گروه یادآور: وقتی موضوع قراردادهای ننگین منعقد شده در تاریخ 200 ساله اخیر ایران مطرح می‌شود، عمدتا از میان آنچه برای عامه قابل درک‌‌‌‌‌‌تر است، مسائلی مانند از دست دادن بخشی از خاک ایران، در نتیجه قراردادهای گلستان و ترکمانچای است که مطرح می‌شود. حتی از میان این دو، «ترکمانچای» بیشتر بر سر زبان‌ها افتاده است، در حالی که حجم اراضی از دست داده شده در قرارداد گلستان بیشتر است. شاید ترکمانچای به لحاظ لفظی در ادبیات شفاهی کارکرد بهتری داشته. چه می‌دانیم؟! اما متاسفانه حداقل در 100 سال گذشته کم نبودند توافقات و قراردادهای بین‌المللی که به ضرر این مرز و بوم تمام شده‌‌‌اند. مثلا همین جدایی بحرین از ایران که عمرش به 50 سال نمی‌رسد. اتفاقی که در دوره محمدرضا پهلوی روی داد. یا قراردادهای نفتی بعد از کودتای 28 مرداد 32 و کنار زدن دولت مردمی مصدق که جملگی به ضرر منافع ملی بودند. یا قرارداد نفتی 1933 که در زمان رضاخان و در ازای واریز 30 هزار لیره به حساب رضاخان در بانک لویدز لندن منعقد شد؛ قراردادی که مواد و مفاد آن بشدت «تحقیر کننده» است. یا قرارداد تقسیم ایران (معروف به 1907) که میان روسیه و انگلستان بسته شد. از این میان قرارداد 1919 که در مطبوعات و اشارات تاریخی به قرارداد «وثوق‌الدوله» نیز شهره شده از چند جهت قابل اهمیت و مداقه است. اینکه نخست‌وزیر، وزیر امور خارجه و وزیر دارایی احمدشاه، با موافقت و احتمالا «بچگی» شاه جوان توانستند ایران و مافیها را ضمیمه قرارداد «1919» کنند و به قیمت 400 هزار تومان بفروشند، یعنی تو خود حدیث مفصل بخوان از این بلبشوی سیستم حاکم و اختیاری که تازه موید به تایید مجلس مشروطه هم شده است، مثلا!  ماجرای قرارداد 1919 بازمی‌گردد به رویای «لرد کرزن» وزیر خارجه بریتانیا که بعد از انقلاب اکتبر 1917 در روسیه و عقب‌نشینی شوروی از قرارداد تقسیم ایران، انگلستان خود را یکه‌تاز سیاست در ایران می‌دید و از طرفی به دلیل همسایگی ایران با مستعمرات هند، تلاش می‌کرد تا نهایت بهره‌برداری را از ایران انجام دهد. ابزاری که لرد کرزن برای این کار برگزید عقد پیمان 1919 با حکومت وثوق‌الدوله بود.  لرد کرزن به ضرورت ایجاد زنجیره‌ای از کشورهای حایل که روسیه را از هند جدا کنند و هیچ‌کدام تحت نفوذ و تسلط روسیه نباشند قائل بود و آن را از ارکان مهم سیاست «دفاع از هند» می‌شمرد. ایران در نظر او مهم‌ترین و در عین حال ضعیف‌ترین حلقه‌ این زنجیر را تشکیل می‌داد که باید از خطر تعدی هر متجاوزی محفوظ بماند. از آنجایی که پس از تاسیس جامعه ملل و امضای منشور آن، تجاوز مستقیم به استقلال کشورها و منضم کردن خاک آنها به خاک کشورهای فاتح، رسما ممنوع شده بود و از طرفی در کشوری مثل ایران که بیش از هزار کیلومتر مرز مشترک با روسیه داشت اقدام به چنین عملی (اشغال دائم و مستقیم کشور) در حکم انتحار سیاسی بود، کرزن به  دنبال استقرار نوعی «نظام مستشاری» در ایران و تحت‌الحمایه کردن غیرمستقیم کشور بود، چرا که اجرای هدف‌های سیاسی و نظامی بریتانیا در خاک ایران با تسلط بر شئون مالی و اقتصادی به طور مستقیم عملی نبود. به همین دلیل «لرد کرزن» عقد قرارداد 1919 با حکومت «وثوق‌الدوله» را به عنوان وسیله‌ای «غیرمستقیم» برای