تقابل تازه قدرت‌ها در بازار جهانی انرژی
گروه اقتصادی: در میانه کشمکش‌های ژئوپلیتیک و صف‌بندی‌های اقتصادی میان شرق و غرب، نفت بار دیگر به میدان تقابل بدل شده است؛ از تحریم‌های پیچیده اروپا علیه روسیه تا تهدید تعرفه‌ای ترامپ و رقابت پنهان میان تولیدکنندگان آسیایی برای تصاحب سهم‌های جدید بازار. اکنون سیاست‌گذاران، معامله‌گران و مصرف‌کنندگان در یک نبرد چندوجهی گرفتار شده‌اند که مرزهای اقتصادی و امنیتی را در هم می‌نوردد. روایت این نبرد پیچیده، سرگذشت قدرتی است که از دل بشکه‌های نفت زاده می‌شود.
تلاش اخیر اتحادیه اروپایی برای کاهش درآمدهای نفتی روسیه، به احتمال زیاد نتایجی فراتر از آنچه این بلوک انتظار داشت را رقم نخواهد زد؛ در حالی که تهدید دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، درباره اعمال تحریم‌های ثانویه به یکی از معدود ابزارهای اقتصادی موثر برای فشار بر کرملین بدل شده است. مطابق بسته اروپا، سقف قیمت فروش نفت خام روسیه از ۶۰ دلار به 47.60 دلار در هر بشکه کاهش یافته است و شرکت‌های حملونقل و بیمه اروپایی مجاز به ارائه خدمات برای محموله‌هایی که بالاتر از این قیمت معامله شده‌اند، نخواهند بود. این سقف قیمت جدید که از سوم سپتامبر اجرایی می‌شود، همچنین شامل مکانیزمی خواهد بود که قیمت نفت روسیه را همواره ۱۵ درصد پایین‌تر از میانگین جهانی نگه می‌دارد.
نکته تازه و مهم در این بسته، ممنوعیت واردات محصولات پالایش شده‌ای است که از نفت خام روسیه تولید شده است. این ممنوعیت، که پیش‌بینی می‌شود از سال آینده اجرا شود، با هدف جلوگیری از دور زدن ممنوعیت‌های قبلی اعمال شده پس از آغاز جنگ اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ تنظیم شده است. پس از تحریم‌های اولیه، واردات فرآورده‌هایی مانند دیزل و سوخت جت به اروپا، با منشأ نفت روسیه از مسیرهای غیرمستقیم چین، هند و ترکیه افزایش یافت و اثربخشی محدودیت‌ها را به چالش کشید.
طبق داده‌های شرکت کپلر، هند که سال گذشته ۱۶ درصد از دیزل و سوخت جت وارداتی اروپا را تأمین کرده بود، احتمالا از مهم‌ترین متضرران این ممنوعیت جدید خواهد بود. نفت خام روسیه در سال ۲۰۲۴ حدود ۳۸ درصد از واردات نفت هند را شامل شد. در مقابل کشورهای صادرکننده بزرگ نفت خام از محدودیت‌های جدید معاف شده‌اند. از این رو، کشورهای حوزه خلیج فارس از جمله عربستان سعودی، امارات و کویت با ظرفیت پالایشگاهی بالا، شانس بالایی برای جایگزینی پالایشگاه‌های هند و افزایش صادرات سوخت به اروپا خواهند داشت.
هدف تحریم‌های غرب از سال ۲۰۲۲ تاکنون، محدودسازی درآمدهای نفتی روسیه بدون ایجاد شوک قیمتی در بازارهای جهانی انرژی بوده اما در تحقق هدف دوم، موفقیت چندانی حاصل نشده است.
طبق آمارها، درآمد صادراتی روسیه از نفت خام و فرآورده‌های نفتی در سال ۲۰۲۴ به ۱۹۲ میلیارد دلار رسید؛ رقمی که نسبت به بودجه دفاعی سالانه ۱۱۰ میلیارد دلاری این کشور، چشمگیر تلقی می‌شود. هرچند این رقم نسبت به صادرات نفت ۲۲۵ میلیارد دلاری روسیه در سال ۲۰۱۹ کاهش یافته است.
