکن است. از همین جهت است که تولید و تزریق سالانه میلیون‌ها دوز واکسن تب برفکی، به بخشی از زندگی روزمره دامداران و دامپزشکان کشور بدل شده اما پشت هر واکسیناسیون موفق، تکنولوژی و دانش پیچیده‌ای نهفته است و آنچه ایران را از بسیاری کشورها متمایز کرده، ترکیب دانش بومی با فناوری‌های نوین جهانی است.
شاید تا همین چند سال پیش، شنیدن نام فناوری هسته‌ای بیشتر تصویر نیروگاه، برق یا کاربردهای صنعتی و نظامی را در ذهن عموم زنده می‌کرد اما امروز ایران داستان جدیدی رو کرده. فناوری هسته‌ای، نه فقط برای تولید برق یا تجهیزات پزشکی پیشرفته، بلکه حتی برای نجات دام‌ها و اقتصاد کشاورزی کشور هم به کار گرفته می‌شود.
در این میان، یکی از درخشان‌ترین نمونه‌ها، ورود ایران به لیست معدود کشورهایی است که توانسته‌اند با بهره‌گیری از پرتودهی گاما، واکسن تب برفکی را تولید کنند. تا همین سال‌های اخیر، این فناوری پیچیده فقط در اختیار آرژانتین بود و حالا ایران دومین کشوری است که به این دستاورد رسیده است.
* از اعماق هسته تا سلامت
حال شاید این سوال برای شما پیش بیاید: پرتو گاما دقیقا چیست و چگونه به تولید واکسن ربط پیدا می‌کند؟ پرتو گاما، یکی از اشعه‌های بسیار پرقدرت و نافذ است که از هسته اتم‌های پرتوزا (مانند کبالت-۶۰) تابیده می‌شود. این اشعه کاربردهای فراوانی در صنایع، پزشکی و کشاورزی پیدا کرده. از استریل‌سازی تجهیزات پزشکی، از بین بردن آفات کشاورزی و افزایش ماندگاری مواد غذایی، تا غیرفعال‌سازی میکروب‌ها و ویروس‌ها بدون آنکه ساختار آنها به طور کامل تخریب شود.
دستگاه‌هایی که پرتو گاما تولید می‌کنند، معمولا محفظه‌ای محافظت‌شده و امن دارند تا انسان از پرتو آسیب نبیند اما ویروس‌ها یا باکتری‌ها سریعاً تحت اثر قرار بگیرند. این چشمه‌های گاما توسط دانش فناوری هسته‌ای و همکاری سازمان‌هایی همچون سازمان انرژی اتمی تهیه می‌شوند که نقش بنیادین علوم هسته‌ای را یادآور می‌شود.
در روش‌های مرسوم تولید واکسن، غیرفعال‌سازی ویروس با استفاده از مواد شیمیایی‌ای مانند فرمالدئید یا BEI انجام می‌شود؛ رویکردی که زمان زیادی می‌طلبد و به دلیل ماهیت شیمیایی فرآیند، گاهی به ساختار اصلی ویروس بویژه بخش‌هایی که نقش کلیدی در تحریک سیستم ایمنی دارند، آسیب وارد می‌کند. در چنین شرایطی ممکن است ایمنی حاصل‌شده در دام‌ها دوام یا کیفیت کافی را نداشته باشد. از سوی دیگر، حضور هرچند اندک باقیمانده مواد شیمیایی در محصول نهایی می‌تواند موجب حساسیت یا واکنش‌های ناخواسته گردد و بر آسودگی خاطر دامداران تأثیر بگذارد.
اما ورود فناوری پرتودهی گاما به عرصه واکسن‌سازی، معادلات را به کلی تغییر داده است. در این فناوری، ویروس به‌مراتب سریع‌تر و با حفظ کامل ساختار آنتی‌ژنی غیرفعال می‌شود، به‌گونه‌ای که دام‌ها در برابر نمونه‌ای کاملا مشابه با ویروس زنده اما بی‌خطر مواجه می‌شوند. نتیجه، شکل‌گیری ایمنی قوی‌تر و طولانی‌تر است؛ موضوعی که نه‌تنها در مباحث علمی، بلکه در تجربه روزمره دامداران هم به روشنی قابل لمس و اثبات است.
تصور کنید اگر قبلا مقاومت گله‌ها نسبت به بیماری با گذشت زمان و نیاز به تزریق مجدد واکسن کاهش پیدا می‌کرد، حالا با واکسن‌های تولیدشده به روش پرتودهی گاما، دام‌ها ایمنی قوی‌تر و پایدارتر پیدا می‌کنند؛ همین باعث می‌شود نیاز به واکسیناسیون مکرر کمتر شود و هزینه‌های دامداری نیز کاهش یابد.