رسیدن به این هدف برگزید. سرانجام روز هجدهم مرداد سال 1298 شمسی یک روز پس از امضای قرارداد 1919 میلادی در حالی که شاه قاجار عازم اروپا بود، اعلامیه وثوق‌الدوله به ضمیمه متن قرارداد در ایران منتشر و اعلام شد این قرارداد مورد تصویب هیأت وزیران قرار گرفته است. این قرارداد شامل 6 ماده و یک مقدمه و خلاصه آن عبارت بود از تعهدات انگلستان درباره احترام مطلق به استقلال و تمامیت ایران، تامین مستشاران انگلیسی برای ادارات ایران و همکاری با ایران در زمینه احداث خطوط آهن و شبکه ارتباطی به همراه اعطای وام از طرف انگلستان. همچنین به موجب این قرارداد، انگلیس، زمام امور مالی، اقتصادی و ارتش ایران را در دست می‏گرفت و ارتش متحدالشکل زیر نظر فرماندهان انگلیسی تشکیل می‏‌شد. تعرفه گمرکی نیز در ظاهر برای حفظ منافع ایران و در حقیقت به سود بریتانیا تغییر می‌‏یافت. قرارداد 1919 شامل 2 قسمت بود که هر کدام جداگانه امضا شده بود؛ قرارداد نخست که عنوان رسمی آن «قرارداد نظامی و سیاسی میان ایران و بریتانیا» است از یک دیباچه و 6 ماده تشکیل می‌شود، در حالی که قرارداد دوم (مشهور به قرارداد وام) دارای 4 ماده است. ماده اول قرارداد اصلی (قرارداد سیاسی و نظامی) رسماً اعلام می‌دارد:  «دولت بریتانیای کبیر به صریح‌‌‌‌‌ترین بیان که ممکن است قولی را که در گذشته به کرات به دولت ایران داده است یک بار دیگر به موجب این قرارداد تایید می‌کند و بر عهده می‌گیرد که استقلال و تمامیت ارضی ایران را محترم شمارد». این متن البته تضمینی نداشت، چرا که در قرارداد پیشین میان روس و انگلیس و در مقدمه قرارداد 1907 نیز عین این تعهد نسبت به رعایت استقلال کشور به صراحت هرچه تمام‌تر بیان شده بود و با این همه چنانکه تاریخ شهادت می‌دهد استقلال ایران عملاً به آستانه زوال رسید و فقط با معجزه ‌فروریختن رژیم تزاری نجات یافت.  قرارداد 1919 در عین «ضدایرانی» بودن، بشدت قابل تفسیر بود، آنچنان که تفسیر یکی از بندهای آن به قدری تلخ بود که موجبات خودکشی یکی از افسران عالی‌رتبه نظامی را فراهم کرد. سرتیپ فضل‌الله‌خان آقا ولی که تحصیلات عالی نظامی خود را در انگلستان تمام کرده بود، از شرم امضای چنین قرارداد ننگینی خودکشی کرد. یکی از نخستین مواردی که در آن سوءنیت مجریان قرارداد فاش و دم خروس آشکارا دیده شد، در طرح و تصویب آیین‌نامه مربوط به ارتقای افسران ارتش جدید ایران بود که ارتقای افسران ایرانی از درجه ستوان یکمی به بالا را ممنوع می‌کرد و صاحبان درجات بالاتر (از سروانی تا سرلشکری) همه باید انگلیسی، استرالیایی یا نیوزیلندی و در واقع دارای تابعیت بریتانیایی باشند. سرتیپ فضل‌الله‌خان آقا ولی با این آیین‌نامه مخالفت کرد و به همین جرم که شئون و مصالح حکومت خود را بر منافع بریتانیا در ایران ترجیح داده است، مورد بازخواست وزیر جنگ وثوق‌الدوله قرار گرفت و از شدت تاثر در اول فروردین 1299 خودکشی کرد. خودکشی فضل‌الله آقا ولی، دیر به اطلاع مردم رسید اما اعتراضاتی را که توسط مدرس رهبری می‌شد، تقویت کرد تا اینکه سرانجام با عمیق شدن اعتراضات، وثوق‌الدوله برکنار شد و قرارداد تا روی کار آمدن رضاخان تعلیق شد و انگلستان به مواهبی بیش از آنچه در 1919 تصور می‌کرد، دست یافت.

