* جناب آقای رضوی! همان طور که مطلع هستید عالم بزرگ آفریقا و رهبر شیعیان نیجریه چهارشنبه صبح پس از سال‌ها، وارد ایران اسلامی شد. شما به دلیل سوابق فرهنگی و تبلیغی‌تان باید شناخت خوبی از ایشان داشته باشید. یک معرفی اجمالی از شیخ ابراهیم زکزاکی ارائه بفرمایید. 

یکی از رویش‌های بزرگ انقلاب اسلامی شخصیت بسیار استراتژیک و مهم جناب حجت‌الاسلام‌والمسلمین آقای شیخ ابراهیم زکزاکی است که امروز به عنوان بزرگ‌ترین مبلغ در جامعه بین‌الملل بویژه در قاره آفریقا شناخته شده است. باید ایشان را نلسون ماندلای مسلمان آفریقا بدانیم. سطح بالای علمی و معنوی و صلح‌طلبی‌ای که در وجود ایشان هست و همچنین اخلاق حسنه‌ای که برگرفته از فرهنگ اسلام ناب است، این شخصیت را زبانزد کرده است. 

او بارها دستگیر و زندانی شده و به اتهامات واهی مورد اذیت و آزار در نیجریه قرار گرفته اما همچنان با ثبات قدم بر سر اعتقادات و مبانی و مواضع اسلامی خودش ایستاده است. سال‌ها پیش ارتش نیجریه به حسینیه بقیه‌الله و منزل شیخ ابراهیم زکزاکی حمله کرد و در این حمله ناجوانمردانه شیخ زخمی شد، فرزندانش به شهادت رسیدند و طرفداران ایشان که شاید بیش از 100 نفر بودند در آن حمله به شهادت رسیدند. این واقعه بسیار بزرگی بود که برای این روحانی عظیم‌الشان و رهبر عالیقدر اتفاق افتاد.

اگرچه ایشان مورد صدمات و لطمات فراوانی قرار گرفت اما هواداران ایشان به راه زکزاکی معتقدتر شدند. ایشان علاوه بر اینکه تحصیلات دانشگاهی دارد، علوم حوزوی را نیز فراگرفته است. شیخ زکزاکی یکی از عاشقان حضرت روح‌الله بنیانگذار جمهوری اسلامی است. باید بدانید امروز این چهره محبوب که هم برای درمان به ایران آمده است و هم برای زیارت حرم امام رضا(ع) و حضرت معصومه(س) کسی است که تحصیلات بصیرت‌آفرین خود را در قم به دست آورده و این موضوع از آن حکایت دارد که این بزرگوار توانسته است تحولی را در میان دوستان جمهوری اسلامی در دنیا و آفریقا ایجاد کند. ایشان اعتقاد بسیاری به  همبستگی جهان اسلام دارد. 8 سال است شیخ زکزاکی تحت حملات بسیار شدید حکومت نیجریه است اما امروز جنبشی را برگرفته از اسلام ناب محمدی تأسیس کرده که موجب شده است 300 مدرسه اسلامی در نیجریه و کشورهای همسایه و مجاور تأسیس شود و میلیون‌ها نفر به حقیقت اسلام ناب پی ببرند. ایشان امروز پس از 6 سال  حصر خانگی و تحمل زندان و شهادت ۴ فرزند برومندش، پا در ایران گذاشته است. 

* زمانی که شیخ زکزاکی وارد فرودگاه امام خمینی(ره) شد، شاهد استقبال خوبی از ایشان توسط مردم گوهرشناس ایران بویژه جوانان متدین تهرانی بودیم. تحلیل شما از این استقبال چیست؟

بله! حرکت خودجوش مردم در استقبال از این سفیر انقلاب اسلامی شایسته تقدیر  و تشکر کرد. باید دلدادگان مسیر مبارزه با استکبار و ظلم و ستم و استبداد را که سنگ تمام گذاشتند تحسین کرد. شخصیت ایشان می‌تواند محور و کانون وحدت در آفریقا و بسیاری از کشورهای اسلامی باشد. ایشان اگرچه در دانشگاه دانش‌آموخته علم اقتصاد و علوم سیاسی است اما بزرگ‌ترین برگ وزین در کتاب قطور شیخ زکزاکی عشق به امام خمینی و اطاعت از مقام معظم رهبری است. این مفسر قرآن و معلم نهج‌البلاغه امروز پیروانی را تربیت کرده است که هجرت و شهادت در راه خدا را از عبادت‌های بزرگ می‌دانند و با صبر، حلم و تحمل دشمنان را به زانو درآورده‌اند. ما در جهان اسلام شاهد هستیم تنها قرائتی که می‌تواند امروز جامعه یکپارچه امت واحده قرآنی را رقم بزند، قرائتی است که امام از اسلام به گوش‌ دل‌های تشنه رسانده‌اند. 

