گروه سیاسی: صبح پنجشنبه ۳ کشور اروپایی در نامه‌ای به شورای امنیت سازمان ملل، قصد خود را برای اعمال مکانیسم ماشه اعلام کردند. مهلت اجرایی اعمال قطعنامه ۲۲۳۱، قطعنامه برآمده از متن برجام که ۶ قطعنامه شورای امنیت علیه ایران را برای ۱۰ سال ملغی کرده بود، ۱۸ اکتبر یعنی ۲۶ مهر امسال به پایان می‌رسد. با توجه به آنکه شکایت از هر گونه قصور جزئی یا کلی، در ۲ بازه ۱۵ روزه، ابتدا در کمیسیون مشترک برجام و سپس در شورای امنیت قابل بررسی است؛ ۳ کشور اروپایی تصمیم خود برای فعال‌سازی را زودتر از یک ماه باقیمانده اعلام کردند تا فرصت برای فعال‌سازی مطابق زمان‌بندی پیش‌بینی‌شده فراهم باشد. در صورتی که اولاً کارشناسان و ثانیاً وزرای خارجه نتوانند نسبت به حل و فصل اختلاف پدیدآمده اقدام کنند، موضوع به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع شده و در شورا نسبت به ادامه لغو قطعنامه‌ها علیه ایران یا هر تصمیم دیگری از جمله تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ تصمیم‌گیری خواهد شد. با این حال، مطابق قطعنامه ۲۲۳۱ شکایت از هر یک از طرفین می‌تواند مستقیماً در شورای امنیت طرح شود. این دومین باری است که اروپایی‌ها در پی فعال‌سازی مکانیسم ماشه هستند. بار نخست سال ۲۰۲۰ شکایت از ایران را در کمیسیون مشترک برجام طرح کردند اما مهلت بررسی شکایت را به مدت نامعلومی تمدید کردند؛ در نتیجه آن شکایت هیچ‌گاه به شورای امنیت سازمان ملل نرسید. در مقابل، ایران، چین و روسیه معتقدند طرح این شکایت، غیرقانونی است، چرا که اولاً طبق حقوق معاهدات، طرفی که خود نقض عهد می‌کند، نمی‌تواند نسبت به نقض عهد طرف دیگر در یک توافق یا قرارداد شکایت کند و از آنجا که اروپا در خروج آمریکا از برجام با این کشور همراهی کرده و تعهدات خود را در برجام انجام نداده، در نتیجه ناقض برجام اروپاست. ثانیاً شکایت پیشین ۳ کشور اروپایی همچنان در کمیسیون مشترک برجام است و تا سرنوشت آن شکایت آشکار نشده، نمی‌توان شکایت دیگری با همان موضوع و استدلال طرح کرد. به موازات طرح شکایت از ایران، وزیر خارجه فرانسه گفت اجرای اسنپ‌بک به معنی پایان دیپلماسی نیست و وزیر خارجه آمریکا نیز ضمن حمایت از این تصمیم ۳ کشور اروپایی تصریح کرد آمریکا همچنان آماده مذاکره مستقیم با ایران است. وب‌سایت خبری آکسیوس هم در خبری نوشت: ۳ قدرت اروپایی تأکید دارند در طول ۳۰ روز آینده پیش از آنکه تحریم‌ها اجرا شود، آماده مذاکره با ایران درباره توافق هسته‌ای هستند که می‌تواند روند بازگشت تحریم‌ها را متوقف کند. آکسیوس همچنین نوشت: وزرای خارجه فرانسه، آلمان، بریتانیا و مسؤول سیاست خارجی اتحادیه اروپایی در تماس با وزیر خارجه آمریکا فعال‌سازی مکانیسم ماشه را به او اطلاع داد. در مقابل، وزیر امور خارجه در نامه‌ای به رئیس شورای امنیت و دبیرکل سازمان ملل با بیان اینکه ایران همواره پذیرای دیپلماسی است، تصریح کرد: «با قاطعیت و به نحو متناسب، با در نظر گرفتن مصالح عالیه ملی خویش به این