انگلیسی‌ها برای تسهیل امضای قرارداد 1919 مبلغ 400 هزار تومان (که گویا به پول آن زمان مبلغ بسیار هنگفتی می‌شد) میان 3 وزیر عاقد قرارداد به شرح زیر تقسیم کرده بودند:
1- نخست‌وزیر (وثوق‌الدوله) 200هزار تومان
2- وزیر خارجه (فیروز میرزا نصرت‌الدوله) 100هزار تومان
3- وزیر دارایی (اکبر میرزا صارم‌الدوله) 100هزار تومان.
پیش از تقسیم این پول‌ها، از لندن به «سر پرسی کاکس» (وزیر مختار انگلیس در ایران) دستور داده شد حتی‌المقدور چانه بزند تا شاید حق‌العمل وزرای رشوه‌گیر را تقلیل بدهد.
کاکس در تلگراف مورخ 14 آگوست 1919 خود جواب داد:
«... حد اعلای موفقیتی که در این کار نصیبم شد پایین آوردن مبلغ مورد مطالبه به چهارصد هزار تومان بود که معادل است با131147 لیره و 11 شلینگ و 9 پنس...
از لحاظ رعایت انصاف این موضوع را محرمانه باید به اطلاع‌تان برسانم که در قضیه‌ مطالبه پول خود وثوق‌الدوله آنقدر پافشاری نداشت که آن دو وزیر دیگر (نصرت‌الدوله و صارم‌الدوله) که حقیقتاً جانم را به لب آوردند».
شاه و وزرای عاقد قرارداد هرکدام توقعاتی از انگلیس داشتند که همه را نمی‌شد اجابت کرد ولی به قسمتی از آن توقعات می‌شد جواب مساعد داد. قیمتی که احمدشاه برای پشتیبانی از قرارداد مطالبه می‌کرد از 2 قلم مهم تشکیل می‌شد:
1- ادامه پرداخت مقرری ویژه‌اش (به مبلغ 15 هزار تومان در ماه)
2- تضمین سلطنت وی و اعقابش در ایران از طرف بریتانیای کبیر.
پس از بحث‌ها و چانه‌زنی‌های زیاد، انگلیسی‌ها سرانجام حاضر شدند سلطنت احمدشاه و جانشینان او را در ایران با شرایطی که دست زمامداران لندن را در اتخاذ هر نوع تصمیم بعدی آزاد می‌گذاشت تضمین کنند و نامه‌ای در این زمینه به وثوق‌الدوله نوشته شد که به احمدشاه تسلیم کند.
متن نامه وزیرمختار انگلیس خطاب به وثوق‌الدوله چنین است:
جناب اشرف
در رابطه با قراردادی که امروز - نهم آگوست 1919 - میان دولتین ایران و انگلستان بسته شد، از جانب حکومت متبوع خود اجازه دارم به اطلاع عالیجناب برسانم که اعلیحضرت سلطان احمدشاه قاجار و جانشینان ایشان، مادام که طبق سیاست و صواب‌دید ما در ایران عمل کنند، از حمایت دوستانه‌ حکومت اعلیحضرت پادشاه انگلستان برخوردار خواهند بود. - با احترامات: پرسی ز کاکس
اما تقاضای دیگر احمد شاه (پرداخت مقرری مادام‌العمر به وی) مورد قبول لندن قرار نگرفت و «محترمانه به معظم‌له خاطرنشان شد که بهبود وضع مالی و اقتصادی ایران که از هدف‌های عمده‌ قرارداد است، نه‌تنها درآمد عمومی مملکت، بلکه عواید خصوصی مقام سلطنت را نیز بالا خواهد برد و به این ترتیب دیگر احتیاجی به ادامه این پرداخت نخواهد ماند».
 

«سیدضیاء طباطبایی» که در زمان عقد قرارداد ۱۹۱۹، روزنامه رعد را منتشر می‌کرد، با آوردن دلایلی شگفت‌انگیز تلاش می‌کرد ثابت کند چنین قراردادهایی به نفع ملت و کشور ایران است. سیدضیاء در اسفند1299 و به فاصله چند ماه از اعتراضات علیه قرارداد 1919 نخست‌وزیر کابینه کودتا شد و برای جلب نظر افکار عمومی قرارداد 1919 را لغو کرد، چرا که انگلستان با روی کار آوردن رضاخان احتیاجی به 1919 نداشت.
