امیرحسین صفایی:‌ در ادامه سلسله نوشتارهای هفتگی ستون «ماجرا»، اینک در بخش چهارم معاهده «ارزنه..‌الروم» را به مطالعه و بررسی می‌نشینیم. در بخش‌های پیشین نگاهی مختصر به عهدنامه‌های «گلستان» و «ترکمانچای» داشتیم و شرایط و زمینه‌های تاریخی، سیاسی و اجتماعی انعقاد آن دو معاهده را از نظر گذراندیم. همچنین ضمن معرفی میرزا ابوالحسن ایلچی به عنوان نماینده ایران در مذاکرات آن دو قرارداد، برخی گرایشات و اعتقادات غربگرایانه این رجل سیاسی را مختصراً از خلال سرگذشت و سفرهای خارجی او و سفرنامه مهم «حیرت‌نامه سفرا» مرور کردیم.
عهدنامه «ارزنه..‌الروم» با عثمانی از دو منظر عمده دارای اهمیت، در نقطه مقابل «گلستان» و «ترکمنچای» می‌نشیند؛ نخست از نظر تأمین حداکثری منافع ملی ایران در محتوای مذاکرات و قرارداد و دیگر از نگاه تیم مذاکره‌کننده. هر چند به سبب دشمنی طرف‌های مذاکره با ایران و همدستی جهت تضییع حقوق ایرانیان شباهتی عجیب از نقطه‌نظر شرایط سیاسی و پیرامونی مذاکرات به دو معاهده پیشین می‌برد.
زمینه‌های عهدنامه «ارزنه..‌الروم»
درگیری‌های سیاسی و نظامی با عثمانی را دست‌کم از دوران صفویه می‌توان مستنداً پیگیری کرد. جهت تنویر ذهن خواننده محترم لازم به ذکر است امپراتوری عثمانی نزدیک به 6 قرن تا سال 1922 میلادی بر قلمرویی گسترده از منطقه غرب آسیا و مدیترانه حکومت می‌کرده و در دوران مورد بحث ما همه همسایگان غربی و جنوبی حال حاضر ایران تحت حکومت عثمانی قرار داشته‌اند. در عصر صفویه چند جنگ میان دو کشور رخ داد و مناطق غربی ایران بارها مورد هجوم ارتش عثمانی قرار گرفت. آذربایجان و کردستان چند بار توسط عثمانی‌ها تصرف شد و سپس مجدداً به دست ایران افتاد. این اختلافات و درگیری‌ها در دوران نادرشاه نیز ادامه یافت. نادرشاه در چند جنگ مقابل عثمانی‌ها به پیروزی دست یافت تا آنجا که در پاسخ به خوی کشورگشایی عثمانی، شهرهای مهمی در سرزمین عراق نظیر کربلا، نجف، سامرا، حله و اربیل را تصرف کرد و حتی حاکم موصل را بدون تصرف این شهر به اطاعت حکومت ایران درآورد. در این مرحله نادر به عثمانی‌ها پیشنهاد صلح داد و برای اثبات حسن‌نیت خود خاک عراق را از ارتش ایران خالی کرد اما عثمانی‌ها با پیشنهاد صلح مخالفت کردند و همین مسأله جنگ‌های شدیدی را میان دو کشور در سال 1158 هـ.ق در پی داشت که همگی با غلبه کامل ایران همراه شد.
به سبب شکست، حکومت عثمانی سرانجام تن به مصالحه داد اما این مصالحه نیز اختلافات ریشه‌ای دو کشور را درمان نکرد و در دوران قاجار نیز مرز ایران و عثمانی شاهد جنگ‌ها و تنش‌های مکرر بود. در سال 1236 هـ.ق در عصر حکومت فتحعلی‌شاه درگیری وسیعی در مناطق غرب و شمال‌غرب میان سپاهیان دو کشور رخ داد که به پیشروی عمیق نیروهای ایران تحت امر عباس‌میرزا در داخل خاک عراق انجامید. در این مرحله دولت ایران تقاضای صلح عثمانی را پذیرفت و عهدنامه ارزنه..‌الروم اول در سال 1239 هـ.ق میان دو کشور به امضا رسید. نماینده ایران در مذاکرات این قرارداد میرزاتقی‌خان فراهانی (امیرکبیر) بود. بر اساس بندهای قرارداد «ارزنه..‌الروم اول» مقرر شد ایران مناطق تصرف شده را به عثمانی بازگرداند. همچنین دولت عثمانی متعهد شد رفتار همیشگی خود در آزار زوار و حجاج ایرانی را اصلاح کند. 2 کشور همچنین توافق کردند ضمن استقرار سفیر در پایتخت یکدیگر، تعاملات اقتصادی دوستانه‌ای با یکدیگر داشته باشند اما خطوط مرزی همچنان مبهم باقی ماند. در سال 1253 هـ.ق والی بغداد با سوءاستفاده از درگیری ایران در مسأله هرات به خرمشهر حمله برد و ضمن تخریب بخش وسیعی از منطقه، آن را به اشغال حکومت عثمانی درآورد.