قرائتی است که رحمت و لطف را و هجرت، شهادت، عشق، پیوند، دوستی و دگرگرایی را در میان مسلمانان احیا می‌کند، در واقع محمد رسول‌الله(ص) وَالَّذینَ مَعَهُ أَشِدّاءُ عَلَى الکُفّارِ رُحَماءُ بَینَهُم را در حرکت انقلاب اسلامی کاملاً می‌بینیم. این روحانی برجسته شیعه که در آفریقا زندگی می‌کند، به فضل الهی بعد از تبرئه از اتهاماتی که لعینان و خبیثان علیه او روا داشته بودند، امروز برای درمان و پیگیری سلامتی خودش در حلقه عشاق امام و نظام و انقلاب در فرودگاه امام خمینی(ره) قرار گرفته است. 

* حضور ایشان در ایران و استقبال گرم مردم، چه به لحاظ داخلی و چه به لحاظ بین‌المللی چه پیام‌هایی دارد؟ اساسا سفر عالمان بزرگ و مجاهدی همچون شیخ زکزاکی به ایران و کشورهای اسلامی و شیعی چه اثرات مثبتی می‌تواند بر جهان اسلام بگذارد؟

ایشان اقدامات گسترده‌ای در راستای ارتقای زندگی مادی و معنوی مردم مظلوم آن دیار انجام داده است که باعث تالیف قلوب مردم و عشق میلیون‌ها انسان به آیین اسلام و تشیع شده است.  تأسیس موسسات الشهدا و خیریه و حرکت‌های اجتماعی و عمرانی، تأسیس مرکزی با اهداف ارائه خدمات درمانی و تأسیس محافل علمی و مراکز آموزشی از اقدامات ایشان است. این رهبر جنبش اسلامی نیجریه، امام و مقام معظم رهبری را الگوی خود می‌داند و اعتقاد به مسیری دارد که این مسیر، مسیر اهل بیت(ع) است. آمدن ایشان این پیام را دارد که دل‌های مسلمانان به هم گره خورده است. وحدت اسلامی و مباحث مطروح در کنفرانس وحدت اسلامی و آنچه ما در روز قدس به دنبال آن هستیم و آنچه در شعارها  و موضع‌گیری‌های نظام مبنی بر دوستی، همگرایی، انسجام، وحدت، یکپارچگی و با هم بودن و در کنار هم بودن هست را ایشان جامه عمل پوشانده است. البته ایشان نه به ایران بلکه به نقاط دیگر جهان هم سفرهایی را داشته و از آنجا که حوزه‌های علمیه خارج از چارچوب حکومت هستند، باید بدانیم سفر این روحانی در واقع سفر یک استاد و دانش‌آموخته  به دانشگاهی است که در آن تحصیل کرده است. معمولاً دانش‌آموختگان با مراکز علمی خود بی‌ارتباط نیستند و از این نظر فکر می‌کنم این سفر هم یک سفر زیارتی است  و هم دیدار با هم‌درسی‌ها و هم‌کلاسی‌ها و هم‌بحثی‌ها و هم  سفری برای درمان آثار شکنجه‌ها و آزار و اذیت‌هایی که در راه خدا این مجاهد فی‌سبیل‌الله به یادگار دارد. به‌راستی او مصداق این آیه است که فرمود: «وَفَضَّلَ‌الله المُجاهِدینَ عَلَى القاعِدینَ أَجرًا عَظیمًا».

حسین کمیلی*: درباره شیخ ابراهیم زکزاکی عالم بزرگوار نیجریه‌ای حرف‌های زیادی ‌زده شده اما نکته‌ای که درباره او بسیار مهم و تعیین‌کننده است اینکه او یک متدین مسلمان یا شیعه معمولی که در سراسر جهان فعالیت دینی انجام می‌دهد، نیست بلکه ویژگی‌هایی که انقلاب اسلامی را متمایز می‌کرد، در ایشان تبلور یافته است. مثلا در بحث مبارزه با ظلم و استکبار، ایشان از ابتدا این خط را دنبال کرده است. همواره توجه او معطوف این مهم بوده که مسائل مسلمانان، با کنار آمدن با نظام استعماری و استکباری قابل جمع نیست. ایشان بارها در طول عمرش به زندان رفت. ما شاید بتوانیم نمونه‌های کمی را پیدا کنیم که این‌گونه فداکاری و جانبازی کرده باشند.