 

قرارداد 1919 بدون تصویب در مجلس شورای ملی و تنها با امضای وثوق‌الدوله درحال اجرا شدن بود و مستشاران نظامی انگلیسی سرگرم اجرای آن بودند. «لردکرزن» (وزیر وقت خارجه بریتانیا) هم به آرزوی دیرینه خود دست یافته بود. او در یادداشتی درباره قرارداد 1919 نوشته بود: «غرض... آن نیست که ما اختیار ایران را به دست گرفته یا خواهیم گرفت، بلکه مقصود آن است که حکومت ایران دریابد که ما تنها قدرت بزرگ در همسایگی آن هستیم که به سرنوشت ایران سخت علاقه‌مندیم، می‌توانیم و مایلیم... ایران را در احیای ثروت‌هایش یاری کنیم». وی با رضایتمندی آن را شاهکاری دیپلماتیک به‌شمار می‌آورد و اینگونه می‌نویسد: «پیروزی بزرگی است و من به تنهایی آن را به انجام رسانده‌ام». همزمان با این اتفاقات، بلشویک‌ها در همسایگی ایران در باکو به قدرت می‌رسند. نیروهای گارد روسیه به انزلی می‌گریزند. شوروی با تعقیب و شکست آنان بندر انزلی را اشغال می‌کند و انگلیس‌ها تعداد زیادی اسلحه، مهمات، مواد خوراکی، پوشاک و بنزین را بر جای گذاشتند و شتابان از رشت و انزلی عقب نشستند و پل منجیل را پشت‌سر خود منفجر کردند. این اقدام به اعتبار بریتانیا ضربه سهمگینی زد. از طرفی غائله قرارداد 1919 با روی کار آمدن دولت مشیرالدوله فرو ‌نشست. مشیرالدوله اجرای قرارداد را تا تصویب مجلس به تعویق انداخت.
انگلیسی‏ها‏ با شرایطی ویژه روبه‌رو بودند؛ آنان از سویی مجبور بودند نیروهای‌شان را از ایران خارج سازند و از سوی دیگر بشدت از پیشروی روس‏ها در ایران احساس نگرانی می‏کردند. برای خروج نیروهای انگلیسی از ایران ژنرال «ادموند آیرونساید» از طرف دولت انگلستان مأموریت یافت تا با کمترین خطرات به این برنامه جامه عمل بپوشاند.
 آیرونساید ابتدا خواستار خروج بی‏دردسر نیروهای انگلیسی و بازگشت وضعیت به زمان پیش از قرارداد بود اما اوضاع نامطلوب ایران و ناتوانی حکومت مرکزی در اداره امور کشور وی را بیش از پیش نگران می‏کرد؛ مساله‏ای که گزارش‏های مقامات سیاسی- نظامی بریتانیا در تهران آن را تایید می‏کرد. آیرونساید در بازدید از نیروهای قزاق با فردی به نام رضاخان آشنا شد. آیرونساید در خاطراتش رضاخان را این‌طور توصیف می‌کند: «شانه‏های پهن، سر و وضعی بسیار موقر و قامتی بلند، بیش از 80/1 متر داشت. بینی عقابی و چشمان درخشانش قیافه‏ای پرشور و نشاط به او می‏داد». اردشیر جی‌ریپورتر درباره آشنایی با رضاخان و معرفی وی به آیرونساید می‌نویسد: «... در اکتبر سال 1917 بود که حوادث روزگار مرا با رضاخان آشنا کرد... ملاقات‌‌های بعدی من با رضاخان در نقاط مختلف و پس از متجاوز از یک سال بیشتر در قزوین و تهران صورت می‌گرفت... به زبانی ساده تاریخ و جغرافیا و اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران را برایش تشریح می‌کردم... اغلب تا دیرگاهان به صحبت من گوش می‌داد... به دستور وزارت جنگ (وینستون چرچیل) در لندن و نایب‌السلطنه هند، همکاری نزدیک ژنرال آیرونساید و من آغاز گردید... . سرانجام او [رضاخان] را به آیرونساید معرفی کردم». آیرون بر این باور بود فقط دیکتاتور نظامی در ایران به آنها فرصت خواهد داد تا این کشور را بدون دغدغه ترک کنند. ژنرال انگلیسی بهترین راه را برای استقرار دیکتاتوری نظامی کودتا معرفی کرد. نظرات آیرونساید در واقع منعکس‌کننده مواضع وزارت جنگ بریتانیا بود. آیرونساید همچنین در گفت‌وگوهایش از سیدضیاءالدین به عنوان قطب فکری کودتا نام برد. درباره رهبر سیاسی کودتا، سیدضیاءالدین طباطبایی