نظامیان عثمانی خرمشهر (محمره) را غارت کرده و عده بسیاری از مردم را به قتل رساندند. این رخداد در دوران پادشاهی محمدشاه در ایران رقم خورد و تلاش چند ساله سیاسی او برای بازپس‌گیری خرمشهر و عذرخواهی عثمانی بی‌ثمر ماند. در این برهه محمدشاه تصمیم گرفت مسأله را از طریق نظامی علاج کند و آماده حمله به عراق شد. سپاه عثمانی در این زمان در مصر شکست سختی متحمل شده بود و حمله ایران در صورت عملی شدن نتیجه‌ای جز پیروزی قطعی در بر نداشت. سفرای انگلیس و روسیه که چنین پیروزی را برای ایران به صلاح نمی‌دانستند، موفق شدند با فشار بر دربار، تهاجم ایران را متوقف کنند و چنین کردند. روایات تاریخی نقش حاجی‌میرزا آقاسی، صدراعظم محمدشاه را در این مسأله بسیار برجسته می‌دانند. بسیار مشهور است که آقاسی در مقابل بیگانگان دچار نوعی خودکم‌بینی بوده است به طوری که هر نامه‌ای که به زیردستانش می‌نوشته و به مسائل داخلی ایران مرتبط بوده است، یک نسخه از آن را نیز به سفارتخانه‌های انگلستان و روسیه ارسال می‌کرده است! این «خودکم‌بینی»، «وادادگی» و «اعتمادسازی» موجب شده بود انگلستان و روسیه در مقاطع حساس از او در پیشبرد مقاصد خویش نهایت بهره را ببرند. در آن برهه مسأله حمله ایران به عثمانی که بی‌تردید می‌توانست به سادگی امتیازات فراوانی را نصیب ایران کند و حتی شاید جغرافیای متفاوتی را برای مناطق غربی ایران رقم بزند با دسیسه بیگانگان متوقف شد. جالب است که آقاسی سال‌ها بعد به سبب همین سابقه بی‌کفایتی و خیانت توسط امیرکبیر به کربلا تبعید شد و در همان شهر درگذشت. سرانجام روس و انگلیس که فتح بزرگ ایران را ناکام گذاشته بودند، موافقت شاه ایران را برای تشکیل کمیسیون حل اختلافات ایران و عثمانی کسب کردند. این کمیسیون شامل نمایندگان ایران، عثمانی، روس و انگلیس بود و در سال 1259 هـ.ق در شهر ارزروم آغاز به کار کرد. نماینده ایران در این مذاکرات وزیرنظام میرزاتقی‌خان امیرکبیر بود؛ فردی که نامش در تاریخ ایران بحق با دیانت، ‌کفایت، استقلال و پیشرفت همراه است.
مذاکره سخت، مذاکره‌کننده  سخت
مذاکرات ارزنه..‌الروم را می‌توان نخستین کنفرانس بین‌المللی بین ایران و چند کشور خارجی دانست که از قضا و برخلاف عادت مألوف قاجاریه این بار فرد مناسبی ایران را نمایندگی می‌کرد. اگر خواننده محترم مباحث پیشین را به یاد بیاورد، مذاکره‌کننده ایران در «گلستان» و «ترکمانچای» میرزا ابوالحسن‌خان ایلچی، یک یهودی جدیدالاسلام سست ایمان بود که در لندن به تشکیلات فراماسونری پیوسته بود و در مذاکرات بخش وسیعی از شمال ایران را به تحریک انگلیس، به روس‌ها بخشید و اساساً و از ابتدا با مشورت سرگور اوزلی انگلیسی به قصد خیانت به عنوان مذاکره‌کننده ایران انتخاب شد. این بار اما میرزاتقی‌خان و تیم مذاکره‌کننده از میان جناح مؤمن مردمی و معتقد به مقاومت در برابر بیگانه انتخاب شده بودند. امیرکبیر برجسته‌ترین شاگرد قائم‌مقام فراهانی بود و در جریانی رشد یافته بود که در همان جنگ‌های ایران و روس نیز راهکار را در بسیج مردم با فتوای مرجعیت دینی جست‌وجو و بارها نیز ضربات کاری به دشمن وارد کردند. جریان مقاومت دینی به دنبال استقلال و پیشرفت با استفاده از نیروی ملت بود اما در مقابل شاهان قاجار و دیپلمات‌های مایل به بیگانه به دنبال جلب حمایت قدرت‌ها می‌رفتند و دست استمداد به سوی آنان دراز می‌کردند. هر چند همواره این دست خالی بازمی‌گشت. گویی این سنتی تاریخی است که تا امروز نیز بدون تغییر باقی مانده است. شاید اگر در جنگ‌های ایران و روس نیز جریان وابسته و واداده، توطئه نمی‌کردند، مقاومت مردم به نتیجه می‌رسید و اساساً کار به مذاکره منتهی نمی‌شد یا مذاکرات نتایجی چنین خفت‌بار به بار نمی‌آورد.