اقدام ۳ کشور واکنش نشان خواهیم داد». سیدعباس عراقچی همچنین در گفت‌وگوی تلفنی با وزرای خارجه ۳ کشور اروپایی اقدام آنها را در این زمینه ناموجه، غیرقانونی و فاقد هرگونه مبنای حقوقی دانست. اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت امور خارجه نیز بازگرداندن قطعنامه‌های لغوشده علیه ایران را تبعیت از دستور آمریکا و آمریکا را ناقض بزرگ برجام دانست که به دنبال آن است با زور، برای خود حق پدید آورد. مرور یک هفته اخیر نشان می‌دهد حرکت اروپایی‌ها بیش از آنکه اقدام برای عملیاتی‌سازی یک طرح پیشینی باشد، تلاش برای قرار دادن ایران در گوشه رینگ و سلب هر گونه ابتکار و ایده‌مندی در شرایط فشار است. اخراج سفیر ایران از استرالیا، هشدار وزارت خارجه آلمان نسبت به سفر اتباع خود به ایران و در عین حال، تداوم مذاکره با ایران نشان می‌دهد غرب به دنبال آن است ایران را به یک تجدیدنظر اساسی در برنامه هسته‌ای خود وادار کند. اروپا در پی آن است ایران تحت فشار، به بازرسی آژانس از تاسیسات هسته‌ای ایران، تعیین تکلیف ذخایر اورانیوم ۶۰ درصد غنی‌شده خود و مذاکره مستقیم با آمریکا تن دهد. در حالی که ایران حتی در روزهای پس از جنگ ۱۲ روزه و انهدام تأسیسات هسته‌ای در فردو و نطنز، دیپلماسی را ترک نگفت. آخرین اتفاقات پیش از نامه اروپایی‌ها نشان می‌دهد این اروپاست که ایده و طرحی مستقل از آمریکا در مواجهه با ایران هسته‌ای ندارد. جمعه هفته پیش، یعنی ۳۱ مرداد وزرای خارجه ۳ کشور اروپایی با سیدعباس عراقچی درباره این موضوعات صحبت کردند. سه‌شنبه هفته گذشته - ۴ شهریور - هم معاونان وزیر خارجه ایران و ۳ کشور اروپایی در ژنو مذاکره کردند و برخی منابع خارجی اعلام کردند بازدید از تأسیسات هسته‌ای بمباران شده، به عنوان پیش‌شرط مذاکرات آتی ایران و اروپا طرح شده است. روز چهارشنبه ۵ شهریور اعلام شد بازرسان آژانس که در ایران بودند، قرار است از رآکتور بوشهر بازدید کنند. از سوی دیگر، طرح پیشینی شکایت از ایران از سوی ۳ کشور اروپایی در پی کنار زدن پیش‌نویس روسیه برای تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ که با حمایت چین نیز روبه‌رو شد، تفسیر می‌شود. با این نگاه، اروپا در پی حل و فصل ماجرا نیست و به دنبال آن است آنچه در جنگ ۱۲ روزه و در تهاجم رژیم صهیونیستی به ایران حاصل نشد (تسلیم ایران) در مذاکره محقق شود. منظور اروپا از دیپلماسی، نگه داشتن شمشیر داموکلس مکانیسم ماشه بالای سر ایران است تا سیاست «ابهام هسته‌ای» که تا امروز در پی همکاری کامل سازمان انرژی اتمی، شورای عالی امنیت ملی، وزارت خارجه و مجلس شورای اسلامی، دست ایران را پس از جنگ بالا نگه داشته، پایان یابد. همکاری با آژانس به شکل و سیاق گذشته زمینه را برای اخلال در برنامه هسته‌ای ایران فراهم می‌کند و مذاکره مستقیم ایران و آمریکا که خواسته اروپاست - همان چیزی که در ۶ قطعنامه تعلیق‌شده بر اثر قطعنامه ۲۲۳۱ منظور بوده- تسلیم ایران در پی فشار سیاسی و اقتصادی را تسهیل کند.