بهترین گزینه بود. سیدضیاء ویژگی‏هایی داشت که وی را از هر حیث برای انجام کودتا ممتاز می‏کرد؛ سرسپردگی‏اش به انگلیسی‏ها شهره آفاق بود؛ فردی که در روزنامه معروف خود، رعد، در زمان جنگ اول جهانی به نفع انگلیسی‏ها و متفقین مقاله می‏نوشت، مدافع سرسخت قرارداد 1919 بود و در دفاع از آن با همکاری کلنل هیک انگلیسی، کمیته آهن را تشکیل داد. سیدضیاء خاستگاه اشرافی نداشت و به خوبی می‏توانست نقش یک رهبر انقلابی را ایفا کند. ضمن اینکه چیره‏دستی‏اش در روزنامه‏نگاری به وی امکان نوشتن و صدور بیانیه‏های انقلابی و عوامفریبانه را می‏داد. سرانجام در بامداد سوم اسفند 1299 عده‏ای از نیروهای قزاق به فرماندهی رضاخان وارد تهران شده و بدون اینکه با مانعی جدی روبه‌رو شوند در عرض چندین ساعت تهران را فتح کردند. کودتای سوم اسفند 1299 در حقیقت نسخه دوم قرارداد 1919 محسوب می‏شد.  انگلیسی‏ها آنچه را که به‏واسطه قرارداد درصدد کسب آن بودند از طریق کودتا به دست آوردند. این واقعیت در تلگراف «نورمن» وزیر مختار انگلستان به لندن که پس از توفیق کودتا مخابره شده به وضوح بیان شده است: «... سیدضیاء درباره سیاستی که پس از تشکیل کابینه‏اش اتخاذ کرده، اطلاعات محرمانه زیر را در اختیار من قرار داده است: ... طبق اطمینانی که سیدضیاء به من داد، قدم‏های لازم بی‏درنگ برداشته خواهد شد تا عده‏ای از افسران و مستشاران انگلیسی در وزارتخانه‏های جنگ و دارایی مشغول کار گردند.... سیدضیاء مطمئن بود که اگر ما نصایح و پیشنهادهای او را به کار ببندیم چنین سیاستی در مرحله آخر به نفع کامل بریتانیا تمام خواهد شد و اغلب آن مزایایی را که دولت ما تحت قرارداد 1919 به دست آورده بود بعد از الغای قرارداد هم کماکان در پشت پرده خواهد کرد». سعی و کوشش انگلیس‌ها این بود که نقش خود را در کودتا پنهان دارند. بنابراین رضا خان سردار سپه با انتشار بیانیه‌ای معروف با جمله « با حضور من مسبب کودتا را تجسس کردن مضحک نیست؟» خود را عامل کودتا معرفی کرد. عبدالله مستوفی در خاطرات خود (شرح زندگانی من) در این باره می‌نویسد: «در یکی از همین روزها به دیدار سید حسن مدرس رفته بودم. سید مخصوصاً از این شرایط خیلی عصبی بود و می‌گفت انگلیس‌ها حاضر بودند 2 میلیون خرج کنند تا این وصله را از خود بکنند. این مرد به رایگان تمام این گناهان را به گردن گرفت و آنها را از این مخمصه بین‌المللی فارغ کرد. که در آینده دولت ایران نتواند گله‌گذاری در این زمینه بنماید».

پیرامون قرارداد 1919 نامه کوتاه و پرمحتوایی از مدرس و پاسخی از وثوق در پاورقی صفحه 249 کتاب «تلاش آزادی» تالیف دکتر باستانی‌پاریزی آمده است که به شرح ذیل می‌خوانیم: «مورخ الدوله» که واسطه ملاقاتی جهت آشتی بین مدرس و وثوق‌الدوله بود، چنین می‌نویسد: «مدرس اظهار کرد که وی (وثوق‌الدوله) بسیار جسور و متهور است. اگر جسارت نداشت مرتکب چنین خیانتی نمی‌شد ولی تاریخ تکرار می‌شود: عبدالملک مروان 30 سال در خانه خدا معتکف و اشتغال به تلاوت قرآن داشت ولی پس از اینکه به خلافت رسید قرآن را بوسید که تا حالا رفیق شما بودم و بعد هم شهر مکه را آتش زد و به منجنیق بست، به هر صورت وثوق‌الدوله را حالی نمایید من کار خودم را می‌نمایم و شما کار خودتان را، لکن من موفق می‌شوم و شما ضرر خواهید نمود؛ اگر قرارداد لغو شد همیشه متضرر و منفور و از سیاست دور خواهید شد و اگر قرارداد عملی شد و انجام گرفت دیگر انگلیس به شما کاری ندارد و برای رضایت ملت ایران شما را فدا خواهد نمود».
