کم نیستند نواحی گمنامی که به واسطه رخدادهای تاریخی، نام‌شان بر سر زبان‌ها افتاده، شهرت جهانی یافته‌اند: «فین کن اشتاین» (محلی در لهستان)، «چالدران» (روستایی در ایران)، «گوادلوپ» (جزیره کوچکی در شرق دریای کارائیب) و...
نام گوادلوپ (Guadeloupe) در دگرگونی‌های سیاسی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی بسیار شنیده یا خوانده می‌شود. بیشتر منابعی که به رویدادهای سال 57 ایران پرداخته‌اند، به نشست پنجم ژانویه 1979/15 دی 1357 در این جزیره اشاره کرده‌اند. در آن روز «جیمی کارتر» رئیس جمهور آمریکا، «جیمز کالاهان» نخست‌وزیر انگلستان، «والری ژیسکاردستن» رئیس‌جمهور فرانسه و «هلموت اشمیت» صدراعظم آلمان غربی، سران 4 کشور متحد بلوک غرب، در گردهمایی غیررسمی، درباره موضوعات سیاسی-اقتصادی جهان گفت‌وگو کردند. از آن جمله بود؛ ایران، انقلاب اسلامی و موقعیت محمدرضا پهلوی. نیمه اول دی ماه 57 در ایران، بخشی از دوره‌ای است که نظام سلطنتی در سراشیب فروپاشی بود و درمان‌های سیاسی، تأثیری در بهبودش نداشت. اعتصاب‌ها همه اندام‌ جامعه را فراگرفته بود. از کارکنان گمرک دوغارون در شمال شرقی خراسان گرفته تا کارگران پتروشیمی ماهشهر در جنوب غربی خوزستان،‌ دست از کار کشیده بودند. دانشگاه‌ها عموماً تعطیل بود و استادان مراکز آموزش عالی تحت‌تأثیر شهادت دکتر «کامران نجات‌اللهی» و تحصن استادان دانشگاه تهران در دبیرخانه دانشگاه، اعتراضات خود را نشان می‌دادند. برخی از مراکز پزشکی نیز در تحصن و اعتصاب به سر می‌بردند. تقریباً همه دبیرستان‌های کشور تعطیل بود و تلاش دولت برای بازگشایی مدارس در اوایل دی ماه با شکست مواجه شد و رأی به تعطیلی مجدد آنها داد. در این بین اعتصاب کارگران و کارکنان صنعت نفت همچنان سنگین‌ترین وزنه اعتراض بر گرده حکومت شاه بود. هر چند تهدیدها و گاه تطمیع‌های مسؤولان شرکت نفت توانسته بود استخراج نفت را در اوایل دی ماه به بیش از 3 میلیون بشکه در روز برساند اما ترور «پل گریم» کارشناس عالی‌رتبه آمریکایی در صنعت نفت ایران که روز دوم دی‌ماه در اهواز کشته شد، به همراه استعفای دسته‌جمعی بیش از 4 هزار تن از کارکنان و کارگران بخش نفت در همین روزها، صدور نفت را از جزیره خارک متوقف کرد. مطبوعات همچنان در اعتصاب به سر می‌بردند. با ناکارآمدی دولت نظامی «غلامرضا ازهاری» در غلبه بر بحران پیش رو، اجماع برای روی کار آمدن دولت جدید از چهره‌های میانه‌رو در دستور کار حکومت قرار گرفته بود و گزینه نخست برای اجرای این دستور، «غلامحسین صدیقی» بود. تلاش‌های صدیقی در جذب یاران و همردیفان گذشته‌اش از جبهه ملی برای تشکیل دولت با شکست روبه‌رو شد و ادامه این تلاش به ظاهر رهایی‌بخش به «شاپور بختیار» سپرده شد. تصمیم به خروج شاه از کشور قطعی شده بود. اگر راهپیمایی‌های بزرگ روزهای نوزدهم و بیستم آذر 57 (تاسوعا و عاشورا) که در همه شهرهای بزرگ برگزار شد، همه‌پرسی ملت ایران تلقی شود، قاطبه مردم خواستار سرنگونی نظام شاهنشاهی و برپایی جمهوری اسلامی بودند.  آگاهی از نظر برخی ناظران سیاسی در این مقطع (نیمه اول دی‌ماه) به آشنایی بیشتر با اوضاع ایران کمک می‌کند.  «آنتونی پارسونز» سفیر انگلستان در تهران به این نتیجه رسیده بود که «دیگر به آخر خط رسیده بودیم و فرصتی باقی نمانده بود». «پرویز راجی» سفیر ایران در لندن نیز در یادداشت‌های هشتم دی 57 می‌نویسد: «راستی چند روز دیگر پشت این میز باقی خواهم ماند؟ بعد از آن چه خواهم کرد؟ آیا به ایران برگردم که اوضاعش اصلاً برایم قابل تصور نیست و خود را در چنگال سرنوشتی نامعلوم گرفتار کنم یا اینکه همین جا در لندن بمانم و به عنوان یک نفر پناهنده سیاسی و فراری از دست هموطنان کینه‌توز به زندگی خود ادامه دهم؟» «فریدون هویدا» سفیر ایران در سازمان ملل متحد نیز می‌نویسد: «در آغاز سال جدید [میلادی] ایران اوضاعی به کلی نومیدکننده داشت... در چنین وضعیتی قصر شاه به صورت یک مرکز خیال‌بافی درآمده بود و مشاوران شاه هنوز امید داشتند مردم به حمایت از شاه علیه مخالفان رژیم قیام کنند... در حالی که درست برخلاف این نظر، تمام کارمندان و کارگران اعتصابی تصمیم داشتند تا روزی که شاه مملکت را ترک نکرده، کماکان به اعتصاب خود ادامه دهند». پیش از همه اینها «ویلیام سولیوان» سفیر آمریکا در تهران، روز 9 نوامبر/18 آبان در گزارشی با عنوان «فکر کردن به آنچه فکرنکردنی است» زنگ خطر سقوط شاه را برای کاخ سفید به صدا درآورد و 20 دسامبر/ 29 آذر پس از ملاقات با رئیس دولت نظامی، [غلامرضا ازهاری] و شنیدن حرف‌های او با قاطعیت به دولتمردان کشور متبوع خود نوشت: «سقوط شاه غیرقابل اجتناب به نظر می‌رسد». بررسی موقعیت سیاسی ـ اقتصادی ایران در این برهه، توجه به خواسته‌ها و مطالبات داخلی و نیز مرور یادداشت‌هایی که ناظران از این دوره به جا گذاشته‌اند، نشان‌دهنده سقوط حتمی محمدرضا پهلوی در آینده نزدیک بود. نشست سران 4 کشور آمریکا، انگلستان، آلمان غربی و فرانسه در گوادلوپ در چنین شرایطی ترتیب یافت.
در گوادلوپ چه گذشت؟
خبرگزاری‌های آمریکایی نخستین خبرها را از گوادلوپ منعکس کردند؛‌ هر یک از دیدگاه خود. تفاوت در خبرهای ارائه‌شده نشانگر تعدد منابع کسب خبر، عدم تصمیم‌گیری در این نشست و برداشت‌های هر خبرنگار از این نشست بود. «یونایتدپرس» نوشت: «کنفرانس غیررسمی سران آمریکا، آلمان غربی، فرانسه و انگلستان با توافق درباره نیاز ابرقدرت‌ها به تشنج‌زدایی پایان یافت اما اعلام شد دست آنها در کشمکش‌های محلی بسته است. آشوب در ایران، سقوط کامبوج و خشونت بالقوه در آفریقای‌جنوبی از مباحثی بود که مورد توجه قرار گرفت. درباره این قبیل کشمکش‌های منطقه‌ای، سران غرب تصمیم به عدم مداخله گرفتند و دیپلماسی زور مردود شناخته شد. در نتیجه شاه ایران در حالی که چشم به راه پاسخ ایالات متحده آمریکاست، باید خود سرانجام تصمیم بگیرد که بماند یا برای تعطیلاتی برود که ممکن است منجر به پایان سلطنتش شود. آمریکا به خاطر مخالفت‌های فزاینده و همه‌جانبه ایرانیان، نمی‌تواند از او حمایت کند». این خبر با اینکه با محتوایی نادرست تنظیم شده، حداقل نشان می‌دهد که سران 4 کشور غربی، فقط برای موضوع ایران کنار هم ننشستند. حتی یک نظامی عالی‌رتبه آمریکا بعدها گفت: «هدف جلسه بحث درباره تقویت بنیه دفاعی اروپا از طریق استقرار موشک‌های کروز و پرشینگ بود». خبرگزاری «آسوشیتدپرس» نیز خبر داد: «در کنفرانس سران آمریکا، انگلستان، فرانسه و آلمان غربی، راه‌های جلوگیری از نفوذ فزاینده شوروی در خلیج‌فارس بررسی شد. هر 4 کشور بر این عقیده بودند اگر در مثلث بین ترکیه، اتیوپی و افغانستان تسلط شوروی افزایش یابد، موازنه قدرت در جهان بر هم خواهد خورد». این خبرگزاری در ادامه با اشاره به نکته‌ای از قول منابع آگاه، خبر از حمایت کامل غرب از محمدرضا پهلوی داد: «منابع آگاه گفتند در میان مطالبی که در کنفرانس سران مورد بحث قرار گرفت، این مسائل از