صادق فرامرزی: فرضیه‌ای مشهور اما اثبات نشده است که واکنش اجتماعی و سیاسی ایرانی‌ها نسبت به شخصیت‌های مشهورشان در حد زیادی متاثر از موفقیت و ناکامی آنهاست. چنانکه بر این مبنا تاریخ ایران همواره به قربانی‌ها ارج و قربی زیادی گذارده و مظلومیت پایان کارشان را سنگین‌تر از تمام عملکردهای پیشین آنها وزن می‌کند. با چنین فرضیه‌ای می‌توان «محمد مصدق» را در آستانه پنجاه و دومین سالگرد درگذشتش، سیاستمداری موفق از جهت نشاندن خود در جایگاه محبوب «مظلومیت» در تاریخ ایران دانست. مصدق فراتر از فراز و نشیب‌های عمده زندگی سیاسی خویش نمونه‌ای کامل از سیاستمدارانی محسوب می‌شود که شیوه پایان یافتن‌شان به آنها زرهی ایمن در مقابل بررسی عملکرد خاکستری‌شان را اعطا کرد. در چنین احوالی طبیعی است که گام برداشتن میان روایت‌های سیاه و سفیدی که از مهم‌ترین و تاثیرگذارترین نخست‌وزیر دوران پهلوی دوم به نگارش درآمده‌، کاری سخت باشد.
بدیهی است که پرداختن به زندگی و زمانه مصدق در قالب یک یادداشت بیش از آنکه باعث نیمه رها کردن عمده وقایع شود، موجبات تحریف در بیان اتفاقاتی می‌شود که هرکدام به تنهایی و بدون شرح تفصیلی از امکانات و شرایط ناظر به زمان، نمی‌توانند قابل فهم حداکثری قرار گیرند. بر این اساس شاید مهم‌ترین سوال پیش‌ر‌و در پنجاه و دومین سالگرد درگذشت وی جست‌وجو برای یافتن  چرایی شکست او در قالب شکاف‌های نظری و عملی پیش‌ روی او باشد. برای طرح این پرسش و یافتن پاسخی درخور شاید پیش از هر چیز باید این گزاره را که جنبش «30 تیر 1331» مهم‌ترین جنبش مردمی در خلع اقتدار از نهاد سلطنتی تا پیش از پیروزی انقلاب اسلامی بوده است در کنار دیگر گزاره مدنظر یعنی آنکه «28 مرداد 1332» به‌عنوان مهم‌ترین نقطه تاریخی در تحکیم نهاد سلطنت و تبدیل شدن قدرت این نهاد به قدرتی مطلقه در طول 25 سال آینده کشور تا سال 1357 بوده است، پذیرفت.
در چنین فضایی مهم‌ترین راهکار برای دست یافتن به هرگونه قضاوت در باب علل منتهی شدن وضعیت تیر31 به مرداد32 شناخت شکاف‌های موجود میان سیاست‌های در پیش گرفته شده و واقعیت‌های موجود در صحنه معادلات اجتماعی است؛ شکاف‌هایی که نادیده انگاشتن آنها باعث شد عمده موقعیت‌های بالقوه ضدسلطنت تبدیل به وزنه‌های تحکیم‌بخش نهاد پادشاهی برای ربع قرن شود. فرصت‌سوزی اتفاق افتاده نسبت به یک نهضت استقلال‌طلبانه و آزادی‌خواهانه که حول محور «ملی شدن صنعت نفت» و «محدود شدن حوزه اختیارات شاه» شکل گرفته بود، باعث شد در نهایت از دل وضعیت حادث شده نه تنها این دو آرمان بیرون نیاید که موقعیت به سمت تاثیر حداکثری دولت‌های خارجی برای شکل دادن به ساخت قدرت داخلی و تحکیم موقعیت استبداد به‌عنوان عامل ثبات در فضای اجتماعی پیش برود.