استدلال‌های ایران، روسیه و چین درباره غیرقانونی بودن فعال‌سازی مکانیسم ماشه
تروئیکای اروپا در نامه‌ای به اعضای شورای امنیت سازمان ملل از قصد خود برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه خبر داد. این اقدام به منزله آغاز فرآیند فعال‌سازی مکانیسم ماشه است؛ فرآیندی که نهایتا 30 روز پس از در دستورکار قرار گرفتن این درخواست در شورای امنیت، تکمیل و آماده اجرا خواهد شد.
مهم‌ترین نکته درباره این اقدام 3 کشور اروپایی، مغایرت آن با مفاد برجام و قوانین بین‌المللی است. ایران، روسیه و چین اصل امکان استفاده اروپا از این مکانیزم پیش‌بینی‌شده در برجام را از نظر حقوق بین‌الملل غیرقانونی و غیرممکن می‌دانند. استدلال‌های حقوقی این ۳ کشور که در بیانیه‌ها و نامه‌های جداگانه هر یک از این کشورها به شورای امنیت سازمان ملل قید و به عنوان سند سازمان ملل ثبت شده، به این شرح است:
۱- خروج آمریکا از توافق، وضعیت حقوقی آن را تغییر داده است. کشورهای اروپایی دیگر نمی‌توانند ادعا کنند طرف «اصلی» و «کامل» در برجام هستند و به تنهایی حق فعال‌سازی مکانیزم ماشه را دارند، چرا که طبق متن برجام، کمیسیون مشترک برجام تنها زمانی رسمیت دارد که تک‌تک کشورهای ۱+۵ در آن حضور داشته باشند. لیکن در وضعیت عدم حضور آمریکا، این کمیسیون قابلیت تشکیل نداشته که بتواند به درخواست اروپا برای فعال‌سازی مکانیزم ماشه رسیدگی کند.
۲- ایران کاهش تعهداتش را بر اساس بند ۲۶ برجام که به طرفین اجازه می‌دهد در صورت نقض توافق توسط طرف مقابل، اجرای تعهدات را متوقف کنند، کاهش داده و این موضوع نمی‌تواند به عنوان «عدم پایبندی به توافق» و مبنای شکایت اروپا از ایران قرار گیرد.
۳- طبق قاعده حقوقی «حسن نیت» و «حقوق متقابل» از منظر حقوق بین‌الملل، طرفی که خود به تعهداتش پایبند نیست، نمی‌تواند از طرف مقابل انتظار داشته باشد به طور کامل به تعهداتش عمل کند. این اصل در ماده ۶۰ کنوانسیون وین درباره حقوق معاهدات نیز منعکس شده است. در نتیجه تنها طرف‌هایی که کاملاً به برجام پایبند بوده‌اند، حق فعال‌سازی مکانیزم ماشه را دارند. ۳ کشور اروپایی که همزمان با خروج آمریکا از برجام، از تحریم‌های یکجانبه ایالات متحده پیروی کرده و اجرای تعهدات‌شان را متوقف کردند، حق استفاده از مزایای برجام (از جمله مکانیزم ماشه) یا اعتراض به نقض تعهد طرف دیگر [ایران] را از خود سلب کرده‌اند.
۴- جانبداری و حمایت رسمی ۳ کشور اروپایی از حملات رژیم صهیونیستی و آمریکا به تأسیسات هسته‌ای کشورمان در خرداد و تیر ۱۴۰۴، اقدامی واضح از سوی این کشورها برای محروم‌سازی ایران از حقوق مصرح در معاهده NPT برای برخورداری همه کشورها از برنامه هسته‌ای و اقدامی ضد هدف و پایه برجام بوده و صلاحیت اروپا برای عضویت در برجام را محل خدشه قرار داده است.
با توضیحات ارائه‌شده می‌توان گفت استدلال ایران، روسیه و چین مبنی بر غیرقانونی بودن استفاده فرانسه، انگلیس و آلمان از مکانیزم ماشه دارای مبانی حقوقی قوی‌تری است.