همه مهم‌تر بود: کودتای افغانستان و یمن جنوبی به نفع هواداران مسکو، شوروی را در وضعی قرار داده که در ایران، بتواند اعمال نفوذ کند؛ ایران بدون شاه، ناآرام و بی‌ثبات خواهد بود؛ دست کشیدن ایران از محافظت از خلیج فارس سبب خلائی خواهد شد که مسکو و دوستانش حتی با وجود مخاطره‌ پایداری غرب حاضرند آن را پر کنند». در خبر روزنامه «فرانس سوار» از نشست گوادلوپ، لُب مباحث مطرح‌شده درباره ایران خودنمایی می‌کند که همانا حفظ منافع غرب در ایران است؛ چه شاه باشد و چه نباشد: «رهبران اروپایی در مذاکرات گوادلوپ فاجعه سقوط بازار ایران و همچنین قطع طولانی صدور نفت ایران به غرب را تشریح کرده و تذکر داده‌اند کشورهای غربی نباید رابطه خود را با آینده ایران قطع کنند و در برابر تحولات کنونی ایران باید روشی در پیش گیرند که براساس آن بتوانند با رژیم جدید ایران رابطه حسنه و همکاری‌های اقتصادی داشته باشند». هر چند از این خبر برمی‌آید که سران اروپا به منافع خود در ایران بدون شاه می‌‌اندیشیدند و به قول سولیوان رهبران 3 کشور غربی، رئیس‌جمهور آمریکا را قانع کردند راهی برای نجات شاه نمانده و غرب باید برای حفظ منافع حیاتی خود در این منطقه حساس چاره‌ای بیندیشد اما در حاشیه نشست گوادلوپ،‌ آمریکا برای حفظ سلطنت شاه، چراغ سبز وقوع کودتایی را به شاه نشان داد؛ حتی کارتر تلویحاً به این موضوع در گوادلوپ اشاره کرد: «ما احساس نگرانی نمی‌کنیم زیرا ارتش و نظامیان هستند. آنها قصد دارند بر اوضاع مسلط شوند». «برژینسکی» در یادداشت‌های خود، غیرمستقیم، بی‌عرضگی شاه و نظامیان را عامل عدم تحقق کودتا می‌داند. بررسی جزئیات مطرح شده در نشست گوادلوپ چه از قلم رسانه‌ها و چه از زبان سران شرکت‌کننده نشان می‌دهد آنان تصمیمی درباره ایران نگرفتند. هم تناقضات نهفته در خبرهای ارسالی از گوادلوپ چنین نتیجه‌ای به دست می‌دهد و هم سخنان مطرح شده بین سران 4 کشور. آنان هم دست از حمایت از شاه کشیدند و هم بر حمایت همه‌جانبه از او تأکید کردند! جیمی کارتر در خاطرات خود می‌گوید 3 کشور اروپایی پشتیبانی چندانی از شاه نمی‌کردند، جیمز کالاهان کار شاه را تمام شده توصیف کرد و ژیسکاردستن گفت در حال حاضر باید از شاه پشتیبانی کنیم. ناشیانه‌ترین نظریات درباره نشست گوادلوپ از آن کسانی است که گمان می‌کنند سرنوشت شاه در آنجا رقم خورد. از آن جمله است «اشرف پهلوی» که می‌گوید: «بعدها فهمیدم سران کشورهای آمریکا، فرانسه، بریتانیای کبیر و آلمان غربی درگوادلوپ گرد هم آمده و درباره رویدادهای ایران به بحث و گفت‌وگو پرداخته‌اند. اطمینان دارم در آن هنگام تصمیم گرفته بودند دیگر شاه از این مرخصی بازنگردد.» و یا خود «محمدرضا پهلوی» که مدعی است در گوادلوپ سران کشورها درباره اخراج او از ایران توافق کردند. واقعیت این است که تمایل به نبود شاه بیش از همه، ابتدا از طرف مردم ایران درخواست شد. واقعیت بعدی نیز آن است که محمدرضا پهلوی خود موضوع خارج شدن از کشور را برای نخستین‌بار با ویلیام سولیوان مطرح کرد و به آن تمایل نشان داد. سولیوان می‌نویسد: «شاه به من گفت در نظر دارد مدتی به بندرعباس برود... چند روز بعد گفت مایل است به جزیره کیش برود... یک بار هم حرف عجیبی زد و گفت چه طور است سوار کشتی بشود و مدتی در آب‌های بین‌المللی به سیر و سیاحت بپردازد... ولی سرانجام اواخر ماه دسامبر/ اوایل دی که به کلی ناامید شده بود، تصمیم گرفت برای مدت نامعلومی از ایران خارج شود».