هرچند در پیدایش این موقعیت و تحلیل اتفاقات پس از کودتا نمی‌توان برای مقام نخست‌وزیری تاثیرگذاری تام و تمام در شکل یافتن وقایع را داشت اما آنچه غیرقابل انکار است آنکه نقش محوری مصدق به‌عنوان مرکز ثقل نیروهای سیاسی مخالف سلطنت که خود در چند طیف مختلف تعریف می‌شدند باعث شد عمده اتفاقات بر اساس نوع کنشگری و واکنش‌های شخص نخست‌وزیر نسبت به سایر اقدامات بازیگران داخلی و خارجی حادث شود. با این اوصاف عمده شکاف‌های موجود در نوع رهبری مصدق پیرامون نهضت شکل گرفته را می‌توان بر اساس دوگانه «مشروطه‌خواهی-اقتدارگرایی» به‌عنوان جنبه در پیش گرفته در جریان تحولات توده‌ای و سیاسی؛ «موازنه منفی - نیروی سوم» به‌عنوان جنبه در پیش گرفته شده در نظرگاه فعل و انفعالات جهانی و «قدرت - خلأقدرت» به‌عنوان جنبه موجود در سطح مدیریتی مدنظر قرار داد؛ دوگانه‌هایی که هر کدام بر اساس وزن خویش باعث تبدیل شدن مهره‌های پیش‌برنده یک نهضت به سرعت‌گیرهای مقطعی و در نهایت موانع اصلی شدند.
 

*مهم‌ترین راهکار برای دست‌یافتن به هرگونه قضاوت در باب علل منتهی شدن وضعیت تیر31 به مرداد32 شناخت شکاف‌های موجود میان سیاست‌های در پیش گرفته شده و واقعیت‌های موجود در صحنه معادلات اجتماعی است.
*عدم برقراری نسبت صحیح و شفاف در جریان پیشبرد سیر مبارزات از سوی نخست‌وزیر در قالب «مشروطه‌خواهی» یا «اقتدارگرایی» باعث شد با گذشت زمانی محدود حداقل در افکار عمومی فضا به این سمت و سو برود که رهبران مشروطه‌خواه مبارزه با نظام سلطنتی خود تبدیل به مهم‌ترین نافیان آن شوند.
*مصدق می‌خواست با تکیه بر مردمی خود را تبدیل به قدرت بلامنازع فضای سیاسی کند که هرکدام از آنها به واسطه یک فرد و جریانی به سمت او رهنمون شده بودند.
*اگر در جریان «موازنه مثبت» همه تلاش‌ها معطوف به آن بود تا با پرداخت کردن میزان یکسانی از امتیازات و انحصارات به 2 قدرت رقیب حاضر در ایران، آنان را برای حفظ تمامیت ارضی و ثبات سیاسی به یک رضایت نسبی برساندند، در «موازنه منفی» رویکرد بر آن بود که با نپرداختن هیچ‌گونه امتیاز مازاد به این دو قدرت، آنان را به سطحی از اقناع در این جهت برسانند که کشور مورد رقابت تبدیل به پایگاه هیچ‌کدام از رقبا نمی‌شود.
*پس از فشارهای غیرقابل کتمان بریتانیا به دولت مصدق او مسیر خود را به سمت الگوی «نیروی سوم» که سال‌ها طرح اولیه‌اش مطرح شده بود تغییر داد.
* در پیش گرفته شدن سیاست «نیروی سوم» باعث شد نقش ایالات متحده آمریکا در روند تغییرات داخلی نقشی پررنگ و غیرقابل انکار شود که بعدها در شکل‌دهی به کودتای 28مرداد خود را بخوبی نمایان کرد.
*«قدرت» مطرود سلطنت در سایه «خلأقدرت» و بحران‌های پیش‌آمده در جریان مدیریت مصدق، توانست خود را با حداقلی از حامی و جمعیت (که عمدتا شامل بزهکاران می‌شد) تبدیل به ما به ازای عینی قدرت ناتوان مستقر کند.