به هر حال میرزاتقی‌خان در همین شرایط به ارزروم اعزام شد و در مذاکرات چنان سخت به مطالبه حقوق و منافع ایران همت گماشت که این گفت‌وگوها بیش از 4 سال به درازا کشید. این اقامت و مذاکرات طولانی نتایج ارزشمندی برای ایران داشت و پافشاری و هوشیاری امیرکبیر موجب شد تمام مسائل موجود میان 2 کشور حل و فصل شده و حقوق سیاسی و مرزی ایران تماماً به رسمیت شناخته شود.
پس از 4 سال و نیم مذاکره، عزم پولادین امیر، نمایندگان عثمانی، روس و انگلیس را به زانو درآورد. در قرارداد ارزنه..‌الروم، خرمشهر و آبادان تحت حاکمیت ایران شناخته شد. همچنین به حاکمیت ایران بر ساحل شرقی اروندرود (شط‌العرب) و حق ایران مبنی بر کشتیرانی در اروندرود اقرار شد. در این عهدنامه همچنین حدود مرزی ایران و عثمانی (مرزهای کنونی با ترکیه و عراق) به طور دقیق مشخص و مکتوب شد. این حدود مرزی تا به امروز در مرزهای غربی رسمیت دارد.
این پیروزی سیاسی در شرایطی به دست آمد که حداقل حمایت منطقی از میرزاتقی‌خان به عمل نمی‌آمد و حتی به عکس هرازچندی با فشار انگلیس و روسیه بر دربار، نامه‌هایی برای وی به ارزروم ارسال می‌شد که کار او را در پیگیری مصرانه حقوق ملت ایران دشوارتر می‌ساخت. نامه‌هایی که در رفتاری شگفت پیش از آنکه به دست او برسد، به رؤیت نمایندگان و سفرای انگلیس و روسیه می‌رسید. میرزاتقی‌خان با وجود این شرایط داخلی و منطقه‌ای مذاکره‌ای به غایت سخت را اداره کرد و با این حال هیچ مساله‌ای را لاینحل باقی نگذاشت.
رفتار مذاکراتی میرزاتقی‌خان
هرچند اسناد و صورتجلسه‌های مذاکرات ارزنه..‌الروم به دلایل نامعلومی موجود نیست اما از خلال برخی گزارش‌ها و روایت‌های نمایندگان طرف‌های مذاکره‌کننده می‌توان به اسلوبی مشخص از روش و منش سیاسی و مذاکراتی امیرکبیر دست یافت. رفتاری که او بعدها در سمت صدراعظمی نیز شجاعانه از خود به نمایش گذاشت.
1- متانت و قاطعیت: رابرت کرزن، منشی مخصوص سفیر انگلیس که خود در مذاکرات ارزنه..‌الروم حاضر بوده است، درباره شخصیت میرزاتقی‌خان می‌نویسد: «این شخص از تمام ماموران عثمانی، ایران، روسیه و بریتانیای کبیر که در آن وقت در ارزنه..‌الروم حضور داشتند، جالب توجه‌تر بود و با هیچ‌یک از آنان قابل مقایسه نبود». (تاریخ ادبیات ایران، ادوارد براون)
آنگونه که سفیر انگلیس در استانبول و نماینده آن کشور در مذاکرات روایت کرده‌اند: «وزیرنظام موقع‌شناس بود و بسیار سنجیده سخن می‌گفت و در مذاکرات شیوه بسیار ماهرانه‌ای داشت. می‌دانست کجا باید دست بالا را بگیرد و کجا کوتاه بیاید. کجا استوار باشد و تندی نماید و کجا گذشت کند و نرمی به خرج دهد. پی برده بود در چه اموری روس و انگلیس با هم سازش کرده‌اند و در چه مواردی سیاست‌شان همسان نیست. او در محیط مذاکرات و در شهر بسیار سنگین و متین رفتار می‌کرد به حدی که دوست و دشمن را به خود جلب کرده بود». (فریدون آدمیت، امیرکبیر و ایران)
او اگرچه چهره‌ای متبسم داشت اما نه در خنده افراط می‌کرد و نه بیجا خشم می‌گرفت.