آشنایی او با انقلاب اسلامی ایران دیدگاه‌های او را نسبت به اسلام ارتقا داد کما اینکه قبل از آن هم کنشگر و مبلغ دینی و مذهبی بوده است اما وجوه انقلابی و سیاسی را به معنای عمیق، با انقلاب اسلامی ایران فهم می‌کند. مبارزه با ظلم و استکبار و تأکید بر خط اسلام ناب، موضوعاتی است که وی آن را با آشنایی با انقلاب اسلامی، به‌طور عمیق‌تری درک می‌کند.

حضرت آقا در توصیف ایشان «مصلح تقریبی» را به کار بردند. حقیقتا سیره ایشان، به‌گونه‌ای است که دعوتش به شیعه، مبتنی بر اعمال و رفتار است و یک دعوت تبلیغی نیست، چرا که مانند برخی از بیوت مراجع در ایران و عراق که مبلغانی را اعزام می‌کنند تا تبلیغات انجام دهند، رفتار نکرده است. گرایش به شیعه که در اثر فعالیت‌های ایشان روی داده، در اثر اقداماتی است که از سوی وی انجام شده و آن هم عمل به اسلام ناب بوده است. خدمتی که به مردم کرده‌، مبارزه‌ای که با ظلم داشته، ایستادگی که در برابر استعمار و استکبار از خود نشان داده و بیدارگری که انجام داده به اندازه‌ای جذاب بوده که مردم تلاش کرده‌اند رفتار او را تقلید کنند. فردی که پیرو مکتب پیامبر و اهل بیت است، جامعه‌ای را که محب مکتب پیامبر و اهل بیت بوده است، به سمت خود سوق می‌دهد و در نتیجه تمایزهای شیعه و سنی که به‌طور بسیار شدید در برخی جاها تقریر می‌شود، اساسا در آن جامعه وجود ندارد. اما در عین حال همان تمایزاتی که وجود دارد هم سبب گرایش افراد به او شده است. او حتی دفتر و تشکیلات آکادمیکی برای تبلیغ نداشته است. این یک نکته کلیدی است که بسیاری سعی می‌کنند روایت دیگری از ایشان نقل کنند؛ حال آنکه سبک شیخ در ارائه منحصربه‌فرد الگوی انقلابی موجب گرایش ارادی مردم به تشیع شده است. موج اول پس از پیروزی انقلاب اسلامی و موج دوم پس از جنگ 33 روزه رخ داده است. ایشان با استفاده از همان الگو و با توسل به آگاهی عمومی که نسبت به اسلام ناب ایجاد کرده سبب گرایش به تشیع شده است. جالب است که اساسا قصدی برای ساخت مساجد برای شیعیان نداشته، فقط حسینیه‌ای در زاریا ساخته که آن هم بعدها با خاک یکسان شد. حتی هیچ وقت سعی نکرد مسلمانان را به ساخت مساجد ویژه شیعیان ترغیب کند، یا دفتری راه بیندازد که سبب اختلاف‌افکنی شود. اهل سنت نزدیکی بسیار زیادی با وی داشتند. در خانواده ایشان هنوز افرادی هستند که اهل سنت هستند. همچنین ارتباطات گسترده‌ای با مسیحیت انقلابی برقرار کرده، به‌گونه‌ای که در نتیجه همین روابط، مسیحیان همراه وی، مراسماتی در ایام تاسوعا و عاشورا یا اربعین برگزار می‌کردند. حتی مراسم اربعینی که قبل از حادثه زاریا برگزار شد، بزرگ‌ترین مراسم بعد از پیاده‌روی اربعین عراق بود. در مناطقی در زاریا، مسیحی‌ها حتی برای شیخ و اطرافیانش هم گروه محافظ تشکیل دادند تا اگر قرار است زمانی حمله تروریستی انجام شود، مسیحی‌ها جان خود را فدا کنند. این امر نشانگر الگوی تعامل جهانی است که شیخ از آن برخوردار است.

شیخ زکزاکی سبک تبلیغی خاصی دارد که سبب جذب هرچه بیشتر مردم به اسلام و تشیع و شخصیت ایشان شده است. یکی از کارهای تبلیغی ایشان که موجبات وحشت وهابیون را فراهم کرد، برگزاری همایش پیاده‌روی اربعین بود. شرکت‌کنندگان در این همایش از موطن خود حرکت می‌کردند تا به زاریا در مسجد بقیه‌الله برسند.

این حرکت با فشار جریان تکفیری ارتش این کشور در حمله‌ای ناجوانمردانه منجر به شهادت خیل عظیمی از شیعیان شد. آنها همچنین شیخ را زخمی کردند و ربودند. 

