سیدمرتضی حسینی*: تسخیر لانه‌ جاسوسی آمریکا در 13 آبان 58 به دست دانشجویان پیرو خط امام، رویدادی مهم و بحث‌برانگیز در تاریخ پس از انقلاب است که بسترساز بسیاری از تحولات بعدی شد. کشف و انتشار اسناد محرمانه‌ سفارت آمریکا- که بیانگر فعالیت گسترده‌ جاسوسی تحت پوشش فعالیت‌های دیپلماتیک بود- از اتفاقات مهم مرتبط با این حادثه است؛ فرآیندی که زوایای جدیدی از دخالت‌های پیدا و پنهان ایالات متحده‌ آمریکا در طول دوران حکومت محمدرضا پهلوی و بویژه سال‌های منتهی به انقلاب و ماه‌های پس از پیروزی آن را آشکار کرد.
 پایان تسخیر؛ آغاز انتشار
شکل‌گیری جبهه‌ تبلیغاتی رسانه‌های غربی علیه این اقدام انقلابی و همچنین برخی مخالفت‌های داخلی، دانشجویان اشغال‌کننده‌ سفارت را به انتشار گسترده‌ اسناد و مستندسازی اقدامات آمریکایی‌ها ترغیب کرد. از این رو، تلاش کردند اسناد کشف‌شده را مطالعه، طبقه‌بندی و سپس منتشر کنند. دانشجویان با وجود آنکه در زمینه‌ ‌امور اطلاعاتی و کشف رمز اسناد پیچیده تجربه نداشتند، اما به‌خوبی از عهده‌ این کار طاقت‌فرسا برآمدند. این اسناد از اسرار‌ جاسوسی‌ها و دخالت‌های بی‌شمار آمریکا در ایران و کشور‌های مختلف جهان پرده برمی‏داشت و اسامی ‌بسیاری از عوامل و رابطان آمریکا و انواع شیوه‏‌های جاسوسی و تحرکات سیاسی این کشور را در مناطق مختلف جهان افشا می‏کرد. یکی از دانشجویانی که موفق می‌شود قبل از نابودی کامل اسناد کاغذی و میکروفیلم‌ها، به بخشی از آنها دست یابد، می‌گوید: «در انتهای یکی از راهرو‌های سفارت با یک دیوار بلند فولادی برخورد کردیم که خیلی مشکوک بود. صدا‌‌های خفیفی هم از آن سوی دیوار به گوش می‌رسید که بعد‌ها فهمیدیم صدای دستگاه خردکن اسناد بوده ‌است. یکی از گروگان‌ها را که در بازجویی‌ها فهمیده بودیم توانایی باز کردن قفل‌های رمزدار را دارد به کنار آن دیوار آوردیم و گفتیم باید اینجا را باز کنی. اول امتناع می‌کرد. بالاخره با اصرار زیاد آن در فولادی را که به شیوه خاصی رمزگذاری شده بود باز کرد. وقتی وارد آن محوطه شدیم، دیدیم آنجا دنیایی از میکروفیلم، میکروفیش و انواع وسایل انهدام موجود است. تعدادی آمریکایی با دستگاه‌های موجود مشغول خرد کردن و انهدام اسناد و مدارک محرمانه بودند. بلافاصله همه را بازداشت و دستگاه‌ها را خاموش کردیم. به‌ این ترتیب، توانستیم به بخشی از اسناد دست پیدا کنیم. در حالی که بخش قابل توجهی هم از بین رفته بود».(1) «رضا سیف‌اللهی»، از دانشجویان خط امام و عضو شورای مدیریت لانه‌ جاسوسی، در رابطه با چگونگی دسترسی به‌ این اسناد می‌گوید: «اسناد 3 قسمت بود. یک قسمت آنها که دست‌نخورده باقی مانده بود، اینها اسناد عادی بودند، اگرچه بعضی از اسناد طبقه‌بندی‌شده هم در اینها وجود داشت و آمریکایی‌ها فرصت نکرده بودند آنها را از بین ببرند. یک قسمت اسناد بیشتر حالت عادی داشت و به‌ ابعاد اقتصادی، سیاسی و فرهنگی از مسائل انقلاب و کشور ما می‌پرداخت و بعضی اسناد هم که طبقه‌بندی داشت و به نظر می‌آمد فرصت نکرده بودند کاری نسبت به‌ آنها انجام بدهند. یک بخش از اسناد هم پودر شده بود. بشکه‌های مختلف و دستگاه‌های متعددی در قسمت‌های طبقه‌بندی‌شده وجود داشت که در چند ساعتی که ما مشغول راه پیدا کردن و ورود به ساختمان مرکزی بودیم، اینها فرصت داشتند و با آن دستگاه‌ها آنها را پودر کرده بودند. ما نتوانستیم این پودر‌ها را بازسازی کنیم».