بنابراین می‌‌توان گفت:
1- نشست گوادلوپ که با شرکت سران 4 کشور متحد غربی صورت گرفت، به موضوعات متعددی پرداخت که از آن جمله موضوع ایران بود.
2- این نشست غیررسمی بود، یعنی پیش از آنکه توافق یا تصمیمی در آن گرفته شود یا توافقنامه‌ای نگاشته شده و به امضا برسد، مربوط به طرح دیدگاه‌ها و آگاهی از نظریات یکدیگر بوده است.
3- در نشست گوادلوپ تصمیمی درباره ایران گرفته نشد. شاید مهم‌ترین گواه آن، متن یادداشت‌های 2 سفیر آمریکا و انگلستان در ایران است. سفیر انگلستان، «آنتونی پارسونز» کوچک‌ترین اشاره‌ای به برپایی این نشست نمی‌کند و سفیر آمریکا، ویلیام سولیوان در 3-2 سطری که از آن یاد می‌کند، تأکیدی بر اهمیت گوادلوپ ندارد.
4- در مقطعی که نشست گوادلوپ برگزار شد، همه ناظران به سقوط قریب‌الوقوع محمدرضا پهلوی اذعان داشتند؛ حتی دولتمردان و سران 4 کشور متحد غربی اما از هر اقدامی برای حفظ وضع موجود در ایران، یعنی بقای شاه و سلطنت او دریغ نداشتند. در این بین آمریکا بی‌میل به وقوع کودتا در ایران نبود.
5-  بزرگ‌نمایی گوادلوپ و گره زدن سرنوشت شاه به آن نشست، در واقع کوچک‌نمایی مبارزات مردمی برای به کرسی نشاندن خواسته‌های آنهاست که مهم‌ترینش پاک شدن نقش شاه از ایران بود.
منبع: فصلنامه مطالعات تاریخی، شماره 11
 

محمدرضا چیت‌سازیان: یکی از مسائلی که دولت‌های استعمارگر در طول تاریخ با آن روبه‌رو بوده‌اند انقلاب‌هایی است که در کشورهای تحت سلطه و نفوذشان رخ می‌داد. انقلاب‌هایی که بعضا در راستای منافع آنها نبوده و مشکلاتی را برای آنها به وجود می‌آورد. یکی از این موارد، انقلاب ایران است. انقلابی که در سال‌های آخر دهه 1970 میلادی رخ داد و منافع غرب در ایران را به چالش کشید. بدین ترتیب منافعی که این کشورها طی ده‌ها یا صدها سال در ایران به دست آورده بودند، در خطر از بین رفتن بود. انقلاب اسلامی، انقلابی بود که به زعم بسیاری در جهان غرب بسیار تعجب‌آور می‌نمود. تعجب‌آور به این جهت که کمتر از یک سال قبل در دیدار کارتر از ایران، وی کشور ایران را «جزیره ثبات» نامیده بود. به همین جهت سران کشورهای غربی در پی آن برآمدند تا طی کنفرانسی به ارزیابی تحولات انقلابی رخ داده در ایران بپردازند. مضاف بر این کشورهای فوق بر آن بودند سیاست‌های خود را در قبال این مساله هماهنگ سازند. محل این کنفرانس جایی نبود جز گوادلوپ که بخشی از قلمرو فرانسه محسوب می‌شد. بدین‌ ترتیب سران 4 کشور آلمان، فرانسه، انگلستان و آمریکا دور هم جمع شدند تا بتوانند رویکردی مناسب در قبال این موضوع اتخاذ کنند. بر همین اساس جستار زیر بر آن است با تمرکز بر این کنفرانس، ارزیابی واقع‌بینانه‌ای از مواضع این قدرت‌ها در روزهای منتهی به انقلاب به دست دهد.
