حسین مهدی‌تبار: سپتامبر ۲۰۲۵ جهان شاهد چرخشی استراتژیک در درگیری روسیه و اوکراین است که نه‌تنها توازن قدرت در شرق اروپا را دگرگون می‌سازد، بلکه مرزهای مفهوم امنیت جمعی را نیز به چالش می‌کشد. بر اساس گزارش اخیر بلومبرگ، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، تصمیم به تشدید حملات هوایی علیه زیرساخت‌های انرژی و مناطق مسکونی اوکراین گرفته است؛ اقدامی که نشان‌دهنده تغییر رویکرد محتاطانه قبلی به یک موضع تهاجمی‌تر است. این تصمیم - که منابع نزدیک به کرملین آن را تأیید کرده‌اند - در حالی گرفته شده که روسیه با تهدیدهای فزاینده‌ای از سوی ناتو و متحدان غربی آن روبه‌رو است، از جمله مجوزهای جدید برای اوکراین به منظور هدف قرار دادن تأسیسات روسی. در این گزارش، به بررسی تحلیلی این تحولات می‌پردازیم و نشان می‌دهیم چگونه روسیه با استفاده هوشمندانه از قدرت نظامی خود، به عنوان ابزاری برای مقابله با فشارهای ناتو عمل می‌کند، در حالی که همزمان هشدارهای روشنی به آمریکا و اروپا ارسال می‌کند تا از گسترش درگیری جلوگیری شود.
پیش از این، روسیه در تخریب زیرساخت‌های اوکراین، بویژه بخش انرژی، رویکردی نسبتاً با ملاحظه اتخاذ کرده بود. حملات هوایی عمدتاً بر اهداف نظامی متمرکز بود و تلاش‌هایی برای اجتناب از خسارات گسترده به غیرنظامیان و شبکه‌های حیاتی مشاهده می‌شد. این استراتژی که ریشه در محاسبات ژئوپلیتیک داشت، نه‌تنها به روسیه اجازه می‌داد فشار اقتصادی بر کی‌یف را حفظ کند، بلکه از واکنش‌های شدیدتر بین‌المللی، بویژه از سوی ناتو جلوگیری می‌نمود اما گزارش بلومبرگ در ۲۰ سپتامبر ۲۰۲۵، بر اساس اطلاعات منابع مطلع کرملین، این الگو را تغییر می‌دهد: پوتین به این نتیجه رسیده که تشدید حملات علیه شبکه انرژی و زیرساخت‌های مسکونی اوکراین، بهترین راه برای وادار کردن کی‌یف به مذاکرات بر اساس شرایط مسکو است. این گزارش تأکید می‌کند پس از دیدار ترامپ و پوتین در آلاسکا ( آگوست ۲۰۲۵) و رد پیشنهادهای روسیه توسط زلنسکی، حملات پهپادی و موشکی روسیه ۴۶ درصد افزایش یافته است. ماه سپتامبر، روسیه بیش از ۳۵۰۰ پهپاد، ۱۹۰ موشک و ۲۵۰۰ بمب هدایت‌شونده شلیک کرده که این ارقام رکوردهای قبلی را شکسته‌اند. این تغییر، منطقی به نظر می‌رسد؛ روسیه که تابستان ۲۰۲۵ را بدون دستاوردهای عمده در شرق اوکراین پشت سر گذاشته، اکنون به دنبال بهره‌برداری از ضعف‌های فصلی کی‌یف است. زمستان پیش رو، با وابستگی اوکراین به انرژی، فرصتی ایده‌آل برای اعمال فشار است، بدون اینکه روسیه به حمله زمینی گسترده نیاز داشته باشد. این رویکرد نه‌تنها اقتصادی است، بلکه از نظر روانی نیز قابل توجیه است: ایجاد ترس از قطع گسترده برق و گرمایش، می‌تواند نارضایتی داخلی در اوکراین را افزایش دهد و دولت زلنسکی را به سمت میز مذاکره سوق دهد.