(2) دکتر «محمد‌هاشم یزدان‌‌پرست»، یکی دیگر از دانشجویان مسلمان پیرو خط امام نیز در این‌باره می‌گوید: «یکسری از اسناد و میکروفیلم‌‌ها که زیر دستگاه پودر شد، هنوز هم بازسازی‌اش ممکن نشده‌ است. یکسری هم رشته شده بود که بچه‌‌ها رشته‌‌ها را کنار هم چیدند و با تلاش شبانه‌روزی آنها را بازسازی کردند و برخی اسناد هم در نوار‌های کاست به رمز تبدیل شده بود که جاسوسان آمریکایی به علت عجله نتوانسته بودند این نوار‌ها را از بین ببرند. پشت کامپیوتر‌ها افتاده و از دید آنان پنهان شده بودند. در دفتر کار کاردار هم مقداری اسناد پیدا شد که اینها هم دست اول و فوق‌سری بود. کاردار زمان تسخیر رفته بود وزارت امور خارجه و یکسری اسناد بسیار مهم و فوق‌سری را با بی‌مبالاتی روی میز کارش گذاشته بود. به هر حال، اسناد اولیه که ما منتشر کردیم، بیشتر درباره‌ دخالت آمریکا در امور ایران بود. بخشی از اسناد هم درآمد که ما صلاح نمی‌دیدیم آنها را مطرح کنیم، چون فکر می‌کردیم اختلاف به وجود می‌آورد. با امام که مشورت شد، امام گفتند: همه‌ ‌اسناد را همان‌گونه که هست برای مردم بخوانید».(3) عمده‌ ‌این اسناد گزارش ‌اوضاع سیاسی، اقتصادی و نظامی ‌و مسائل داخلی ایران بود. به گفته‌ میلانی «اسناد مذکور یک نیمرخ روانی و سیاسی از روشنفکران و سیاستمداران ایران و نیز توصیفی دقیق از تماس‌های صورت‌گرفته میان سفارت آمریکا و تمام اقشار جامعه‌ ایران ارائه می‌کرد.»(4) آن بخش از اسناد که مربوط به تبیین شرایط پساانقلابی کشور و معرفی رجال و مهره‌های فعال در این رویداد می‌شد، اهمیت وافری می‌یافت. اگرچه کارکنان سفارت به‌محض احساس خطر، اسناد طبقه‌بندی‌شده و مهم را با دستگاه کاغذخردکن از بین بردند، اما دانشجویان به‌همراه گروهی از داوطلبان، بسیاری از سند‌های به‌جامانده را بازسازی کردند. این گروه با حوصله و پشتکار رشته‌های باریک کاغذ را با توجه به رنگ و جنس کاغذ یا اندازه‌ حروف از هم جدا کردند و با کنار هم گذاشتن آنها اسناد مهمی‌ را به دست آوردند که بعضی از آنها در مطبوعات روز یا به‌صورت جزوه‌های کوچک به نام اطلاعیه ‌افشاگری به چاپ رسید. چاپ اسناد در قالبی مدون و به‌شکل کتاب در سال 64 توسط «مرکز نشر اسناد لانه‌ جاسوسی آمریکا» توسط دانشجویان پیرو خط امام آغاز شد و تاکنون به‌مرور 74 جلد به 2 زبان انگلیسی و فارسی منتشر شده است. هر یک از جلدهای این مجموعه به یک موضوع خاص داخلی یا خارجی اختصاص یافته و تا مدت‌ها از کتاب‌های جنجال‌برانگیز و مورد توجه بود.
  اصالت اسناد یا گزینش اسناد؛ مسأله این است!