 

عدم برقراری نسبت صحیح و شفاف در جریان پیشبرد سیر مبارزات از سوی نخست‌وزیر در قالب «مشروطه‌خواهی» یا «اقتدارگرایی» باعث آن شد تا با گذشت زمانی محدود حداقل در افکار عمومی فضا به این سمت و سو برود که رهبران مشروطه‌خواه مبارز با نظام سلطنتی خود تبدیل به مهم‌ترین نافیان آن شده‌اند. روشن نبودن نسبت صحیح میان پیشروی مصدق از حالتی که خود با تاکید بر مساله حقوق نخست‌وزیر پیرامون انتخاب وزیر جنگ با استعفایی پرهزینه شاه را مجبور به پذیرش این حق برای وی و جا انداختن این مساله که قرار است «شاه سلطنت کند و نه حکومت» برد اما نوع واکنش وی با مجلس هفدهم و دستور تعطیلی آن درست در زمانی که جامعه او را به‌عنوان نماینده برحق یک نهضت ضدسلطنتی می‌دید، مقدمات شکل‌گیری این سوال را فراهم کرد که نسبت اصلی میان نهضتی با
نخست وزیری مصدق با مشروطه‌خواهی و اقتدارگرایی چیست. نکته دیگری که در این باره می‌توان به آن اشاره داشت نحوه تعریف نسبت موجود میان مصدق و شاه پهلوی است؛ در حالی ‌که از یک‌سو مصدق تمام تلاش خود را مصروف این می‌کرد تا با فعالیتی شبه‌انقلابی و براندازانه رو به محدودیت مقام سلطنت بیاورد اما در مقابل نیز چندان ابایی از آن نداشت که در مواقعی این جایگاه را تمجید و تقویت کند، بخش عمده‌ای از اختلافات میان مصدق و فاطمی را نیز بر مبنای این عدم شفافیت در جریان مقابله با نیروی سلطنت می‌توان تفسیر کرد. مشروطه‌خواهی به‌عنوان آرمانی با پیشینه اما شکست‌خورده در مقابل اقتدارگرایی به عنوان راه‌حلی در دسترس که اتفاقا در جایگاه سلطنت بیش از هرجای دیگر پذیرفته شده بود، در میانه رهبری مصدق با یکدیگر به تعارض خوردند. از این حیث پشت کردن مصدق به نهاد پارلمان که با همه نقص و ناپختگی تنها میوه کال مشروطه ایرانی محسوب می‌شد، در خالی شدن پشت وی در جریان فعل و انفعالات منجر به کودتای 28مرداد نقشی غیرقابل انکار داشت. گذار از نهاد سیاسی به‌عنوان حدواسطی عقلانیت یافته در جریان مبارزات سیاسی و رو آوردن به سمت حرکات توده‌ای در روزهای آخر باعث شد تناقض موجود در این باره بیش از پیش به چشم آید. انحلال مجلس موجب شد تا مصدق که در گذشته روی سخنش اغلب با طبقه متوسط بود اکنون به طبقات پایین متوسل شود. او که همواره تلاش داشت خود را به‌عنوان مبارز رفرمیستی بشناساند که سلب حق رای از بیسوادان را به علت میدان دادن به خان‌های روستایی توصیه می‌کرد، اکنون برای جلب رضایت و تحریک توده‌ها تلاش می‌کرد و به همین علت نیز باعث شد نخبگان حامی وی که مهم‌ترین حلقه وصل او به جمعیت حاضر در جریان تظاهرات 30 تیر بودند، با احساس ترس از اینکه تعطیلی مجلس و رجوع مستقیم به مردم منجر به آسیب دیدن دستاوردهای مشروطه‌خواهی شود از او رو بگردانند و به ابهام بیش از پیش افکار عمومی نسبت به الگوی در حال پیگیری مصدق کمک کنند. حقیقت امر در این باره آن بود که مصدق می‌خواست با تکیه بر مردمی خود را تبدیل به قدرت بلامنازع فضای سیاسی کند که هرکدام از آنها به واسطه یک فرد و جریانی به سمت او رهنمون شده بودند. مواجهه عجیب او با جمعیت «فداییان اسلام»، کنار زدن «آیت‌الله کاشانی»، بی‌اعتنایی به نفوذ عجیب «حزب توده» در عمده نهادها و ساختارهای قدرت و... موجب شد عمده جریاناتی که بعضا با منافع و ارزش‌های متضاد در کنار وی ایستاده بودند، بیم آن را به دل راه دهند که قدرت مردمی شکل گرفته از جانب آنها تبدیل به سلاحی علیه خودشان شود. این نکته بخشی از چیزی بود که مصدق اندک اعتنایی نیز به آن نداشت. او که خود را پس از وقایع 30 تیر وزنه‌ای در کنار شاه و بی‌رقیب هم‌وزن در میان سایر گروه‌ها می‌دید، به هر دلیلی متوجه نشد که اقداماتش چه سرانجام و پایانی بر این روند خواهد گذاشت.