این تشدید، بخشی از یک استراتژی گسترده‌تر روسیه برای ارسال پیام‌های هشدارآمیز به واشنگتن و بروکسل است. منابع کرملین به بلومبرگ گفته‌اند پوتین باور دارد ترامپ، با تمرکز بر سیاست‌های داخلی آمریکا، واکنش شدیدی به این حملات نشان نخواهد داد. این ارزیابی، بر اساس دیدارهای اخیر، منطقی است؛ ترامپ که بر مذاکره برای پایان جنگ تأکید دارد، تاکنون از تقویت دفاع هوایی کی‌یف خودداری کرده است اما روسیه همزمان به اروپا هشدار می‌دهد: در صورت اعمال تحریم‌های جدید یا اجازه به اوکراین برای حملات عمیق‌تر به خاک روسیه، مسکو آماده تشدید است. این پیام، در حملات اخیر به زیرساخت‌های انرژی اوکراین منعکس شد؛ جایی که روسیه نه‌تنها تولید برق را هدف قرار داد، بلکه به طور غیرمستقیم به ناتو اشاره کرد. برای مثال، در ۱۹ و 20 سپتامبر، بزرگ‌ترین حملات اخیر روسیه، با بیش از ۶۰۰ پهپاد و موشک، مناطق نزدیک مرز لهستان را هدف گرفت که این امر ناتو را وادار به پرواز اضطراری جنگنده‌ها کرد. این اقدام، فراتر از یک حمله ساده، یک تست برای امتحان ناتو است؛ روسیه با وارد کردن پهپادها به حریم هوایی لهستان و استونی، نشان می‌دهد می‌تواند مرزهای ناتو را به چالش بکشد بدون اینکه مستقیماً درگیر شود.
نقض حریم هوایی لهستان و استونی در این معادله، تهدیدی بالقوه برای گسترش جنگ فراتر از مرزهای اوکراین ایجاد می‌کند. لهستان، به عنوان یکی از بزرگ‌ترین حامیان نظامی کی‌یف، اخیراً با ورود بیش از ۲۰ پهپاد روسی به حریم هوایی خود روبه‌رو شد که این امر ناتو را وادار به عملیات نگهبانی از مرزهای شرقی کرد. این عملیات با استقرار جنگنده‌های اف ۳۵ هلندی و نروژی بر فراز لهستان، دفاع هوایی شرق ناتو را تقویت می‌کند. استونی نیز با نقض حریم هوایی توسط 3 جنگنده میگ ۳۱ روسی در ۱۹ سپتامبر، بند ۴ ناتو را فعال کرد. این حوادث که روسیه آنها را «پروازهای برنامه‌ریزی‌شده» توصیف می‌کند، در واقع تست‌هایی برای قابلیت‌های دفاعی ناتو هستند. مارک روته، دبیرکل ناتو، این اقدامات را «بی‌مسؤولیتی رو به افزایش روسیه» خوانده و بر لزوم آمادگی بیشتر تأکید کرده است. پهپادهای روسی که اغلب غیرمسلح هستند، اجازه انکارپذیری می‌دهند و روسیه را از مسؤولیت مستقیم معاف می‌سازند، در حالی که ناتو را وادار به واکنش‌های پرهزینه می‌کنند. این استراتژی، هوشمندانه است؛ روسیه، با نیروی هوایی محدودتر نسبت به ناتو، از ابزارهای نامتقارن مانند پهپادها برای فرسایش غرب استفاده می‌کند، بدون اینکه به جنگ تمام‌عیار کشیده شود.
نکات برجسته هشدارهای روسیه، ریشه در محاسبات دقیق ژئوپلیتیک مسکو دارد. نخست، روسیه به آمریکا و اروپا یادآوری می‌کند هرگونه مجوز جدید برای اوکراین – مانند استفاده از موشک‌های اتکمز برای هدف قرار دادن مسکو – عواقب خواهد داشت. زلنسکی اخیراً اعلام کرده اوکراین سلاح‌های بومی مانند موشک‌های «فلامینگو» را برای حملات عمیق به روسیه توسعه داده، بدون نیاز به تأیید واشنگتن. این پیشرفت که شامل حملات به بیش از ۱۰ پالایشگاه روسی در آگوست ۲۰۲۵ بود، اقتصاد جنگی مسکو را تحت فشار قرار داده و صادرات نفت روسیه را ۱۷ درصد کاهش داده است. روسیه، در پاسخ، حملات خود را به زیرساخت‌های انرژی اوکراین تشدید کرده که این امر تلافی مستقیم است. دوم، تحریم‌های غرب که اتحادیه اروپایی در ۱۸ جولای ۲۰۲۵ بسته هجدهم آن را تصویب کرد، روسیه را هدف قرار می‌دهد اما مسکو با «ناوگان سایه» برای دور زدن آنها مقابله می‌کند. ترامپ، در مصاحبه با ان‌بی‌سی تهدید به تحریم‌های ثانویه علیه خریداران نفت روسیه مانند چین و هند کرده که می‌تواند اقتصاد روسیه را تضعیف کند اما کرملین، از طریق سخنگوی خود دمیتری پسکوف، تأکید کرده «هیچ تحریمی نمی‌تواند موضع روسیه را تغییر دهد». سوم، این هشدارها، با تمرکز بر زمستان ۲۰۲6-۲۰۲5، زمان‌بندی‌شده هستند؛ روسیه می‌داند قطع مکرر برق در اوکراین می‌تواند حمایت عمومی از جنگ را کاهش دهد، در حالی که ناتو را در دوراهی حمایت بیشتر یا عقب‌نشینی قرار می‌دهد.