یکی از مسائلی که همواره مدنظر برخی صاحب‌نظران و منتقدان قرار داشته و دارد، میزان اصالت و صحت اسناد و همچنین دخیل کردن نگرش‌های سیاسی از سوی تدوین‌کنندگان آن است. این دسته از منتقدان معتقدند دانشجویان پیرو خط امام به‌منظور به حاشیه راندن مخالفان سیاسی خود و بویژه اعضای دولت موقت، دست به این اقدام زده‌اند.(5) «هاشم صباغیان»، معاون نخست‌وزیر و وزیر کشور دولت موقت، در مصاحبه با سایت تحلیلی «تاریخ ایرانی» در این‌باره می‌گوید: «این اسنادی که با تسخیر سفارت به دست دانشجویان افتاد و منتشر شد، چه چیزی را روشن کرد؟ کدام گره کور را باز کرد؟ اسنادی که منتشر شد هیچ‌کدام مطلب ندانسته‌ای را فاش نکرد. هرچند تمام اسناد کشف‌شده در سفارت آمریکا منتشر نشد. تنها اسنادی منتشر شد که مورد نظر یک گروه خاص بود. انتشار گزینشی اسناد کشف‌شده در سفارتخانه‌ها یکی از ضرر‌های تسخیر سفارت به آن شکل برای ایران بود که کمتر به آن پرداخته شده است. دانشجویانی20 تا 22 ساله که تجربه‌ زیادی در مبارزه نداشتند، به هر دلیلی تصمیم گرفتند تنها بخشی از اسناد را منتشر کنند و مابقی آن را از بین ببرند».(6) «ابراهیم اصغرزاده» در پاسخ به این شبهه می‌گوید: «ما در بررسی اسناد با برخی اسامی روبه‌رو شدیم که اگرچه جاسوس نبودند، اما سازمان سیا یا سفارت آمریکا با آنها ملاقات می‌کرده و بعد از ملاقات آنها را تحلیل شخصیت و اطلاعات آنها را نیز تحلیل محتوا می‌کرده است. در بین این اسامی، نام برخی مقامات دولتی نیز وجود داشت. با حضرت امام مشورت کردیم و ایشان گفتند اگر سندی درباره‌ من هم پیدا کردید، منتشر کنید؛ اسناد را به اطلاع مردم برسانید، بدون اینکه شخصیت کسی را لجن‌مال کنید. بنابراین در شورای مرکزی تصمیم گرفتیم اسنادی را که دارای طبقه‌بندی محرمانه و سری نیستند، منتشر کنیم و بقیه‌ اسناد را به نهادهای امنیتی و ذی‌ربط بدهیم».(7)
مجموعه کتاب‌های «اسناد لانه‌ جاسوسی» دربرگیرنده‌ موضوعات گوناگون است و همین ویژگی، در کنار محرمانه و غیرقابل دسترس بودن آنها و همچنین وجود اسناد مأموران سازمان سیا در میان آنها، بر اهمیت و ارج این اسناد می‌افزاید. با این حال، نحوه‌ عمل برخی دانشجویان- که بیشتر دنبال افشاگری و پرونده‌سازی علیه برخی چهره‌های سیاسی آن روزگار بودند- موجب شد این مجموعه از سوی پژوهشگران ایرانی مورد توجه شایسته قرار نگیرد. حال آنکه پژوهشگران سایر کشورها و از جمله صاحب‌نظران آمریکایی، از آغاز به این اسناد توجه کرده و در پژوهش‌های خویش، به مفاد آنها استناد کرده‌اند. تاکنون نیز جز ممنوعیت ورود مجموع این اسناد به آمریکا (که آن هم به دلیل وجود اسناد مربوط به سیا در میان آنهاست)، واکنش دیگری در تأکید بر بی‌ارزشی این مجموعه از دولتمردان آمریکا دیده نشده است. «مارک گازیوروسکی»، تاریخ‌نگار آمریکایی که ایرانیان او را بیشتر به خاطر تحقیقاتش درباره کودتای 28 مرداد می‌شناسند، 4 سال پیش، مقاله‌ای درباره‌ «روابط اطلاعاتی دولت بازرگان و آمریکا در فاصله‌ اردیبهشت 58 تا 13 آبان همان سال» در مجله‌ «میدل ایست ژورنال» (پاییز 2012، شماره‌ 66) به رشته‌ تحریر درآورده است. گازیوروسکی مبنای تحقیقات خود را مقابله‌ نسخه‌ انگلیسی همان اسنادی قرار داده است که در ایران تحت عنوان «اسناد لانه‌ جاسوسی» منتشر شده‌اند. او معتقد است این اسناد اصالت دارند و زیر سوال بردن آنها توجیهی ندارد؛ اگرچه با نیت براندازانه‌ سفارت آمریکا و همچنین متهم ساختن دولت موقت به خیانت و سازشگری مخالف است.(8) عدم انکار محتوای اسناد از سوی دولت آمریکا و بهره‌گیری پژوهشگران آمریکایی از اسناد این مجموعه، نشان‌دهنده‌ آن است که مورخان و دانشوران علوم سیاسی، تردیدی در اصالت و ارزش اسناد این مجموعه نداشته‌اند و می‌توان محتوای این اسناد را واقعی، بیانگر نظرات تولیدکنندگان آن و در نهایت آشکارکننده‌ مواضع یا دست‌کم بخشی از مواضع آمریکا درباره موضوعات طرح‌شده در اسناد دانست. اما از دید سندشناسی، هنوز پرسش‌هایی درباره اصالت داشتن یا نداشتن برخی از این اسناد قابل طرح است. اهم تردیدها به نحوه‌ گرد آوردن رشته‌ها، ترکیب آنها و بازسازی سند پیشین، ارائه نکردن اصل اسناد و در دسترس نبودن نام مرکز نگهدارنده‌ نسخه‌ اصلی آنها و عدم امکان تطبیق متن چاپی و اصلی بازمی‌گردد. از سوی دیگر، شبهه‌ گزینشی عمل کردن تدوین‌کنندگان اسناد در طول این سال‌ها، با پاسخ قانع‌کننده‌ای روبه‌رو نبوده است. ضمن اینکه می‌توان محتوای بسیاری از اسناد را انجام وظایف معمول سفارتخانه‌ها دانست و آنها را فاقد ارزش افشاگرانه برشمرد.(9) به‌رغم بی‌پاسخ ماندن بخشی از این موارد، آنچه می‌توان گفت این است که به هر حال، پژوهشگران تاریخ و سیاست با مجموعه‌ای ارزشمند از اسناد موجود در سفارت سابق آمریکا مواجهند که به همت دانشجویان مسلمان پیرو خط امام به چاپ رسیده است. دولت و پژوهشگران آمریکایی نیز این اسناد را تکذیب نکرده‌اند و حتی اگر هنگام تدوین این مجموعه، اسنادی گزینش و اسنادی دیگر حذف شده باشند، مجموعه‌ اسناد منتشرشده فاقد ارزش بررسی نیستند و می‌توان با وسواس محققانه، به بررسی همین اسناد منتشرشده پرداخت.