بر اساس برآوردهای آژانس بین‌المللی انرژی، با وجود کاهش جزئی در صادرات روزانه نفت روسیه در ماه ژوئن (7.23 میلیون بشکه)، افزایش قیمت جهانی نفت موجب شد درآمد آن نسبت به ماه مه، ۸۰۰ میلیون دلار افزایش یافته و به 13.6 میلیارد دلار برسد.
این داده‌ها مؤید آنند که روسیه با توسعه شبکه‌ای مخفیانه از نفتکش‌ها، بیمه‌گران و شیوه‌های پرداخت، توانسته از سقف قیمت عبور کرده و صادرات خود را تداوم بخشد. بسته جدید تحریم‌ها ۱۰۵ نفتکش دیگر را، علاوه بر ۳۴۲ نفتکش پیشین، به دلیل دور زدن سقف قیمت در فهرست تحریم‌ها قرار داده است.
با این حال مسکو می‌تواند با ترفندهایی نظیر انتقال نفت کشتی به کشتی در میان اقیانوس‌ها، همچنان برخی فشارهای تحریم‌ها را خنثی کند. همچنین چین و هند با ادامه خرید نفت ارزان روسیه، سوختی را که پیش‌تر به اروپا می‌رفت به دیگر بازارها عرضه می‌کنند.
در نتیجه، هرچند روی کاغذ محدودیت‌های جدید درآمدهای نفتی روسیه را کاهش می‌دهد، در عمل بعید است مسیر مالی مسکو را مسدود کند.
* تحریم‌های ثانویه ترامپ؛ اهرم باقی‌مانده؟
رئیس‌جمهور آمریکا اخیراً تهدید کرده در صورت عدم توافق کرملین برای پایان جنگ طی ۵۰ روز، کشورهایی که از روسیه نفت خریداری می‌کنند با تعرفه‌های 100درصدی مواجه خواهند شد. این تحریم‌ها در صورت اجرا، کشور خریدار نفت روسیه را در تجارت با بزرگ‌ترین اقتصاد جهان با محدودیت شدید مواجه می‌کند.
اما آیا ترامپ این تهدید را عملی خواهد کرد؟ او در هفته‌های اخیر از پوتین ابراز ناامیدی کرده و با توجه به تاثیر اندک دورهای قبلی تحریم‌ها بر بودجه روسیه، ممکن است به اجرای این ابزار اقتصادی تن دهد.
با این حال تحلیلگران هشدار می‌دهند چنین اقدامی با وجود اثرگذاری بالقوه، تبعات گسترده‌ای برای بازار جهانی انرژی خواهد داشت؛ از جمله افزایش شدید قیمت نفت و بالا رفتن تورم، 2 معضلی که قطعا مورد نظر رئیس‌جمهور آمریکا نیستند. همین احتمال شاید موجب آرامش نسبی بازارهای نفت و معامله‌گران، به‌رغم تحولات جدید شده باشد.
* حرکات بازار؛ خوش‌بینی و نوسان قیمت‌ها
در معاملات اخیر، قیمت نفت تحت تأثیر خوش‌بینی نسبت به مذاکرات تجاری و چشم‌انداز اقتصاد جهانی افزایش یافت. بهای آتی نفت برنت با ۲۰ سنت معادل 0.29۹ درصد رشد، به 69.38 دلار در هر بشکه رسید؛ نفت وست تگزاس اینترمدیت آمریکا نیز با همین مقدار افزایش به 66.23 دلار رسید.
همچنین اعلام توافق تجاری میان آمریکا و ژاپن و احتمال توافق مشابه با اتحادیه اروپایی موجب تقویت بازار شد. تحلیلگران ING نیز در یادداشتی، خوش‌بینی به مذاکرات را عاملی برای جبران نگرانی‌ها از عرضه احتمالی بیشتر نفت ونزوئلا دانستند.