 

هرقدر که فضای بین‌المللی ایران از میانه دوره قاجار با مفهوم «موازنه مثبت» در قبال 2 بازیگر خارجی پرنفوذ در ایران یعنی روسیه و بریتانیا آشنا بود، مفهوم «موازنه منفی» صحبتی جدید محسوب می‌شد. اگر در جریان «موازنه مثبت» همه تلاش‌ها معطوف به آن بود تا با پرداخت کردن میزان یکسانی از امتیازات و انحصارات به 2 قدرت رقیب حاضر در ایران، آنان را برای حفظ تمامیت ارضی و ثبات سیاسی به یک رضایت نسبی برساندند، در «موازنه منفی» رویکرد بر آن بود که با نپرداختن هیچ‌گونه امتیاز مازاد به این دو قدرت آنان را به سطحی از اقناع در این جهت برسانند که کشور مورد رقابت تبدیل به پایگاه هیچ‌کدام از رقبا نمی‌شود؛ آنچنان که خود مصدق نیز در یکی از سخنان خود اشاره می‌کند: «مقصود از موازنه (مثبت) سیاسی این است که حساب دیرینه خود را با دول مجاور تصفیه کنیم و به هر یک کم داده‌ایم مابقی آن را بدهیم و به هریک زیاد داده‌ایم مازاد آن را دریافت کنیم و توازن منفی چنین اقتضا می‌کند که از این به بعد به هیچ دولتی برخلاف مصالح خود چیزی ندهیم». با چنین تفاسیری پیش کشیدن الگوی «موازنه منفی» را می‌توان از مثبت‌ترین اقدامات سیاسی مصدق دانست، اقدامی که خود را در قالب پیگیری‌های منجر به «ملی شدن صنعت نفت ایران» در مقابل بریتانیا و «بازپس‌گیری شیلات دریای خزر» در مقابل شوروی نشان داد. غلبه کردن بر 2 جریان حامی بریتانیا که سپردن نفت جنوب به این کشور را پیش‌شرط ثبات و امنیت تفسیر می‌کردند و حزب توده که متقابلا درخواست سپرده شدن نفت شمال را به دیگر قدرت پرنفوذ در ایران یعنی شوروی می‌داد، دستاورد چشمگیری از سوی جریان مصدق در قالب «استقلال‌طلبی» محسوب می‌شد. اما آنچه رخ ‌داد آن بود که پس از فشارهای غیرقابل کتمان بریتانیا به دولت مصدق او مسیر خود را به سمت الگوی «نیروی سوم» که سال‌ها طرح اولیه‌اش مطرح شده بود تغییر داد. بر اساس این الگو کشور ایران برای حفظ استقلال خود مقابل 2 نیروی متنفذ «بریتانیا» و «شوروی» باید به سمت ائتلاف با نیروی سومی می‌رفت که آن نیرو مانع از تاثیرگذاری این دو قدرت در جریان تحولات و مطالبات استقلال‌طلبانه ملی شود. در چنین فضایی «ایالات متحده آمریکا» به‌عنوان بهترین نیروی سوم برای مهار دخالت‌های بریتانیا و شوروی انتخاب شد، بدین ترتیب آمریکا که تلاشش برای خارج کردن نیروهای نظامی شوروی در میانه دهه 20 از کشورمان باعث شده شده بود تا چهره‌ای مثبت و قابل اعتماد از آن ساخته شود به‌عنوان بهترین «نیروی سوم» از جانب مصدق انتخاب شد. الگوی «نیروی سوم» که خود یک گام به عقب نسبت به «توازن منفی» و یک گام به پیش نسبت به «توازن مثبت» محسوب می‌شد، نقش چشمگیری در روند آینده سیاسی دولت مصدق ایجاد کرد.  