عدم اقتدار دولت مرکزی
ماه‌های منتهی به انقلاب ایران در شرایطی می‌گذشت که وضعیت کشور دچار از هم گسیختگی شده بود. مدارس و دانشگاه‌ها دست به اعتصاب زده بودند. شهرهای سراسر کشور هر روز شاهد تجمعات و تظاهرات قشرهای گوناگون مردم بود. سپهر سیاست در ایران بشدت انقلابی شده بود. بسیاری از نهادها به دستور امام دست به اعتصاب زده بودند. تعطیلی صنعت نفت، توزیع نفت و گاز را دچار مشکل کرده بود. سربازان بیشماری از سربازخانه‌ها فرار کرده بودند و از فرمان‌های نظامیان رده‌بالا اطاعت نمی‌کردند. بسیاری از پروازهای داخلی و خارجی کشور لغو شده بود. دولت‌ها یکی پس از دیگری روی کار آمدند تا شاید بتوانند دوای درد بی‌درمان رژیم پهلوی باشند. آموزگار جای خود را به شریف‌امامی داد و شریف‌امامی جای خود را به ازهاری تا شاید تب انقلابی مردم ایران فرونشیند. کار به جایی رسید که شاه به جبهه ملی متوسل شد. در همین حال دیگر مناطق جهان نیز دستخوش تغییر و آشوب شده بود. کودتای کمونیست‌ها در افغانستان و اشغال کامبوج توسط ارتش ویتنام از دیگر بحران‌هایی بود که قدرت‌های غربی با آن دست و پنجه نرم می‌کردند. بدین ترتیب سران قدرت‌های غربی بر آن شدند با تشکیل اجلاسی تمام تلاش خود را به کار بندند تا از فروپاشی رژیم شاهنشاهی در ایران جلوگیری کنند. طنز ماجرا در این بود که محل جلسه سران کشورهای غربی، گوادلوپ بود؛ محلی که یکی از مستعمرات فرانسه به شمار می‌رفت.  ژیسکاردستن با دعوت از همتایان خود زمینه این کنفرانس را فراهم کرد. او که هنوز به بقای شاه امیدوار بود گزارش‌های سفیر فرانسه در ایران را نادرست ارزیابی می‌کرد. سفیر فرانسه در ایران به وخامت اوضاع پی برده بود و کار شاه را تمام شده می‌دانست. همین امر سبب شد ژیسکاردستن نماینده ویژه‌ای را از سوی خود روانه ایران کند اما هنگامی که گزارش‌های فرستاده‌ ویژه‌اش با سفیر وقت فرانسه در ایران همسو ارزیابی شد با دستپاچگی تمام سران 3 کشور آلمان، انگلستان و آمریکا را به گوادلوپ دعوت کرد. نکته جالب این است که در ملاقات شاه با این فرستاده ویژه، خود شاه هم به وخامت اوضاع اذعان دارد و اشتباهاتی را که در دوران سلطنتش مرتکب شده کتمان نمی‌کند. با این حال آنچه سرنوشت دیکتاتورها را به هم شبیه می‌کند این است که هنگامی پی به اشتباهات‌شان می‌برند که دیگر دیر شده و قدرت‌شان رو به زوال و نابودی است.
کنفرانس گوادلوپ
در کنفرانس گوادلوپ سخت‌ترین مواضع نسبت به شاه را ژیسکاردستن اتخاذ کرد. وی طی این کنفرانس چندین بار از کارتر خواست با انقلابیون تماس بگیرد. در حقیقت فرانسوی‌ها فعالیت‌های خود را برای ارتباط و تماس با انقلابیون یک هفته قبل آغاز کرده بودند. آنها از طریق «صادق قطب‌زاده» تلاش کرده بودند با امام ارتباط برقرار کنند. فرانسوی‌ها می‌خواستند بدانند در صورت به قدرت رسیدن انقلابیون حضرت امام چه سیاستی را در پیش خواهند گرفت. آنچه ژیسکاردستن را تحت تاثیر قرار داده بود تا با انقلابیون تماس بگیرد پیام و تحلیل امام از وضعیت آینده ایران بود. با این حال آنها آخرین تلاش‌های خود را برای بقای شاه انجام می‌دادند. هر چند واقعیات موجود در آن روزها کارتر را به خروج شاه از ایران متقاعد کرده بود ولی وی تنها دولت شاپور بختیار را دولت قانونی ایران قلمداد می‌کرد. کارتر اگرچه پذیرفته بود شاه دیگر نمی‌تواند در ایران بماند اما به اراده ارتش برای تحکیم بخشیدن به قدرت بختیار اطمینان خاطر داشت. وی بر این عقیده بود که ارتش به بختیار وفادار است و نخواهد گذاشت انقلابیون رژیم موجود را تغییر دهند. صدراعظم آلمان نیز بیش از پیش نگران منافع اقتصادی آلمان در ایران بود. از نظر ایالات متحده، با وجود اینکه امیدی به شاه نبود اما هنوز کورسوی امیدی به ابقای حکومت از طریق نظامیان باقی مانده بود. کارتر بر این عقیده بود نظامیان ایران به واسطه اینکه بیشتر تحصیلات‌شان را در آمریکا گذرانده‌اند، خواهند توانست اوضاع را به کنترل خود درآورند. نتیجه کنفرانس گوادلوپ به این ترتیب بود که شاه ایران باید خود تصمیم بگیرد که در ایران بماند یا برای یک مرخصی که سرانجام آن ممکن است به پایان سلطنتش منجر شود، برود. با این وجود کارتر بعد از کنفرانس گوادلوپ 2 مساله را متذکر شد؛ اول از همه اینکه شاه به دلیل مخالفت‌های فزاینده علیه وی از ایران خارج خواهد شد. دوم اینکه انقلابیون نباید علیه دولت وقت یعنی دولت بختیار دست به اقدامی زنند. وی در این پیام امام را تهدید کرد در صورت انجام تحرکات علیه بختیار خون‌های فراوانی ریخته خواهد شد.  امام نیز در پاسخ به صورت قاطعانه‌ای از انقلاب ملت ایران دفاع و انجام هر گونه کودتا علیه آن را محکوم و به صراحت اشاره کردند با حضور شاه در ایران، کشور رنگ و بوی ثبات را به خود نخواهد دید. امام به کارتر توصیه کردند: «ایران را به حال خود بگذارید، مردم ایران خود خواهند توانست اراده خویش را به کرسی نشانند و حکومتی دلخواه را تشکیل دهند».(1) 21 دی‌ماه 57، سخنگوی کنفرانس اعلام کرد شاه برای گذراندن تعطیلات خود قصد خروج از کشور را دارد و دولت ایالات متحده این تصمیم را تایید می‌کند.(2) در همین مقطع بود که سفیر انگلستان در ایران به شاه می‌گوید حضور هر چه بیشتر شما در ایران خطر سقوط رژیم را بیشتر می‌کند اما اگر شما از کشور خارج شوید احتمال کمی وجود دارد که دولت بختیار بتواند بر اوضاع مسلط شود و ثبات سیاسی را به کشور بازگرداند.(3) بدین ترتیب کنفراسی که برای تحلیل اوضاع ایران در بحبوحه انقلاب تشکیل شد به نتیجه‌ای جز خروج شاه از کشور نرسید. تشکیل این کنفرانس در واپسین روزهای عمر سلطنت محمدرضا شاه علاوه بر وابستگی بیش از حد وی به قدرت‌های غربی نشان دیگری نیز داشت. در حقیقت قدرت‌های غربی بر آن بودند تا جایی که امکان دارد انقلاب مردم ایران را ناکام گذارند. آنها سناریوهای مختلف و متعددی را مورد بررسی قرار داده بودند. از انجام کودتای نظامی تا حمایت از دولت بختیار و جلوگیری از وقوع انقلاب در کشور. «حسین فردوست» در کتاب خاطرات خود می‌نویسد: «کارتر تا آنجا که می‌توانست از رژیم شاه و از خود او پشتیبانی کرد. کارتر به تهران آمد و آن نطق کذایی را سر میز شام بیان کرد که حداکثر حمایت از محمدرضا بود. کارتر حتی با تلفن‌های روزمره تلاش کرد محمدرضا را از نظر روحی آماده حداکثر مقاومت کند ولی محمدرضا آمادگی نداشت. کارتر آنچه را لازم بود در حمایت از شاه انجام داد. او که نمی‌توانست برای حمایت از محمدرضا در ایران قشون پیاده کند!»(4) با این حال آنچه تمام نقشه‌های آنها را نقش بر آب کرد، اراده‌ خلل‌ناپذیر مردم ایران و رهبری یک رهبر نافذ و قاطع بود که تا پای جان بر سر انقلاب ایستاد.