* افتخار
برای ایرانیان، فناوری هسته‌ای سال‌هاست صرفاً یک منبع انرژی یا زمینه مناقشه‌های سیاسی نبوده، بلکه دریچه‌ای به سوی توسعه و رفاه ملی به شمار می‌رود. استفاده از چشمه‌های پرتوزا، چیزی است که سال‌ها در کشورهای پیشرفته، در مجموعه‌هایی چون Biogenesis Bago آرژانتین انجام می‌شد و حالا مؤسسه رازی کشور خودمان، به این جرگه پیوسته.
به زبان ساده فناوری هسته‌ای یعنی از دل اتم، امید برای سلامت و اقتصاد سرزمین‌مان بیرون بکشیم؛ چه در بستر نیروگاهی، چه در ویال واکسن!
امروز ایران، دومین کشور جهان (بعد از آرژانتین) است که چرخه کامل تولید واکسن تب برفکی به روش پرتودهی گاما را بومی‌سازی کرده و این دستاورد نه فقط یک افتخار علمی، بلکه یک نقطه عطف ملی است؛ امروز هزاران دامپرور ایرانی، حتی در دورافتاده‌ترین روستاها، از واکسنی استفاده می‌کنند که منتج از تکنولوژی سطح اول جهانی است. حتی همین واکسن‌های تولیدشده با پرتو گاما، یکی از شروط کلیدی بازگشایی دروازه صادرات برای دام و لبنیات ایرانی هستند. بر اساس استانداردهای جهانی سازمان بین‌المللی بهداشت دام - WOAH، استفاده از فناوری به‌روز در کنترل بیماری‌هایی مثل تب برفکی، یکی از کلیدهای طلایی صادرات است.
* نگاهی به روند واکسن‌سازی در ایران
بد نیست یادآوری کنیم که واکسن‌سازی ایرانی، در میان توفان بحران کرونا هم خوش درخشید. روزهایی که بسیاری کشورها برای وارد کردن واکسن صف‌کشیده بودند، ایران پروژه‌های واکسن‌سازی (کووایران برکت، رازی کوو پارس و...) را در مقیاس ملی کلید زد و در جمع کمتر از ۱۵ کشور جهان، که موفق به تولید داخلی واکسن کرونا شدند، قرار گرفت.
امروز در موضوع خاص تب برفکی هم، این سنت خوداتکایی ادامه یافته و حتی یک قدم جلوتر رفته‌ایم؛ این بار با پیوند تجربه و فناوری هسته‌ای. این موفقیت نه فقط یک ذخیره راهبردی برای امنیت دامی و غذایی کشور، بلکه الگویی برای دیگر کشورهای منطقه است که وابسته به واردات واکسن و محصولات زیستی هستند.
در دنیایی که بیماری‌ها هر روز چهره عوض می‌کنند و تهدیدهای غذایی، سایه می‌اندازد، ایران با ترکیب دانش زیستی و فناوری هسته‌ای، سدی امن‌تر و مستحکم‌تر مقابل بحران ساخته است. حالا واکسن تب برفکی ایرانی، نماد کارنامه زیستی هسته‌ای ملی ما است. از پژوهشگر تا دامدار، از دانشجو تا صادرکننده و از مزرعه تا سفره، همه بهره‌مند این هم‌افزایی عالمانه شده‌اند و این تنها نخستین گام است، زیرا چنان که کارشناسان فناوری رازی و سازمان انرژی اتمی ایران هم می‌گویند، در آینده نه فقط واکسن‌های دامداری، بلکه واکسن‌های انسانی، داروهای ضدسرطان و حتی برخی آنتی‌بیوتیک‌ها می‌توانند با همین فناوری‌های نوین و امن در ایران تولید شوند.
نماد این تلاش آنجاست که ایران امروز، در همسایگی قدرت‌های بزرگ، برای چندمین بار اثبات کرد علم و غرور ملی، دست‌در‌دست، آینده را می‌سازند. نشان دادند می‌شود، از دل اتم و فناوری، هم برق و انرژی گرفت، هم واکسن و زندگی. این دستاورد، تنها قطره‌ای از دریای عظیم کاربردهای صلح‌آمیز و مردمی فناوری هسته‌ای است و مسلماً، آینده متعلق به کشورهایی چنین است.