روزی وثوق‌الدوله پس از تنظیم قرارداد به خانه مدرس آمد و خطاب به وی گفت: آقا! شنیده‌ام با پیمان تنظیمی بین ما و دولت انگلیس مخالفت کرده‌اید. مدرس گفت: بلی! وثوق‌الدوله پرسید: دلیل مخالفت شما چیست؟ آقا با صراحت فرمود:  قسمتی از آن قرارداد را برای من خوانده‌اند، جمله اول که نوشته بودید دولت انگلیس استقلال ما را به رسمیت شناخته است، آقا انگلیس کیست که استقلال ما را به رسمیت بشناسد، آقای وثوق! چرا شما این قدر ضعیف هستید؟ وثوق‌الدوله گفت: آقا به ما پول هم داده‌اند. مدرس گفت: آقای وثوق اشتباه کرده‌اید، ایران را ارزان فروختید.
از تلگراف کاکس به لرد کرزن برمی‌آید که مدرس از مهم‌ترین عوامل ضدیت با این قرارداد بوده است. در بند اول آن می‌خوانیم: شدیدترین کسانی که مخالف قرارداد هستند به سرکردگی شخص معروف مدرس... است.
مدرس که با سخنرانی‌های عمومی توانسته بود بسیاری را در مخالفت با این قرارداد همراه کند، در صحبت‌هایی می‌گوید: سیزدهم ذی‌عقده 1337 ه.ق یک روز نحسی بود از برای ایران... جزء اعظمش سه نفر بودند: آقای وثوق‌الدوله، صارم‌الدوله، نصرت‌الدوله. مردم کمال غفلت را داشتند که این قرارداد منحوس چیست الا نادری و قلیلی که از جمله بنده بودم که در همان ساعت که قرارداد منتشر شد با او مخالف شدم تا امروز بالاخره خدا توفیقی به ملت ایران داد به استثنای 684 نفر که اصولا، فروعا، عملا، ناصرا، منصورا، سیاستا یا کتبا در تمام مملکت ایران موافقت با قرارداد کردند باقی تمام ملت ایران مخالف بودند... چون امیدوارم آنچه عقیده دارم ذره‌ای مخفی ندارم، عرض می‌کنم که 18 نفر از موافقین قرارداد در این مجلس‌اند... قرارداد منحوسی یک سیاست مضر به دیانت اسلام، مضر به سیاست بی‌طرفی ما بود... کابینه وثوق‌الدوله خواست ایران را رنگ بدهد، اظهار تمایل به دولت انگلیس کرد، بر ضد او ملت ایران قیام نمود حال هم هر کس تمایلی به سیاستی نماید، یعنی ما ملت ایران با او موافقت نخواهیم نمود، چه رنگ شمال، چه رنگ جنوب و چه رنگ آخر دنیا (آمریکا) ما باید بی‌طرف باشیم و هیچ رنگی نداشته باشیم. صریحا عرض می‌کنم بنده بر ضد او هستم...». مدرس پس از توضیح درباره یکی از همکاران و شرکای وثوق‌الدوله در عقد قرارداد دوباره اظهار داشت: «ایرانی باید ایرانی باشد، سیاستش هم ایرانی باشد». هنگام بررسی قرارداد وثوق‌الدوله در مجلس، مدرس خاطرنشان کرد: «هی می‌آمدند و به من می‌گفتند که این قرارداد کجایش بد است؟ بگویید تا برویم اصلاح کنیم. من جواب می‌دادم آقایان من یک فرد آشنا به سیاست نیستم.. اما آن چیزی که در این قرارداد به نظرم بد است، همان ماده اولش است که می‌گوید ما (انگلیسی‌ها) استقلال ایران را به رسمیت می‌شناسیم». در این هنگام صدای خنده نمایندگان از همه جای مجلس بلند شد، مدرس لحظه‌ای خاموش ماند. آنگاه سکوت را شکست و به نمایندگان گفت: «این حرف مثل این است که یکی بیاید و به من بگوید سید، من سید بودن تو را به رسمیت می‌شناسم». مدرس افزود: «این قرارداد استقلال مالی و نظامی ایران را از بین می‌برد، چون اگر بخواهیم ایران، مستقل بماند باید همه چیزش در دست ایرانی باشد. همه چیزش باید متعلق به ایران باشد اما این قرارداد یک دولت خارجی (انگلستان) را در 2 چیز مهم مملکت ما شریک می‌کند؛ در پولش و در قوه نظامی‌اش. این دلیل اصلی مخالفت من با این قرارداد است». (از نطق مدرس در جلسه دهم آبان ۱۳۰۳)

«ایرانی باید ایرانی باشد، سیاستش هم ایرانی باشد». هنگام بررسی قرارداد وثوق‌الدوله در مجلس، مدرس خاطرنشان کرد: «هی می‌آمدند و به من می‌گفتند که این قرارداد کجایش بد است؟ بگویید تا برویم اصلاح کنیم. من جواب می‌دادم. آن چیزی که در این قرارداد به نظرم بد است، همان ماده اولش است که می‌گوید ما (انگلیسی‌ها) استقلال ایران را به رسمیت می‌شناسیم».