2- برخورد از موضع بالا: آنگونه که گزارش شده است امیر از توان استدلال بسیار بالایی برخوردار بوده است. وی در طول 4 سال هیچ‌گاه در تنگنایی منطقی گرفتار و مغلوب نشد. او همواره برگ برنده‌ای در آستین داشت تا به وسیله آن حریف را مغلوب کند و برخلاف برخی نگاه‌های کنونی مذاکره را بازی برد- برد نمی‌دانست بلکه سرسختانه و البته مستند و منطقی حقوق حداکثری ملت و کشورش را مطالبه می‌کرد و حرف خود را به کرسی می‌نشاند.
برای نمونه هنگامی که انور افندی، نماینده عثمانی بر سر بازگرداندن خرمشهر اشغال شده به ایران لجاجت می‌کرد و آن را جزئی از خاک عثمانی می‌دانست، امیرکبیر دست بالا را گرفت و بر اساس برخی مدارک تاریخی ادعا کرد بخش‌هایی از کردستان عراق نظیر سلیمانیه بخشی از قلمروی ایران بوده است و باید به ایران بازگردد.
او این دعاوی را در حالی مطرح کرد که می‌دانست عثمانی هیچ‌گاه این مناطق را به ایران نخواهد داد اما طرح آن، دعوا را به خاک رقیب منتقل می‌کرد. وقتی مشاجرات بالا گرفت، امیر نامه‌ای را از جیب خود خارج کرد که سلطان محمود ثانی خطاب به علیرضا پاشا، حاکم سابق بغداد نگاشته بود: «خرمشهر از آن ایران است، فورا آن را به آن دولت برگردانید و بعد از این سعی کنید چنین اموری که منافی عهدنامه و شروط موجود است، صورت نگیرد». این برخوردهای قاطع در کنار ترفندهای مذاکراتی در طول 4 سال بارها از میرزاتقی‌خان مشاهده شد تا سرانجام حاکمیت ایران بر خرمشهر و جزیره آبادان به رسمیت شناخته شد.
3- جلوگیری از اجمال و ابهام در اسناد عهدنامه: جاسازی عامدانه ابهام در قراردادها همواره شگرد کسانی بوده است که قصد داشته‌اند از زیر بار تعهد کامل به آن شانه خالی کنند. این مساله در قراردادها و معاهدات سیاسی و حقوقی بسیار دیده شده است که نمونه آن عهدنامه ارزنه..‌الروم اول است که به دلیل مسکوت باقی گذاشتن بسیاری از اختلافات مرزی، زمینه را برای تجاوز سپاه عثمانی فراهم کرده بود. نمونه این ابهام‌ها را در برخی توافقنامه‌های امروزی نیز می‌توان نشان داد. هوشمندی و هنر مذاکره و نیز دشمن‌شناسی امیر در اینجا نیز کارساز بود.
 نمایندگان عثمانی با پشتیبانی سفرای روس و انگلیس قصد داشتند بندی مبهم را به‌عنوان ماده دهم عهدنامه در آن گنجانده و به تصویب برسانند به این صورت که: «این معاهده حاضره اساس صلح گردیده به مراد قرار دادن تفرعات مندرجه آن و بعضی خصوصیاتی که تسویه آنها فیمابین دولتین لازم است، دولتین تعهد می‌کنند که بعد از تصدیق کردن این معاهده از طرف وکلا تعیین نمایند». این سیاه‌بازی طرف‌های مذاکره از چشم موشکاف میرزاتقی‌خان مخفی نماند. آنها تلاش داشتند با گنجاندن عبارات «تفرعات» و «بعضی خصوصیاتی که تسویه آنها... لازم است» مسائلی را که موفق به گنجاندن آنها در عهدنامه نشده بودند و در واقع از پس امیرکبیر برنیامده بودند در فرصتی دیگر مجددا مطرح کرده و با فشار روس و انگلیس به نفع خود فیصله دهند. او در این مسیر حتی توصیه صدراعظم بی‌کفایت ایران، حاجی‌میرزا آقاسی را که به طور مکتوب برای او نوشته بود نپذیرفت و با عزم پولادین در مقابل آن ایستاد تا اینکه موفق شد ماده دهم پیشنهادی را از متن عهدنامه حذف کند. او ایستاد تا حقوق ایران را استیفا کند و شاید اگر چنین نکرده بود ایرانیان تا امروز نیز در مرزهای غربی خود دچار مشکلات عدیده‌ای بودند. میرزاتقی‌خان به‌خوبی آگاه بود که باید از نقاط قوت کشور خود در مذاکره به تمام و کمال بهره گیرد و به‌رغم ضعف نفس حکام قاجار، برتری نظامی ایران را به‌عنوان یک برگ برنده روی میز مذاکره گذاشت.