فرجام
وقوع انقلاب در ایران و تحولاتی که منجر به خروج شاه از ایران شد این نتیجه را آشکار می‌کند که تکیه بیش از اندازه محمدرضا به قدرت‌های غربی هم نتوانست از سقوط او جلوگیری کند. در حقیقت حمایت‌های پیدا و پنهان دولت‌های غربی و متحدان محمدرضا نیز نتوانست تاثیری بر مسیر انقلاب مردم ایران گذارد. به تعبیری شاه به جای تکیه بر موازنه داخلی برای خروج از بحران بر موازنه خارجی تکیه کرده بود. نیروی مهمی که هر کشوری به تعبیر رئالیست‌ها نیز باید برای موفقیت در نظام بین‌المللی بر آن تکیه کند موازنه داخلی است اما شاه ایران نیروی نجات‌بخش خود را در جای دیگری می‌جست. این نیرو نیز که توان تاثیرگذاری بر اراده‌ مردم را نداشت در پایان نتوانست جلوی دگرگونی بنیادین در ایران را بگیرد و در نهایت همین نیرو مجبور شد انقلاب ایران را به رسمیت شناسد؛ انقلابی که ریشه در تار و پود جامعه مذهبی ایران داشت و در پی آن بود ریشه فساد ساختاری در نظام پهلوی را از بین ببرد. این نیرو سرانجام توانست با هدایت و حمایت رهبری فرهمند به پیروزی برسد و اراده خود را در نظام جمهوری اسلامی متجلی کند. بدین ترتیب جزیره ثبات کارتر در عرض کمتر از یک سال از هم فروپاشید.
پی‌نوشت
1- یوسف بیدخوری، در گوادلوپ چه گذشت، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چاپ دوم، 1384، ص55
2- عبدالرضا هوشنگ مهدوی، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، تهران، نشر البرز، ص 459
3- ویلیام سولیوان و آنتونی پارسونز، خاطرات 2 سفیر، ترجمه محمود طلوعی، نشر علم، 1357، صص 409 ـ 405
4- حسین فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج اول، تهران، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی، ص 599
منبع: موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران
 

دکتر موسی نجفی: سپس شروع به عملیات خود در ممالک شرقیه نمودند. مقدمه کمپانی‌های تجارت و گرفتن امتیازات که یک لشکر فاتح بی‌صدایی است، به سمت آسیا گسیل داشتند و از برکت آنها ریشه نفوذ خود را در آن ممالک شرقیه نمودند. در این چند سال اخیر مساله ایران که مدت‌ها فیمابین دولتین روس و انگریز (انگلیس) مورد رقابت واقع شده بود نیز تصفیه یافت. آلمان نیز آسیای صغری را تا بغداد و بصره به واسطه شمندوفر حصه خود برقرار کرد و بدین جهت منطقه نفوذ مختصری نیز در ایران برای خود دست و پا نمود؛ و انگریز هم که دروازه حجاز و نجد بلکه کلید بزرگ جزیره‌العرب را به‌دست آورد. ایتالیا که سال‌های دراز درصدد حمله بر طرابلس غرب بود، سال گذشته سایر دولت‌ها اجازه حمله بر طرابلس غربش دادند، که فعلاً مشغول است. گربه‌بازی‌هایی که دولت‌های محدوده و متجاوز از 30 سال است در شرق اقصی با خود دولت آسمانی چین مشغول شده تا به این پایه امروزی رسانیدش نیز بر همه معلوم است. و این بود مختصری از اقدامات عملی اروپا در مساله شرقیه یا بلعیدن شرق؛ لکن علم به حقیقت این وقایع و اینکه مقصود از این حملات اروپا به اقسام مختلفه چیست، در همه شرق مخصوص به چند نفر بیش نبود، عموم اهل مشرق از کنه این نیرنگ‌بازی‌ها یکسره بی‌خبر و بی‌اطلاع بودند؛ تا آنکه از چند سال به