متن سرمقاله روزنامه تایمز لندن در روز دوم ورود احمدشاه به انگلستان: «میهمان تاجدار ما (احمدشاه) در این نخستین دیدارش از انگلستان، از پادشاه و ملکه ما و از توده مردم بریتانیا گرم‌ترین استقبال‌ها را دریافت کرده است. شهریار جوان ایران در شخص وزیر خارجه بریتانیا (لرد کرزن، طراح قرارداد 1919) با سیاستمداری آشنا شده است که یک عمر به رفاه و سعادت ایران علاقه‌مند بوده است. در عین حال این امتیاز تاریخی نصیب لرد کرزن شده است که (با انعقاد قرارداد مذکور) روابط تاریخی ما را با ایران بر پایه‌ای محکم‌تر و صمیمانه‌تر استوار سازد».
 

سرتیپ «فضل‌الله خان آقا ولی» عضو کمیسیون مشترک نظامی- مرکب از 7 افسر ارشد انگلیسی و 7 افسر ارشد ایرانی- بود. وی به همراه یکی دیگر از افسران ایرانی عضو کمیسیون احساس کرد رأی موافق دادن به چنین ماده‌ای خیانت محض به ایران است و به این دلیل حاضر نشد پای گزارش کمیسیون را امضا کند. وی از شدت تأثر خاطر، موقعی که برایش مسلم شد بر اساس قرارداد، انگلیسی‌ها برای آینده ایران تصمیم می‌گیرند، مرگ را بر زندگی در چنین کشوری ترجیح داد و از شدت غم و اندوه در خانه‌اش خودکشی کرد. خبر خودکشی وی به ‌دلیل تعطیلات نوروزی کمی دیر به گوش مردم رسید اما موجب شد بر اعتراضات عمومی مردم نسبت به قرارداد 1919 افزوده شود.
 

در یکی از اعتراضات جدی علیه قرارداد 1919، میتینگ بزرگی در میدان توپخانه برگزار می‌شود که موجب واکنش شدید دولت وثوق می‌شود. بعد از اعلام خبر آمادگی برخی اصناف برای تعطیلی و اعتصاب، در شهر حکومت نظامی ‌برقرار شد و برخی مخالفان به کاشان تبعید شدند. حتی فروش گلیسیرین در داروخانه‌ها ممنوع شد تا کسی نتواند با استفاده از آن صفحه چاپ ژلاتینی ساخته و به نشر شب‌نامه و اعلامیه بپردازد.