مرور دوباره‌ اسناد لانه جاسوسی؛ ضرورت امروز نخبگان فکری و سیاسی
 مجموعه‌ اسناد لانه‌ جاسوسی به‌وضوح نشان‌دهنده‌ وجود اختلاف‌نظر و دیدگاه متفاوت بین جناح‌های امنیتی (سازمان سیا)، نظامی (پنتاگون) و سیاسی (وزارت امور خارجه‌) در موضوع انقلاب ایران است‌ و نشان می‌دهد آنچه درباره مهارت آمریکایی‌ها درباره‌ برنامه‌ریزی‌های دقیق و بلندمدت تبلیغ می‌شود، عمدتاً اغراق‌آمیز و دور از واقعیت است. اسناد منتشرشده نشان می‌دهد در ساختار سیاسی آمریکا، اختلاف‌نظرهای عمیقی وجود دارد و گاهی این اختلاف‌ها به حذف طرف مقابل به هر وسیله و شیوه‌ای می‌انجامد. به‌علاوه این تفکر که ابرقدرت‌ها برای ده‌ها سال آینده برنامه‌ریزی کرده و دیگران تنها مجری سیاست‌های ازپیش‌تعیین‌شده‌ آنها هستند با تردید جدی روبه‌رو می‌شود. بررسی تحلیلی مواضع هیات حاکمه‌ آمریکا و ساختار و نهادهای سیاسی این کشور در قبال بحران‌ها و مسائل سیاست خارجی در سال‌های پیروزی انقلاب و پس از آن، می‌تواند تجربه‌ ذی‌قیمتی را در اختیار متولیان امروز دستگاه سیاست خارجی کشور قرار دهد چراکه گذشته چراغ راه آینده است. توجه به این چراغ در ساحت سیاست و دیپلماسی، روشنگر و دوران‌ساز و غفلت از آن، زیان‌آور و فرصت‌سوز خواهد بود. مطالعه و تعمیق در مجموعه‌ اسناد لانه‌ جاسوسی نشان می‌دهد ‌اگر مبارزه تنها با سقوط نظام استبدادی پایان‌یافته تلقی شود، باز هم امکان توطئه‌ دشمنان و تکرار حوادث تلخ گذشته فراهم خواهد بود: «مجموعه ‌اسناد لانه‌ جاسوسی که به دست آمده، چه ‌آنهایی که مربوط به بخش‌های غیر سازمان سیای سفارتخانه بود، اعم از تحلیل‌های اقتصادی، سیاسی، نظامی ‌و بخش‌های مختلف و چه‌ اسنادی که مربوط به سازمان سیا است، در حقیقت بخش جاسوسی و کار‌های جاسوسی آمریکا در منطقه را توضیح می‌دهد. مجموعه‌ گرانبهایی است که باید سرمایه‌های ملی ما حساب شود، چون همه‌ اینها حاوی عملکرد آمریکا در طول سال‌های حکومت شاه بر ایران بودند».(10)
----------------------------------
پی‌نوشت‌
1- امیررضا ستوده، بحران 444 روزه در تهران، مؤسسه‌ نشر ذکر، 1378، ص 89 و 90
2- گفت‌وگو با رضا سیف‌اللهی، فصلنامه‌ مطالعات تاریخی، شماره‌ 30، پاییز 89، ص 38
3- همان، ص 56
4- محسن میلانی، شکل‌گیری انقلاب اسلامی از سلطنت پهلوی تا جمهوری اسلامی، ترجمه‌ مجتبی عطارزاده، تهران، گام نو، ص 311
5- محسن میلانی، همان، ص 313
6- گفت‌وگوی سایت «تاریخ ایرانی» با هاشم صباغیان:http://tarikhirani.ir/fa/news/4/bodyView/1489/
7- گفت‌وگو با ابراهیم اصغرزاده، هفته‌نامه‌ شهروند امروز، شماره‌ 23، یکشنبه 13 آبان 86، ص 42
8- گفت‌وگو با مارک گازیوروسکی درباره‌ روابط دولت بازرگان و آمریکایی‌ها، ماهنامه‌ اندیشه‌ پویا، سال اول، شماره‌ پنجم، بهمن 91، ص 69
9- محمدحسین منظورالاجداد، ضرورت نگاه دوباره به اسناد لانه‌ جاسوسی، فصلنامه‌ تاریخ روابط خارجی، سال اول، شماره‌ 1، زمستان 78، ص 170
10- اصغرزاده، همان
*پژوهشگر تاریخ انقلاب اسلامی
منبع: برهان