این طرف، به وسائل و ذرایع چندی که ذکرش موجب تصدیع قارئین گرام است، بنا شد که این علم از احتکار بیرون آمده و سایرین نیز حق فهمیدن اینگونه مطالب را داشته [باشند]. اگرچه این علم را کسی احتکار نکرده؛ بلکه آن رجال بزرگ شرق که پی به مقاصد اروپا بردند مرحوم مدحت پاشا، کمال بک، نامق پاشا، مصطفی کامل‌پاشا، سیدجمال‌الدین همدانی، میرزا محمدباقر، شیخ محمد عبده‌مصری، خیلی زحمات کشیدند که مردم این علم را تحصیل کرده، این معانی را ادراک کنند، لکن استبداد سلاطین شرق و جهل مطبقی که سرتاسر این ممالک را احاطه کرده بود، آن علم را نزد آن رجال خیراندیش محتکر گذاشت. امروز بسیاری از شرقیان و مسلمانان، این معانی و این مقاصد اروپا را فهمیده اند؛ لکن مع‌التاسف ملاحظه می‌شود که هنوز از کنه و حقیقت سیاست و پولتیک آنها اطلاع کافی حاصل ننموده‌اند. از این رو می‌بینم باز به کلمات زرق و برق دار آنها اعتماد کرده و به وعده‌های آنان اعتقاد می‌کنند. بلی؛ قلت تجربه و کمی اطلاع و غورسی نکردن در اشیا و نظایر قضایا و جمود طبیعی که قرن‌هاست در مزاج شرقیان اطراق کرده، در این اوقات نازک آنها را دچار خطرات می‌نماید؛ لذا مشاهده می‌شود که یک سهو یا خطای سیاسی که از اینها سر می‌زند، اروپا کامیابی حاصل می‌نماید. مقصود آنکه ما مسلمانان وقتی از خواب غفلت بیدار شدیم که دشمنان اروپایی ما را محاصره کرده و مانند سواحل طرابلس غرب تمام چاره‌ها را به روی ما بسته‌اند یا آنکه خود اسباب مدافعه به طریق متعارف از برای ما موجود نیست. سابقاً گفتیم آنچه از قوا برای ما باقی است، همانا قوه اتحاد و جامعیت اسلامیه است که اگر بدو متوسل شویم، می‌توانیم خود را خلاص کنیم. لکن مشکل اینجا است که با این جهل کنونی مسلمانان، چگونه می‌توانیم از عهده تشکیل این قوه برآییم. بدواً تشکیل این قوه با حالت حاضره، خیلی دشوار بلکه قریب‌الحال می‌نماید؛ ولی به اندک توجه و تدبر معلوم می‌شود که چندان صعوبت ندارد، فقط اندکی صبر و تحمل می‌خواهد. مدتی است که فریاد لزوم ترتیب و تشکیل این قوه در بعضی از جراید ترکی و عربی موضوع بحث شده، لکن مع‌التاسف تاکنون در کیفیت ترتیب و چگونگی تحصیلش چیزی که بتوان بر آن اعتماد نمود، ننگاشته‌اند. و ما به حسب تکلیف اسلام‌خواهی، آنچه در این‌باره به نظر داریم، ان‌شاءالله از نظر قارئین گرام می‌گذرانیم؛ و ضمناً از اسلام‌پرستان خواهش می‌کنیم که آنچه در این باب به نظرشان می‌رسد، به توسط جریده علیه نجف اشاعه دهند تا از توارد و تصادم افکار، برق حقیقت تابش نماید. امید است که مسلمانان از آن بهره‌مند و کامیاب گردند.
با توجه به مطالب، و ارزیابی‌ها و نقدهایی که از استعمار غرب، تمدن غرب و ارزش‌ها و فرهنگ و آداب غرب می‌شده است، رگه‌ها و زمینه‌های اولیه حساسیت‌ها و نقاط افتراقی که از بدو ورود غرب مورد توجه ایرانیان واقع شده بود را می‌توان بخوبی دریافت. شوق پیشرفت، رفع واماندگی و اخذ تمدن از یک طرف و ترس از هجوم فرهنگی و ارزشی غرب از طرف دیگر، موجب پدید آمدن نظریاتی برای حل این تناقض و معضل مهم شده، در این زمینه آثاری خواندنی در سده اخیر پدید آمده است. به یکی دیگر از این متون توجه می‌کنیم...
ادامه دارد