اما از آنجا که «سیاست استفاده از نیروی سوم باید از طرف کشور مستقل و رجال سیاسی کارآزموده و امین و بافراست و سیاست‌دان انجام شود و از آنها طی یک برنامه راهبردی و مشخص و زمان‌بندی شده در فرآیندی معلوم استفاده گردد، سیاست نیروی سوم می‌تواند از یک واکنش مقطعی و زودگذر در یک «بحران مقطعی» برای حل مساله خاص شروع شده و تا یک سیاست و «استراتژی ملی» بلندمدت ادامه یابد». (موسی نجفی) در پیش گرفته شدن این سیاست باعث شد نقش ایالات متحده آمریکا در روند تغییرات داخلی نقشی پررنگ و غیرقابل انکار شود که بعدها در شکل‌دهی به کودتای 28 مرداد خود را بخوبی نمایان کرد. تعریف استقلال ملی ذیل حمایت خارجی آمریکا در شرایطی شکل گرفت که نمونه‌ای از بدعهدی آنها وجود نداشت و این کشور نیز تعریف خود بر مبنای منافع متقابل اروپای‌غربی را که بریتانیا نیز جزو آن بود چندان نمایان نکرده بود که این امر باعث شد مرحله به مرحله سرنوشت حرکت ملی‌گرایانه مصدق بیش از هر چیز دیگر به استانداردهای ایالات متحده و وعده کمک‌های اقتصادی آن گره بخورد.
 

عمده جریانات مبارزی که سعی‌شان بر آن بوده تا خود را بر مبنای کنش و الگوی انقلابی تعریف نکنند، مهم‌ترین ادله‌ای که برای این امر می‌آورند تبعات و هزینه‌های گریزناپذیر شکل گرفتن بازه‌ای از «خلأقدرت» در ساخت کلان کشور است، به عبارت ساده‌تر، هرگونه انقلابی در حدفاصل براندازی تا ساخت نظام مطلوب سیاسی خود دوره‌ای از «خلأقدرت» را تجربه می‌کند که ممکن است منجر به هزینه‌های عمیق سیاسی نیز شود. با چنین مقدمه‌ای رویکرد مصدق نسبت به قدرت سلطنتی «محمدرضا شاه» آمیزه‌ای از حفظ ساختار پادشاهی برای دچار نشدن به بحران «خلأقدرت» و مبارزه توده‌ای برای به حداکثر رساندن «قدرت» نخست‌وزیر بود. با این حال به‌رغم ضعف شدید قدرت نهاد سلطنتی و فرار شاه از کشور در روزهای پایانی نخست‌وزیری مصدق، نوع مواجهه غلط وی با فضای اجتماعی باعث ایجاد بحران «خلأقدرت» و شکل‌گیری باور عمومی بر مبنای این فرضیه شد که در نبود شاه کشور توانایی حفظ ثبات و تعادل را از جنبه‌های مختلف ندارد. نوع برخورد مصدق با نیروهایی موجود در صحنه سیاسی نیز در تقویت این باور نقشی کلیدی داشت، تاثیرپذیری عمیق او از اوامر «نیروی سوم» خارجی یعنی آمریکا باعث شد خود او به اعتراف عمده نویسندگان حامی جبهه ملی فضایی را ایجاد کند که