اردشیر زاهدی همچون اسدالله علم وزیر دربار چندین ساله شاه، آدم خاصی است. یعنی به زبانی می‌توان گفت این 2 نفر در دستگاه پهلوی تافته جدابافته‌ای بودند که شاید کس دیگری جرات نداشت پا به پای آنان بتازد و کارهای خود را پیش ببرد. اردشیر که فرزند فضل‌الله زاهدی بود در ابتدا بر حسب سبکسری جوانی همواره شاه را به عنوان کسی که پدرش، وی را به کرسی شاهی بازگرداند، می‌نگریست. این نگرش که می‌توانست به زیان این جوان خام بینجامد با نصیحت‌های پدرش- که در اسناد مکتوب بین این دو به وضوح آمده است- به کناری نهاده شد. به طوی که بعدها اردشیر نه تنها به فدایی شاه تبدیل شد بلکه به دامادی اولین دختر شاه یعنی شهناز برگزیده شد. این امر موجب شد این جوان بلندپرواز و البته کم‌سواد ولی با اخلاق داش مشدی به مقاماتی برسد که هر سیاستمدار کهنه‌کار و مسنی خواب آن را می‌دید. سفارت ایران در آمریکا و سپس در لندن و بالاترین مقام سیاسی یعنی منصب وزارت خارجه و در نهایت سفارت مادام‌العمر تا پیروزی انقلاب در آمریکا، از ثمرات این نزدیکی و قرابت وی به شاه بود که حتی پس از طلاق شهناز هم به جدایی از «سایه خدایش» نینجامید. عَلَم هم یکی دیگر از این یاران گرمابه و گلستان و شاید به زبانی نزدیک‌ترین فرد در زندگی خصوصی و سیاسی و اسرار مگوی شاه بود. در سفر و در حضر با شاه بود. در اتاق خواب و در حمام به حضورش می‌رسید و شب و روزش را صرف کارهای جدی و عیش و نوش و غیره شاه می‌کرد و البته خود هم نواله‌ای از این سفره پهن شده به کام می‌گرفت. در یک خصلت با اردشیر شریک بود و آن هم روحیه داش مشدی‌گری و مردم‌داری‌اش بود. و البته با یک تفاوت که آن هم باسوادی و آداب‌دانی اسدالله و نادانی و بی‌ادبی اردشیر به جدایی این دو می‌انجامید. این دو در یک راه در خدمت شاه خود بودند و شاید بتوان گفت چاکری خود را در نهایت حسن نیت و خلوص به جای می‌آوردند. علم همواره همچنان که در خاطراتش یادآوری کرده به اردشیر علاقه داشته و در اموری که شاید می‌توانست برای اردشیر مشکلاتی نزد شاه پیش بیاورد به صلاح و مصلحت‌جویی می‌پرداخته است. تنها با خواندن صفحاتی از خاطرات علم می‌توان به اینگونه روابط خاص بین این دو بخوبی پی برد هر چند بعدها و در دهه پنجاه علم با زیرکی از اخلاق تند اردشیر بر ضد رقیب دیرپایش یعنی هویدا - که علم همیشه از وی بدش می‌آمد - استفاده‌های فراوانی برد. جلد هفتم یادداشت‌های علم مملو از این روابط ویژه بین این دو است. با اینکه این جلد آخرین جلد یادداشت‌های علم است، در واقع به دلیل دیریافته شدنش نخستین جلد این یادداشت‌هاست و سال‌های46 تا 47 را دربرمی‌گیرد. با خواندن این
یادداشت‌ها می‌توانیم به چگونگی رفتار افراد قدرتمند نظام پهلوی باهم و چگونگی تعامل آنان در زد و بندهای سیاسی و اقتصادی آنان آشنا شویم. در این زمان- یعنی سال‌های 46 و 47- اردشیر وزیر خارجه است و عَلَم مدتی است به وزارت دربار رسیده است. شاه که طبق قانون اساسی مشروطه از نظر سیاسی کاره‌ای نیست، در واقع همه‌کاره است. کارهای سیاسی تماما از مجرای وزارت دربار به وزارتخانه‌ها و اشخاص ابلاغ می‌شود و عملا نخست‌وزیر که طی این سال‌ها هویداست، با عصا و گل ارکیده‌اش مشغول است. ولی وجهه ظاهرالصلاحش همواره در تصفیه چهره دیکتاتوری نظام مستقر نقش مهمی دارد. اردشیر زاهدی همچنان به علت خودسری‌هایی که شاید برخی ژنتیکی از پدر به وی رسیده باشد دست به کارهایی می‌زند که شاه گاه از دست وی به ستوه می‌آید و علم نقش رفع گیر این روابط را دارد. مثلاً در جایی که اردشیر نسبت به کادر قدیمی وزارت خارجه بی‌ادبی کرده بود، شاه ناراحت است: «از رویه بی‌ادبانه اردشیر زاهدی نسبت به اعضای آن وزارتخانه شکایت فرمودند و قرار شد باز هم تذکر بدهم. این دفعه بیشتر عصبانی بودند. می‌ترسم عاقبت، این بچه کار دست خودش و من بدهد». شاهنشاه مقداری از بی‌تجربگی و بچگی اردشیر