میرزاتقی‌خان ستاره‌ای بود که در آسمان ظلمانی حکومت قاجار درخشید. او مدتی پس از ارزنه..‌الروم به مقام صدراعظمی رسید و در مدت کوتاهی منشأ خدماتی ماندگار در تاریخ ایران شد. هرچند به سبب بدگویی بدخواهان و بی‌کفایتی سلطان «فصاد دژخیم نهاد اجل به فصد یمین و یسارش پرداخته و به دیار عدمش روانه ساخت.»
اما از مهم‌ترین رفتارهایی که از او به کار امروز ما می‌آید منش شریف مذاکراتی او است. میرزاتقی‌خان ذره‌ای به دشمن اعتماد نکرد و در استیفای حقوق ملت خویش اندکی نیز کوتاه نیامد و به جای قاطعیت، نرم‌خویی و سستی ننمود. بیش از اندازه به دشمن لبخند نزد و داشته‌های ملی مردم خویش را برای خوشامد «دیگران» تحقیر نکرد. او چنانکه از استاد خود قائم‌مقام فراهانی آموخته بود، معتقد به مقاومت دینی و استفاده از ظرفیت‌ها و توانایی‌های داخلی بود؛ همچنان که پیشرفت و درمان عقب‌ماندگی تاریخی کشور خود را پیگیری می‌کرد. امیر پیشرفت را از مسیر وابستگی دنبال نکرد. او هرچند ادعای حقوقدانی نداشت اما شاهکاری از هوشمندی و حق‌خواهی را به نمایش گذاشت تا نام و منش او در دفتر دولتمردی و سیاست‌ورزی دین‌خواهانه ایران‌زمین برای همیشه جاودانه به یادگار بماند.

حجت‌الاسلام و المسلمین سید سعید لواسانی*: اهمیت مسأله غرور و مشکله آن در میان کارگزاران نظام، اجازه نمی‌دهد که ما آن بحث را رها کنیم. شیطان هیچ‌گاه دست از سر ما برنمی‌دارد و نفس هم ما را آرام نمی‌گذارد. فکر می‌کنیم ما به دستورات شرع مقدس عمل می‌کنیم، وقت خود را هم برای خدمت به مردم اختصاص داده‌ایم؛ اینجاست که غافل می‌شویم و شیطان رخنه می‌کند. یادمان نرود که انقلاب اسلامی چه اهدافی دارد و ما اکنون کجا هستیم و همواره به خودمان تذکر بدهیم، زیرا اگر این تذکار همیشگی نباشد، فراموشی بر ما عارض می‌شود، بویژه در کثرت کارها و شدت مسائل. این فراموشی ما را به غفلت می‌کشاند و نتیجه غفلت هم کفران است و از کفران تا کفر هم راهی نیست! ببینید چه مسیر پرخطری را در پیش داریم. مبادا نیروی خود را ضایع کنیم و همه وجود خود را مصروف کارهایی کنیم که به پندار خودمان زیبا و خوب است اما در حقیقت جز زیان نتیجه‌ای در بر ندارد. تهدید قرآن را درباره خود جدی بگیریم: «قُلْ هَلْ نُنَبِّئُکُمْ بِالْأَخْسَرینَ أَعْمالاً الَّذینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیاه..ِ الدُّنْیا وَ هُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً» [کهف: 104-103] «ای پیامبر به مردم بگو آیا شما را به زیانکارترین اعمال آگاه کنم؟ کسانی که کوشش آنان در زندگی دنیا گم شد و توهم می‌کنند که کارهای خوبی انجام می‌دهند.» مبادا مخاطب این آیه باشیم و بشنویم و عمل نکنیم. مومنان همواره با زبان و وجود خود به خدا عرض می‌کنند: «سَمِعْنا وَ أَطَعْنا غُفْرانَکَ رَبَّنا وَ إِلَیْکَ الْمَصیر» [بقره: 285] «پروردگار ما سخنان حق را شنیدیم و پذیرفتیم و از آن اطاعت کردیم. ما را ببخش و نقص‌های ما را بپوشان و برطرف فرما ‌ای پروردگار ما. تحول و دگرگونی ما به سوی توست.» بنابراین گام نخست کارگزاری در نظام اسلامی اصلاح خود است و چنین شخصی کارگزار نظام اسلامی است. امیرالمومنین علیه‌السلام می‌فرمایند: «مَنْ سَاسَ‏ نَفْسَهُ‏ أَدْرَکَ السِّیَاسَه» [غرر الحکم: 331] کسی که نفس خودش را سیاست و درون خودش را اصلاح کند، به سیاست به معنای اسلامی رسیده و به معنای اسلامی سیاستمدار است. ما باید نخست خودمان را اصلاح کنیم و آنگاه به مردم بپردازیم. هرکسی که مسؤولیتش بیشتر است، در این جهت وظیفه‌ای بیشتر دارد. «حَقٌّ عَلَى الْمَلِکِ أَنْ یَسُوسَ نَفْسَهُ قَبْلَ جُنْدِهِ» [غرر الحکم: 341] «بر حاکم واجب است که بیش از آنکه به سیاست و اداره زیرمجموعه خود بپردازد، خودش را اداره و اصلاح کند.» آری! کارگزار نظام اسلامی باید مراقب و محافظی درونی برای خود بگمارد و اجازه انحراف را به خود ندهد. و از سرچشمه جلوی هرگونه انحراف و فساد را در خود بگیرد. روح کارگزاری در نظام اسلامی با دنیادوستی و تجمل‌پرستی و کسب منافع شخصی و خودبرتربینی و غرور و فریب ناسازگار است. بنابراین ضرورت دارد دل را به شهوات نسپاریم و اسیر هواهای نفسانی نشویم اگرنه عمر خود را باخته‌ایم. مبادا ما در کار افراط کنیم، صبح و شام ما در خدمت باشد اما کاری به قلب و درون خود نداشته باشیم و گامی در جهت پاک‌کردن قلب و اصلاح درون بر نداریم. آن‌وقت همه کارهای ما ظاهرسازی است. بدتر اینکه به خود و حال خود هم اطمینانی دروغین داریم. کاری ندارد. امتحان کنیم، آیا ما از غیبت یا تهمت یا دروغ پرهیز می‌کنیم؟ اگر نکردیم، یعنی درون ما آلوده است و هرچه بکنیم، بی‌فایده است. پس باید بر حال خود بترسیم تا مغرور نشویم. آیا ما در کارهای خود آزاد هستیم؟ یا نگهبانی درونی؛ همواره مراقب ماست؟ اگر آزاد بودیم، بدانیم که بنده نیستیم و قلبی بیمار داریم که به انواع بیماری‌ها مبتلاست اما توهمی روی آنها را پوشانده است. شاید اهل مستحباتی چون روزه مستحبی یا نمازهای نافله و صدقه و امثال آن هم باشیم. اما اگر درون خود را از آلودگی‌ها پاک نکرده باشیم، باید جداً نگران باشیم که یک‌جا کار ما می‌لنگد. فریب نفس را نخوریم که هیچ‌گاه دست از سر ما برنمی‌دارد و شیطان هم بیدار و هشیار است.  سخن را با کلامی حکیمانه از امیرالمومنین سلام‌الله علیه به پایان می‌بریم که سفارشی چهاربندی به همه کارگزاران نظام است: «مَنِ اسْتَطَاعَ أَنْ یَمْنَعَ نَفْسَهُ مِنْ أَرْبَعَه.. أَشْیَاءَ فَهُوَ خَلِیقٌ بِأَنْ لَا یَنْزِلَ بِهِ مَکْرُوهٌ أَبَداً. قِیلَ: وَ مَا هُنَّ؟ قَالَ: الْعَجَلَهُ وَ اللَّجَاجَهُ وَ الْعُجْبُ وَ التَّوَانِی» [بحارالانوار: 75/43] «هرکس بتواند چهار چیز را از خود دور نگاه دارد، شایسته آن است که هرگز بدی‌اى به او نرسد. پرسیدند: آن چهار چیز چیست؟ فرمود: شتاب در کارها، لجبازى، خودشیفتگی و سستى در کار.» اگر بخواهیم جامعه ما اسلامی شود، و چالش‌ها و بدکرداری‌ها در آن راه نداشته باشد، باید دولت و کارگزاران نظام، اسلامی شوند و این 4 ویژگی پایه اسلامی‌ شدن دولت است: تأنی و برنامه در کارها نه عجله و شتاب، مشورت با عقلا نه پافشاری بر نظرات و تصمیمات خود هرچند اشتباه آن اثبات شود، توجه و دقت در ضعف‌های خود، نه غرور و خودفریبی و خودشیفتگی و استحکام و توانمندی در کارها نه کاهلی و سستی. حقیقت این است که همه مشکلات ما به این چهار مساله بازمی‌گردد.
* امام جمعه شمیرانات

  آقایان دولتی که اینقدر راحت می‌گویند هیچ مشکلی نیست که نتوانیم حل کنیم اگر به خدا توکل می‌کردند ما هم باور می‌کردیم ولی متأسفانه تا اینجای کار که ما مشاهده کرده‌ایم، توکل بر کدخدا بوده که نتیجه‌ای هم البته در پی نداشته است.
کریمیان
  کاش آقای نوبخت، سخنگوی محترم دولت، از همه اقدامات هم دفاع نکنند؛ کارهایی که آقای ظریف کردند؛ چه پیاده‌روی با وزیر خارجه آمریکا که به تعهدات توافق ژنو عمل نمی‌کند و همچنان بر ایران فشار وارد می‌کند و چه رفتن به پاریس در حالی که سران دولت فرانسه حامی اهانت‌کنندگان به پیامبر عزیز اسلام(ص) است و در همین کشور، مرحوم پروفسور روژه گارودی را به جرم(!) زیر سوال بردن متقن و همراه با اسناد هولوکاست، محکوم به زندان کردند، توجیه‌ناپذیر است. باید عذرخواهی کنند نه توجیه!