در آن «خلأقدرت» ایجاد شده به «قدرت» گرفتن سلطنت منجر شود. یرواند آبراهامیان در این باره می‌نویسد: «25 مرداد 3 روز پس از رفتن شاه به سواحل خزر برای «یک معالجه تفریحی» سرلشکر نصیری با داشتن یک فرمان سلطنتی مبنی بر برکناری مصدق از نخست وزیری و انتصاب زاهدی  به جای او رهسپار دفتر نخست‌وزیری شد. البته این اقدام به شکستی مفتضحانه انجامید، زیرا فرمانده ارتش که طرفدار مصدق بود و شبکه نظامی حزب توده او را از ماجرا آگاه کرده بود، سرهنگ نصیری و گاردهای سلطنتی همراه وی را هنگام نزدیک شدن به اقامتگاه نخست‌وزیر بازداشت کرد. روز بعد شاه به بغداد گریخت، جبهه ملی کمیته‌ای برای تعیین سرنوشت سلطنت تشکیل داد و توده‌ای‌ها هم به خیابان‌ها ریختند، مجسمه‌های شاه و پدرش را پایین کشیدند.  صبح روز بعد مصدق پس از گفت‌وگویی سرنوشت‌ساز با سفیر آمریکا که وعده داد بود در صورت برقراری دوباره نظم و قانون، آمریکا به دولت مصدق کمک خواهد کرد به ارتش فرمان داد خیابان‌ها را از تظاهرات‌کنندگان پاک کند. جالب اینجاست که مصدق تلاش کرد برای پراکنده کردن مردم که پشتیبان اصلی او بودند از ارتش، دشمن پیشین خود، استفاده کند. شگفتی‌آور نیست که ارتش از این فرصت برای سرکوبی خود مصدق استفاده کرد. 28مرداد که توده‌ای‌ها در نتیجه پشت کردن مصدق به آنها صحنه را ترک کرده بودند، زاهدی با فرماندهی 35 تانک شرمن اقامتگاه نخست‌وزیر را محاصره و پس از 9 ساعت درگیری مصدق را بازداشت کرد. در تکمیل این اقدامات شعبان بی‌مخ تظاهرات پرسروصدایی به سوی بازار ترتیب داد». عدم سنجش صحیح بازیگران موجود در قدرت توسط مصدق که بخش عمده آنها تا مدتی قبل حامی دولت ملی وی بودند، باعث شد با منزوی کردن وزنه‌های اصلی «قدرت» شرایط به سمت «خلأقدرت» و روی کار آمدن نیروهای حامی نهاد سلطنت و شاه حرکت کند. با این پیش فرض بسادگی می‌توان متصور شد که چگونه عمده جریان مبارزات ضدسلطنتی در سایه عدم مدیریت نیروهای حامل قدرت از سوی دولت به آن سمت و سویی رفت که در نهایت به ضد هدف اولیه خود تبدیل و باعث قدرت یافتن دربار و شخص شاه شد. به عبارت ساده‌تر، «قدرت» مطرود سلطنت، در سایه «خلأقدرت» و بحران‌های پیش‌آمده در جریان مدیریت مصدق، توانست خود را با حداقلی از حامی و جمعیت (که عمدتا شامل بزهکاران می‌شد) تبدیل به ما به ازای عینی قدرت ناتوان مستقر کند. مصدق آنقدر طیف‌های گوناگون حامی خود را حذف و منزوی کرد تا در سایه بی‌قدرتی آنها قدرت به سمتی سرازیر شود که از اساس او برای مقابله با آن خود را تعریف کرده بود.