زاهدی وزیر خارجه فرمودند؛ شرح قضیه از این قرار بود که امیرخسرو افشار، معاون زاهدی که دوست و قوم و خویش اوست، وسیله من پیغام داده بود که با آن که زاهدی خودش مرا آورده است، نمی‌توانم کار بکنم. مطلب را وسیله تو به عرض می‌رسانم که هر نوع امر فرمایند اقدام شود. شاهنشاه فرمودند باید بماند، ولی ضمناً به من از بی‌تجربگی زاهدی نالیدند. فرمودند در سیاست خارجی حرف‌های نامربوط می‌زند که باعث گرفتاریست. مثلاً به وزیر خارجه هندوستان گفته بود ما هرگز به پاکستان کمک نمی‌کنیم، در صورتی که ما هم‌عهد و پیمان پاکستان هستیم و ممکن نبود از این بی‌معنی‌تر یک کسی حرف بزند. عرض کردم اردشیر زاهدی وزیر خارجه از سفر آمریکا برگشته (برای سازمان ملل رفته بود)، خیلی روحیه خرابی دارد، چون فکر می‌کند مورد مرحمت نیست. فرمودند پسر خوبی است؛ دوستش دارم، او هم مرا دوست دارد، به جای خود محفوظ ولی شخص احمقی است. از او بپرسید چرا به هیأت دولت حاضر نمی‌شود؟ چرا بی‌جهت به مردم فحش می‌دهد؟ این فخرفروشی‌ها برای این است که نه سواد داری و نه فهم. ظهر سفیر ما در واشنگتن هوشنگ انصاری... پیش من آمد. عجیب از دست اردشیر وزیر خارجه گله‌مند بود. اگر آنچه می‌گفت راست باشد واقعاً این پسر دیوانه است. عجیب این است که نامه‌ای از عباس آرام سفیر ما در لندن دارم که عین این شکایت را از وزیر خارجه دارد و همچنین از سفرای دیگر به گوشه و کنایه. خدا عاقبت این بچه را که خیلی هم دوستش دارم به خیر کند. معلوم می‌شود برای این کار کوچک است. امشب سر شام خیلی شکایت بیشتری از گلودرد می‌فرمودند ضمناً مرا کناری کشیدند فرمودند به اردشیر وزیر خارجه ابلاغ کن این چه نوع رفتاری است که با سفرا داری؟ مگر اینها نوکر تو هستند؟ باید خیلی سعی و دقت بکنی. اینها نماینده من هستند. تو هیچ حق مداخله نامشروع در کار آنها نداری... من می‌خواهم فردا با اردشیر صحبت بکنم. نمی‌دانم چه بگویم. جریانات دیروز و دیشب را عرض کردم. موضوع فحش‌کاری وزیر خارجه را عرض کردم. فرمودند خیال دارم او را عوض کنم، به کسی نگویی ولی بسیار بچه سبک‌مغزی است. پشیمان هستم چرا او را تعیین کردم، دائماً باید مواظب او باشم، اینکه کار نمی‌شود. بعضی مطالب هم صحبت شد. از آن جمله فرمودند وزیر خارجه گله کرده چرا سفرا به دربار کاغذ می‌نویسند. خیلی سخت جواب دادم که اینها نماینده من هستند به تو ربطی ندارند. بعد فرمودند تو خودت که سفیر بودی (یعنی زاهدی) و به من کاغذ می‌نوشتی عیبی نداشت، حالا دیگران کاغذ می‌نویسند عیب دارد؟ خیلی از این حیث ناراحت بودند. من دیگر دامن به آتش نزدم مطلب را عوض کردم. امروز نوک وزیر خارجه را چیدم. سفیر ما در مسکو گزارشی به وزارت خارجه فرستاده بود و گفته بود رونوشت این گزارش را برای وزارت دربار خواهم فرستاد. گوشه گزارش نوشتم خیلی بیجا کرده‌ای. باید گزارش به دربار بدهی، رونوشت به وزارت خارجه بفرستی. عرض کردم دیدم اردشیر خیلی پکر و بیچاره است. بعد مقداری از نادانی او شکایت فرمودند. این گزارش‌ها نشان می‌داد شاه چندان از اعمال و کردار زاهدی راضی نیست ولی با این وجود تا 2 سال دیگر وی را تحمل کرد و پس از آن هم وی را به سفارتی مهم چون واشنگتن فرستاد که دست کمی از یک وزارتخانه نداشت. اردشیر در مدت این سفارت دقیقا همان کاری را می‌کرد که در زمان وزارت خودش با آن بشدت مخالف بود. اصل گزارش‌ها را به دربار می‌فرستاد و شاید رونوشتی هم به وزارت متبوعه نمی‌فرستاد.