پاکی
  زندگی معلمان در حال حاضر به سختی می‌گذرد. لطفا در سال آینده حقوق این قشر زحمتکش و تربیت‌کننده آینده‌سازان کشور را افزایش دهند.
صادقی
  با دادن آمارهای گل و بلبلی اوضاع اقتصادی تغییر نمی‌کند با کار و تقویت تولید داخلی همه چیز درست می‌شود. دولت در روندی که یک سال و نیم است در پیش گرفته که اشتباه بودنش اثبات شده، نمی‌خواهد تجدیدنظر کند؟
یک هموطن
 

گروه اقتصادی: کارشناسان در برنامه مناظره روز گذشته به انتقاد از لایحه بودجه 94 دولت پرداختند. غلامرضا مصباحی‌مقدم، عضو کمیسیون برنامه و بودجه درباره کسری بودجه دولت گفت: هم‌اکنون یک رقم هزار میلیارد تومانی بابت فروش اوراق مشارکت در بودجه وجود دارد که این یکی از موارد کسری در بودجه است اما مورد دیگر 30 هزار میلیارد تومان کسری ناشی از درآمدهای نفتی است و اما مورد دیگر 11 هزار میلیارد تومان بودجه عمومی است که سابقه نشان داده است این رقم نیز محقق نخواهد شد. وی افزود: نباید در بودجه تعیین کنیم که قیمت نفت و نرخ ارز چقدر باشد، زیرا این کار به بازار و اقتصاد علامت می‌دهد؛ درآمد نفت در بودجه 71 هزار میلیارد تومان پیش‌بینی شده است که با پیشنهادهایی که ارائه شده است، می‌توان درآمدهای نفتی را حذف کرده و درآمدهای جایگزین برای آن در نظر بگیریم. عضو کمیسیون برنامه و بودجه مجلس با بیان اینکه براساس برآوردهای انجام شده، حداکثر درآمد نفتی ایران در سال آینده 40 هزار میلیارد تومان خواهد بود، گفت: نباید بودجه را براساس این تصور ببندیم که تحریم‌ها از بین می‌رود و قیمت نفت افزایش می‌یابد؛ پیشنهادهای بنده و همکاران مجلس در صورت اجرا راهکار مناسبی برای جایگزینی با درآمدهای نفتی است. وی تأکید کرد: اصل مساله را باید بپذیریم و نگوییم در سال‌های بعد این برنامه را اجرا کنیم؛ اگر این راهکارها در بودجه آورده شود و درآمدهای نفتی بودجه به صفر برسد، علامت به بازار داخل و خارج داده خواهد شد و دیگر در مذاکرات تحت فشار نخواهیم بود. مصباحی‌مقدم اضافه کرد: منابعی را که ما پیشنهاد می‌کنیم، قطعاً قابل تحقق خواهد بود اما مقداری همت می‌خواهد؛ این پیشنهادها را به آقای رئیس‌جمهور ارائه کردیم و ایشان مقرر کردند جلسه‌ای با معاون اول رئیس‌جمهور و مسؤولان اقتصادی برای بررسی این پیشنهادها برگزار شود. همچنین احمد توکلی عضو دیگر کمیسیون برنامه و بودجه گفت: دولت به دنبال افزایش بیشتر درآمدهای نفتی است اما به این موضوع توجه نمی‌کند که درآمد‌های نفتی در بودجه از دو عامل برون‌زا و تنها یک عامل درون‌زا تبعیت می‌کند. متاسفانه قوانین بودجه از قوانین بالادستی کشور تبعیت نمی‌کند. توکلی ادامه داد: ‌هر سال دولت به دنبال این است که درآمدهای نفتی را در بودجه افزایش دهد و امسال نیز این شرایط وجود دارد. وی با اشاره به قیمت نفت 72 دلاری ادامه داد: هم‌اکنون شاهد هستیم قیمت نفت به کمتر از 50 دلار رسیده است اما دولت در بودجه نفت 72 دلاری را پیشنهاد داده است.