گزارش‌ها حاکی است دولت آمریکا اجازه فعالیت محدود به شرکت‌های شریک PDVSA ونزوئلا، از جمله شورون را صادر خواهد کرد که می‌تواند صادرات این کشور را تا بیش از ۲۰۰ هزار بشکه در روز افزایش دهد و به پالایشگاه‌های آمریکایی در تأمین نفت سنگین کمک کند.
هرچند از آغاز هفته جاری قیمت نفت برنت 0.4 درصد و نفت وست تگزاس 1.4 درصد کاهش یافته، اما انتشار گزارش‌هایی درباره کاهش صادرات بنزین روسیه، موجب رشد قیمت‌ها در معاملات روز پنجشنبه شد. همچنین اختلالات جزئی در صادرات نفت قزاقستان و آذربایجان تأثیرگذار بودند.
داده‌های اداره اطلاعات انرژی آمریکا نشان داد ذخایر نفت این کشور با کاهش 3.2۲ میلیون بشکه‌ای در هفته گذشته به ۴۱۹ میلیون بشکه رسید که فراتر از انتظار تحلیلگران بوده است. همزمان، تأثیر تنش‌های خاورمیانه از جمله وضعیت غزه و جنگ اسرائیل و حماس فعلاً ملموس نبوده است؛ جنگ روسیه و اوکراین نیز بدون تغییر خاصی ادامه دارد.
در همین حال ترامپ در عرصه سیاست تجاری اعلام کرده تعرفه ۲۵ درصدی واردات از ژاپن باقی خواهد ماند و درباره توافق احتمالی با هند نیز ابراز نظر کرده است؛ همچنین به حدود ۱۵۰ کشور کوچک هشدار داده مشمول تعرفه خواهند شد. وزیر دارایی آلمان در واکنش به این سخنان ترامپ گفت: این اقدامات می‌تواند تبعات منفی شدیدی برای اقتصاد آمریکا داشته باشد، مشابه آنچه اروپا تجربه می‌کند.
از طرف دیگر در شرق آسیا، بازار نفت و فیول با رشد ذخایر و کاهش تقاضا مواجه شد؛ قیمت نفت برنت در اواسط هفته کاهش یافت. همچنین قیمت فیول CST180 در سنگاپور به ۴۱۰ دلار، قیر سنگاپور و کره‌جنوبی نیز به ترتیب به ۴۴۹ و ۴۱۲ دلار رسیدند.
این وضعیت نشان‌دهنده ترکیبی از بی‌تحرکی ناشی از شرایط آب‌وهوایی، فشار تقاضای منطقه‌ای و پیچیدگی‌های ناشی از تحولات ژئوپلیتیک است، بویژه در شرایطی که بازارهای جهانی انرژی با عدم قطعیت گسترده مواجهند، از مذاکرات تجاری گرفته تا تعمیق شکاف‌های سیاسی میان شرق و غرب.
مجموعه تحولات اخیر در بازار جهانی نفت، از بسته‌های تحریمی جدید گرفته تا تهدیدات تعرفه‌ای و نوسانات عرضه، نشان می‌دهد نفت همچنان در قلب معادلات قدرت باقی‌مانده است. اتحادیه اروپایی در پی مسدودسازی منابع درآمدی کرملین است، در حالی که هند و چین به استراتژی خرید نفت ارزان ادامه می‌دهند و خاورمیانه آماده بهره‌برداری از خلأهای عرضه است.
تحریم‌های ثانویه آمریکا در صورت اجرایی شدن می‌توانند نقطه‌عطفی در جنگ اقتصادی غرب با روسیه باشند اما اثرات جانبی آن، بویژه افزایش تورم و ضربه به رشد اقتصادی، مانعی جدی برای تصمیم‌گیری‌های سریع و قاطع خواهند بود.
بازارهای منطقه‌ای مانند آسیا، اروپا و خاورمیانه نیز به تناسب ظرفیت پالایش، ذخایر و تقاضا به این تحولات واکنش نشان داده‌اند و ایران، با وجود چالش‌های داخلی و خارجی، در وضعیت انتظار و نظارت قرار گرفته است.