منبع: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران

حسن رحیم‌پور ازغدی: ‌ در قانون‌ اساسی، رئیس‌‌جمهور‌ موظف‌ به‌ اجرای فرامین‌ رهبر و مفاد قانون‌ اساسی‌ در حیطه‌ کار خود (امور اجرایی) و بدون‌ هیج‌ دخالتی‌ در دیگر قوا (براساس‌ تفکیک‌ قلمروی‌ قوا از یکدیگر) است‌ و طبق‌ اصل‌ 123 قانون‌ اساسی، دولت مکلف‌ به‌ اجرای‌ مصوبات‌ مجلس‌ شورای‌ اسلامی‌ است‌ و حق‌ تخلف‌ از مصوبات‌ مجلس‌ و شورای‌ نگهبان‌ را ندارد و تنها نقش‌ اجرایی‌ را تعقیب‌ می‌کند و طبق‌ اصل‌ 131، در صورت‌ عزل‌ رئیس‌‌جمهور توسط‌ رهبر یا...، در صورتی که‌ معاون‌ اول‌ نداشته‌ باشد، رهبر، فرد دیگری‌ را به‌ جای‌ او منصوب‌ می‌کند. علاوه‌ بر رهبر، مجلس‌ نیز حق‌ استیضاح‌ و عزل‌ رئیس‌‌جمهوری‌ را دارد و طبق‌ اصل‌ 134، رئیس‌‌جمهور در برابر مجلس‌ نیز مسؤول‌ اقدامات‌ هیات‌ وزیران‌ است‌ و برای‌ نصب‌ وزیرانش‌ نیز باید موافقت‌ مجلس‌ را اخذ کند و در صورت‌ توجه‌ اتهام‌ به‌ رئیس‌‌جمهور یا هیات‌ دولت‌، طبق‌ اصل‌ 140، آنان‌ با اطلاع‌ مجلس، توسط‌ دادگستری‌ محاکمه‌ می‌شوند، دارایی ‌رئیس‌‌جمهور باید تحت‌ کنترل‌ قوه‌قضائیه باشد تا برخلاف‌ حق، افزایش‌ نیابد.
 بخشی‌ دیگر از اختیارات‌ ولی‌‌فقیه‌
اساسا‌ عدول‌ عملی‌ آقای‌ منتظری‌ از نظریه‌ فقهی‌ خود در باب‌ اختیارات‌ رهبری‌ به‌ مقدار زیادی‌، در واقع چیزی‌ بیش‌ از یک‌ موضع‌گیری‌ سیاسی‌ نیست‌ گرچه‌ ایشان‌ به‌ تدریج‌ در فقهی‌ کردن‌ آن‌ بکوشند. براحتی‌ می‌توان‌ حدس‌ زد که‌ ایشان‌ از کدام‌ نظریات‌ خود به‌ تدریج‌ در عمل، عدول‌ کرده‌ یا خواهند کرد. حال‌ آنکه‌ در دوران‌ قائم‌مقامی‌ خود که‌ رهبری‌ خویش‌ را مسجل‌ دیده‌ و امتناع‌ برخی‌ از فقها، در تن‌ دادن‌ به‌ رهبری‌ ایشان‌ پس‌ از امام‌ «رض» را بالعیان‌ مشاهده‌ می‌کردند، در حین‌ بحث‌ فقهی‌ به‌ مساله‌ نفسانیت‌‌ها و حسادت‌ها و اطاعت‌ناپذیری‌های‌ دیگر مدعیان، توجه‌ داده‌ و چنین‌ موعظه‌ کرده‌ بلکه‌ فتوا‌ می‌دادند: «لایجوز التخلف‌ عن‌ حکم‌ من‌ جعله‌ الامام‌ المعصوم‌ والیا‌ بالفعل‌ کما لایجوز مزاحمته...هذا اذا اذعنوا بکون‌ الحاکم‌ المتصدی‌ و اجدا‌ للشرائط‌ التی‌ اعتبرها الشرع‌ فی‌ الوالی. و اما اذا لم‌ یذعنوا بذلک‌ فلاتجب‌ الاطاعه‌ قهرا‌ و ان‌ امکن‌ القول‌ بحرمه‌ التجاهر بالمخالفه‌ و لایخفی‌ انه‌ من‌ هذا النقطه‌ ایضا‌ نیشا التشاجر و الاختلاف‌ و اختلال‌ النظام‌ و فوت‌ المصالح‌ المهمه‌ لذلک‌ و لیس‌ هذا الفرض‌ بقلیل‌ فان‌ کثیرا‌ منا