«یرواند آبراهامیان» در تاریخ ایران مدرن می‌نویسد: وثوق‌الدوله هنگام امضای این قرارداد، در اقدامی احتیاطی از کرزن قول گرفته بود در صورت نامساعد شدن اوضاع و احوال به او پناهندگی سیاسی داده شود. وزیرمختار بریتانیا در تهران، تضمین‌نامه‌ای به شرح زیر تسلیم هر یک از وزرای سه‌گانه کرد: عالیجناب! برحسب اجازه‌ای که از طرف حکومت اعلیحضرت پادشاه انگلستان به دوستدار داده شده است، با کمال خوشوقتی به اطلاع می‌رسانم که با توجه به قراردادی که همین امروز-  نهم آگوست 1919- میان دولتین بریتانیای کبیر و ایران بسته شد، حکومت اعلیحضرت پادشاه انگلستان آماده است در صورت احتیاج به وسیله‌‌ مقامات سفارت انگلیس در تهران از شما پشتیبانی کند و اگر لازم شد آن عالیجناب را در یکی از سرزمین‌های متعلق به امپراتوری بریتانیا به عنوان پناهنده‌ سیاسی بپذیرد. با احترامات: پرسی.ز.کاکس
 

در کنار واکنش‌های عمومی نسبت به قرارداد 1919، شاعرانی چون میرزاده عشقی و فرخی‌یزدی اشعاری را علیه وثوق‌الدوله، انگلیس و این قرارداد ننگین سرودند. عشقی که همزمان در «روزنامه قرن بیستم» مبارزات جدی علیه استعمار و به نفع آزادی‌خواهی انجام می‌داد، اشعار قابل اشاره‌ای در نقد و اعتراض به قرارداد ایران و انگلیس اینچنین سرود:
رفت شاه و رفت ملک و رفت تاج و رفت تخت
باغبان، زحمت مکش کز ریشه کندند این درخت
میهمانان وثوق‌الدوله خونخوارند سخت
ای خدا، با خون ما این میهمانی می‌کنند...
عشقی همچنین چکامه‌ای را علیه قرارداد در سال 1297ش سروده است که ابیاتی کاملاً رسا و واضح در مذمت انگلیس و وثوق‌الدوله دارد و در آخر از اینکه ملت با بی‌حالی و بی‌حسی خود را تسلیم چنین قراردادهایی می‌کند، گله کرده است.
... داستان موش و گربه است، عهد ما و انگلیس
موش را گر گربه بر گیرد، رها چون می‌کند؟
انگلیس آخر دلش، بهر من و تو سوخته
آنکه بهر یک وجب خاک اینقدر خون می‌کند؟
آنقدر می‌دانم امروز ارکه بر ما داده پنج
غاز، فردا دعوی پنجاه ملیون می‌کند...
در شعر «درد وطن» باز به معاهده اشاره می‌کند:
... تنها منم که گر نشود حکم قتل من
حاشا، چنین معاهده امضا نمی‌شود
گر سیل سیل خون ز در و دشت ملک هم
جاری شود معاهده امضا نمی‌شود
عشقی در حبس تاریک شهربانی تهران، خطاب به وثوق‌الدوله قصیده زیر را سرود و در این شعر نسبت به علت محبوس شدنش چنین اعتراض می‌کند:
...زیانم را نمی دانم، گنهکار از چه می‌خوانی؟
 چه بد کرده که گردانم از آن کرده پشیمانش
اگر که گفت بیگانه چه می‌خواهد در این خانه؟
 خیانت می‌نه بنموده، چه می‌خواهید از جانش؟
 نگهداری این کشور، اگر ناید ز دست تو
چرا با دست خود بدهی به دست انگلیسانش؟...
...گنهکارم من ار پابند استقلال ایرانم
و یا خاطر پریشانم از اوضاع پریشانش؟
عشقی، علاوه بر این اشعار، ابیات دیگری نیز در این زمینه سروده است.
 شاعر و روزنامه‌نگار دیگری که علیه قرارداد 1919 اعتراض کرده و با مقالات و اشعار کوبنده خود علیه وثوق‌الدوله مبارزه می‌کند «فرخی یزدی» است که روزنامه طوفان را منتشر می‌کند:
داد که دستور دیو خوی زبیداد
کشور جم را به باد بی‌هنری داد
داد قراری که به قراری ملت
زان فلک می‌رسد زولوله و داد ...
فرخی که به دستور نخست‌وزیر  زندانی می‌شود، در حبس نیز دست از مبارزه برنمی‌دارد:
 ... حبس نمودی مرا که گفته‌ام آن دوست
در به روی دشمن وطن زچه بگشاد؟
و یا در شعر دیگری می‌گوید:
باوثوق‌الدوله باد صبا گو این پیام
با وطن‌خواهان ایران بد سلوکی نیک نیست
...آن که استقلال ما را در قرار انشا نمود
مقصدش از آن مواد شوم جز تملیک نیست
 و در این رباعی می‌گوید:
آنان که پرپر قلب ما را خستند
دیروز قرار با اجانب بستند
دوشینه یگانه عضو دولت بودند
امروز نماینده ملت هستند
و در رباعی دیگری می‌گوید:
بدبختی ایران زد و تن یافت قوام
این نکته مسلم خواص است و عوام
آن دولت انگلیس را بود وثوق
این سلطنت هنوز را هست قوام