از منظر تحلیلی، اقدامات روسیه را نمی‌توان اتفاقی خواند، بلکه بخشی از یک استراتژی محاسبه‌شده برای مقابله با ناتو است. روسیه، با تولید سالانه هزاران پهپاد و موشک، برتری تعدادی در حملات هوایی دارد که این امر اجازه می‌دهد بدون تعهد منابع زمینی، فشار وارد کند. این رویکرد که توسط مؤسسه مطالعات جنگ (آی‌اس‌دبلیو) به عنوان تست قابلیت‌های دفاعی ناتو توصیف شده، نشان‌دهنده درک عمیق مسکو از ضعف‌های غرب است: مانند اختلافات داخلی در ناتو، مثلاً تردید ترامپ در افزایش کمک‌ها و هزینه‌های بالای دفاع هوایی (هر اف ۳۵ میلیون‌ها دلار هزینه دارد، در حالی که یک پهپاد روسی چند هزار دلار است). روسیه با ورود به حریم هوایی لهستان و استونی، نه‌تنها واکنش ناتو را می‌سنجد، بلکه به طور غیرمستقیم پیشنهاد می‌دهد: اگر غرب از تشدید تحریم‌ها یا مجوزهای حمله به روسیه خودداری کند، مسکو نیز از گسترش درگیری اجتناب خواهد کرد. این تاکتیک، ریشه در دکترین نظامی روسیه دارد که بر «جنگ اطلاعاتی و هیبریدی» تأکید می‌کند؛ جایی که اقدامات کوچک می‌تواند اثرات بزرگ داشته باشد. برای مثال، عملیات «زاپاد-۲۰۲۵» با بلاروس که شامل شبیه‌سازی حملات هسته‌ای بود، همزمان با این نقض‌ها رخ داد و به عنوان هشداری نظامی و دیپلماتیک عمل کرد.
در عین حال، اروپا و آمریکا در حال هماهنگی برای پاسخ هستند. اتحادیه اروپایی، با بسته تحریم‌های جدید در ۱۹ سپتامبر، ۵۶۰ کشتی ناوگان سایه روسیه را هدف قرار داده و آستانه تحریم مؤسسات مالی سوم را پایین آورده است. ترامپ نیز، در حالی که بر مذاکره اصرار دارد، تهدید به «عواقب شدید» کرده اگر پوتین به آتش‌بس تن ندهد اما روسیه، با اقتصاد جنگی خود که به‌رغم تحریم‌ها رشد را حفظ کرده، نشان داده می‌تواند دوام بیاورد. این استقامت، از فروش نفت به هند و چین ناشی می‌شود که تحریم‌های ثانویه را کم‌اثر می‌کند.
در نهایت، این تحولات نشان‌دهنده یک بازی شطرنج پیچیده است که روسیه در آن از قدرت خود به طور مؤثر استفاده می‌کند. پوتین، با تشدید حملات به اوکراین و تست مرزهای ناتو، نه‌تنها کی‌یف را تحت فشار قرار می‌دهد، بلکه به غرب هشدار می‌دهد: هرگونه گام بیشتر، می‌تواند جنگ را به سطح جدیدی بکشاند. روسیه با این اقدامات ثابت کرده می‌تواند از ابزارهایش برای حفظ توازن استفاده کند و این درس مهمی برای ناتو است.