ممن‌ یکثر منه‌ الجهل‌ او الاشتباه‌ بالنسبه‌ الی‌ احوال‌ غیره‌ او ممن‌ یغلب‌ علیه‌ الهوی‌ احیانا‌ و لایخلوفی‌ عمق‌ ذاته‌ من‌ نحوٍ‌ من‌ الاعجاب‌ بالنفس‌ و عدم‌ الاعتنا بالغیر و التحقیرله‌ او الحسد له‌ و یعسر له‌ التسلیم‌ لفردٍ‌ مثله‌ و الاطاعه‌ له‌ الا من‌ عصمه‌الله‌ تعالی...». چنانچه‌ می‌بینیم‌ ایشان‌ نه‌‌تنها تخلف‌ از دستورات‌ ولی‌ فقیه‌ را جایز نمی‌دانستند بلکه‌ حتی‌ «مزاحمت» را حرام‌ دانسته‌ و سپس‌ می‌افزایند که‌ حتی‌ اگر این‌ یا آن‌ فقیه، شخص‌ رهبر را واجد شرایط‌ رهبری‌ ندانند باز هم‌ تضعیف‌ رهبر و مخالفت‌ علنی‌ با او جایز نیست‌ (به‌ شرطی‌ که‌ حکومت‌ به‌ کلی‌ منحرف‌ و فاسد نشده‌ باشد) زیرا در غیر این‌ صورت، مشاجرات‌ اجتماعی‌ باعث‌ اختلال‌ نظام‌ و تضییع‌ مصالح‌ مهم‌تر اجتماعی‌ می‌شود. سپس‌ می‌افزاید که‌ این‌ فرض، فرض‌ استثنایی‌ نیست‌ بلکه‌ چه‌‌‌‌بسا رایج‌ نیز باشد یعنی‌ همواره‌ ممکن‌ است‌ فقهایی‌ باشند که‌ صلاحیت‌های‌ شخص‌ رهبر را ندانسته‌ و بی‌اطلاع‌ باشند و لذا او را قبول‌ نداشته‌ باشند اما آنان‌ حق‌ صف‌بندی‌ علیه‌ او را که‌ منتخب‌ خبرگان‌ است،‌ ندارند. آقای‌ منتظری‌ سپس‌ به‌ آفت‌ مهم‌ اخلاقی‌ اشاره‌ می‌کرد که‌ ممکن‌ است‌ گریبانگیر برخی‌ فقیهان‌ که‌ رهبر نیستند، شود و به‌ علت‌ غلبه‌ هوای‌ نفس‌ و تکبر و خودبزرگ‌بینی‌ و حسادت‌ به‌ رهبر، حاضر نباشند به‌ کسی‌ همچون‌ خود تن‌ داده‌ و از رهبر اطاعت‌ کنند! «تسلیم‌ و اطاعت» در برابر رهبری، چیزی‌ است‌ که‌ ایشان‌ بر همه‌ فقها (چه‌ رسد به‌ مردم) واجب‌ شرعی‌ می‌داند و این‌ هیچ‌ سنخیتی‌ با نظارت‌ تشریفاتی‌ و حاشیه‌نشینی‌ رهبر ندارد بویژه‌ که‌ خود حتی‌ در ابتدای‌ همان‌ سخنرانی‌ کذایی‌ سال‌ 76، ولایت‌ فقیه‌ را مترادف‌ با «صاحب‌ اختیاری» و حق‌ تصرف‌ و حکومت‌ و در راستای‌ ولایت‌ خدا و رسول(ص) می‌داند و حتی‌ وقتی‌ از «نظارت‌ ایدئولوگ» سخن‌ می‌گوید آن‌ را به‌ نظارت‌ علی‌بن‌ابیطالب(ع) در دوران‌ خلافت‌ خویش‌ تشبیه‌ می‌کند و می‌گوید: «ولایت‌ فقیه‌ مثل‌ ولایت‌ امیرالمؤ‌منین، نظارت‌ است». اگر حکومت‌ علی(ع)، از نوع‌ نظارت‌ بوده‌ است، هیچ‌ فقیهی‌ و از جمله‌ امام‌(رض) چیزی‌ بیش‌ از «نظارت‌ فقیه» را نمی‌خواستند و نمی‌توانسته‌اند که‌ بخواهند زیرا نظارتی‌ که‌ بتواند مانع‌ انحراف‌ جامعه‌ و حکومت‌ از موازین‌ فقهی‌ و اخلاقی‌ اسلام‌ شود، در واقع‌ همان‌ «اشراف‌ تام» و حاکمیت‌ و ولایت‌ از عالی‌ترین‌ و مؤ‌ثرترین‌ نوع‌ آن‌ است.
ادامه دارد