شهادت امام محمدباقر(ع) به روایتی (114ق)
حضرت امام محمدباقر(ع) 19 سال و 10 ماه پس از شهادت پدر بزرگوارش حضرت امام زین‌العابدین(ع) زندگى کرد و در تمام این مدت به انجام وظایف خطیر امامت، نشر و تبلیغ فرهنگ اسلامى، تعلیم شاگردان، رهبرى اصحاب و مردم، اجرای سنت‌هاى جد بزرگوارش در میان خلق، متوجه کردن دستگاه غاصب حکومت به خط صحیح رهبرى و راهنمایی مردم در جهت شناخت رهبر واقعى و امام معصوم که تنها خلیفه راستین خدا و رسول(ص) در زمین است پرداخت و لحظه‌اى از این وظیفه غفلت نفرمود. سرانجام در سال 114 هجرى در سن 57 سالگى در مدینه به‌وسیله هشام مسموم شد و چشم از جهان فروبست. پیکر مقدسش را در قبرستان بقیع- کنار پدر بزرگوارش- به خاک سپردند.
بستن فرودگاه مهرآباد به دستور بختیار برای جلوگیری از ورود امام به ایران (1357ش)
وقتی خبر بازگشت حضرت امام خمینی(ره) به کشور قوت گرفت، دولت بختیار برای جلوگیری از ورود امام به همه شرکت‏های هواپیمایی بین‌المللی اعلام کرد به تهران پرواز نکنند. علاوه بر این به دستور بختیار، تعداد زیادی تانک و زره‏پوش در فرودگاه مهرآباد تهران مستقر شد تا از ورود امام به میهن اسلامی جلوگیری کند. همچنین همه فرودگاه‏های کشور برای 3 روز بسته اعلام شد و در نتیجه نزدیکان امام اعلام کردند، به مناسبت بسته بودن فرودگاه‏ها، سفر امام به تهران، دو روز به تعویق افتاد. عکس‏العمل مردم در برابر این عمل بختیار به حدی شدید بود که دستور بختیار ظرف چند روز لغو شد.
مرگ وینستون چرچیل، سیاستمدار و نخست‌‌وزیر پیشین انگلستان (1965م)
سِر وینستون لئونارد اسپنسر چرچیل، سیاستمدار معروف و نخست‏وزیر انگلستان در دوران جنگ دوم جهانی، در 30 نوامبر سال 1874م در لندن به دنیا آمد و پس از پایان تحصیلات خود وارد ارتش شد. او در سال 1901م از سوی محافظه‌کاران به نمایندگی مجلس انگلستان انتخاب و در 1905م، دبیر دولت انگلیس و مستعمرات این کشور شد. چرچیل بعدها به‌عنوان نماینده پارلمان از سوی لیبرال‏ها وارد مجلس شد سپس به سمت رئیس دفتر برنامه‏ریزی تجاری و نیز به‌عنوان وزیر کشور و اولین لُرد دریادار مشغول به کار شد. وی در این پست به اصلاحات وسیعی در امور دریاداری انگلستان دست زد ولی به واسطه بعضی اتهامات درباره سهل‏انگاری در جنگ اول جهانی استعفا کرد. چرچیل در سال 1917م به کابینه فراخوانده شد و در اواسط دهه 1920م بار دیگر به مجلس انگلستان راه یافت. چرچیل در خلال سال‏های جنگ دوم جهانی، ابتدا به دریاسالاری سپس در 10 مه 1940م به نخست‏وزیری دولت ائتلافی انگلستان رسید. وی در جریان جنگ دوم جهانی توانست انگلستان را از یک سو به اروپای غربی و از جانب دیگر به آمریکا نزدیک کند. چرچیل که در تیره‌روزترین مقاطع تاریخ حیات انگلستان رهبر این کشور بود، با شکست محافظه‏کاران، به حزب لیبرال که به رهبری وی در جنگ جهانی خوشبین بودند پیوست و از جانب آنان وارد مجلس شد و پست نخست‏وزیری را بار دیگر به دست گرفت. با وجود این، در نخستین انتخابات عمومی انگلستان که پس از شکست آلمان برگزار شد، اکثریت مردم انگلستان به چرچیل رای ندادند و او در حالی که به همراه سران متفقین، در کنفرانس پوتسدام حضور داشت، به‏رغم همه خدماتی که در زمان جنگ به ملت انگلیس کرده بود، از کار کنار رفت. چرچیل یکبار دیگر در سال 1951م و به دنبال ملی شدن صنعت نفت ایران، به نخست‏وزیری رسید. او با طرح سرنگونی حکومت دکتر مصدق و جلب حمایت آمریکاییان برای اجرای این نقشه، توانست حکومت حزب متبوعش، یعنی حزب محافظه‏کار را برای مدتی طولانی در انگلستان تثبیت کند. چرچیل در 10 سال باقیمانده عمر بیشتر به کار نویسندگی و نقاشی اشتغال داشت و خاطرات دوران جنگ را به نگارش درآورد. وی سرانجام در 24 ژانویه سال 1965 در 91 سالگی درگذشت. چرچیل را باید از معماران اصلی سیاست بین‏المللی انگلستان در یک قرن اخیر دانست.