از دیگر کارهای تبلیغی ایشان در جهت گسترش فرهنگ مقاومت در مقابل دسیسه‌های استکبار که می‌خواستند با تبلیغ قمه زنی، اسلام‌هراسی‌ کنند، اهدای خون به صورت رایگان توسط شیعیان نیجریه در روز اربعین و عاشورا بود. ایشان عملا عملیات تبلیغاتی و استکباری آنها را خنثی می‌کرد و از طرفی فرهنگ ایثار به همنوع را در جامعه دینی رواج می‌داد و زمینه شیعه شدن افراد زیادی را فراهم می‌کرد.

در کشور نیجریه به عنوان کشور اسلامی چون عقاید تکفیری بوکوحرام در جامعه حکومت می‌کرد و فرهنگ این کشور را بالاجبار تغییر داده بود، هنوز قشر زنان به عنوان قشر تأثیرگذار در جامعه شناخته نشده بود و فعالیت زنان محدود می‌شد به خرید مایحتاج خانه و شرکت در مراسم عروسی. ولی شیخ عقیده داشت زنان مانند مردان باید در جامعه حضور فعال داشته باشند. این فعالیت با تشکیل انجمن «سیستر فرون» به ریاست زینت ابراهیم همسر شیخ اداره می‌شد؛ مجموعه‌ای که عهده‌دار فعالیت‌های فرهنگی حرکت اسلامی بود و هم‌اکنون زنان در همه برنامه‌های دینی شرکت کرده و حضور فعال دارند.

شیخ وارد کار رسانه‌ای هم شد و از فضای مجازی و اینترنت و نشریه‌ها برای رساندن حرف اسلام استفاده کرد. کتاب‌های بسیاری از مبانی اسلامی را نیز ترجمه و چاپ کرد.

البته شیخ در مسیر تبلیغی و کارهای انقلابی خود متحمل مصائب بزرگی شد. یکی از آنها حادثه خونین «زاریا» است. اعضای نهضت اسلامی اول ماه ربیع رسم داشتند که پرچم بالای گنبد حسینیه بقیه‌الله را تعویض کنند اما به‌دلیل احساس خطری که دولت نیجریه از این نهضت داشت، به‌دنبال بهانه‌ای می‌گشت تا ضربه محکمی بر آنها وارد کند که متأسفانه تا حدودی هم در این زمینه موفق شد. آنها به این بهانه که اعضای نهضت سلاح در اختیار دارند، برای حمله بهانه‌سازی می‌کنند که بعدها در پیگیری حقوقی مشخص می‌شود واقعا هیچ سلاحی وجود نداشته است. اینچنین بود که یک حمله عجیب و خونین از لحاظ حقوق بشری  شکل می‌گیرد. این حمله به حدی وحشیانه بود که اصلا نمی‌توان تصاویر آن را نگاه کرد. آنچنان که خانواده شیخ و دختران وی می‌گویند این ماجرا تداعی حادثه عاشورا برای ما شده بود. چون هر اتفاقی که در کربلا رخ داد، در زاریا هم تکرار شد.

آمار رسمی اعلام‌شده از سوی حکومت، تعداد کشته‌شدگان را بالای 500 نفر اعلام کرد. آماری هم که اعضای نهضت اسلامی نیجریه تصریح کردند، به 1000 نفر می‌رسد. در این مراسم تمام معتمدان حتی از کشورهای اطراف حضور داشتند و یک اجتماع استراتژیک را تشکیل داده بودند. پس از آنکه حمله انجام می‌شود و کشتار وسیعی برجا می‌گذارد، برخی اجساد همچون خواهر شیخ سوزانده می‌شوند. بعد هم با لودر آنجا را با خاک یکسان می‌کنند. آرامگاه دو تن از پسران شیخ که در راهپیمایی روز قدس سال 2014 به شهادت رسیدند با خاک یکسان شد.

 4 پسر دیگر او هم در این حادثه شهید شدند. از حسینیه چیزی باقی نماند و شیخ و تعدادی از همراهانش به خانه‌ای در آن اطراف پناه می‌برند اما محل اختفای آنها شناسایی می‌شود. تیراندازی با هدف کشتن انجام می‌شود اما به لطف خدا شیخ و همسرش از این حملات در امان می‌مانند. یکی از تیرها به صورت شیخ اصابت می‌کند. به گونه‌ای که یکی از چشم‌هایش می‌افتد و خود دوباره آن را سر جایش می‌گذارد که البته بعدا نابینا می‌شود. چند ترکش هم به داخل شکم وی اصابت می‌کند. آنها هر کاری که می‌توانستند کردند. 7 گور دسته‌جمعی که 3 تا از آنها از سوی خودشان اعلام شده، کشف می‌شود. کشته‌شده‌ها را پشت کامیون قرار دادند و به‌ صورت دسته‌جمعی دفن کردند.

سفر شیخ زکزاکی به ایران می‌تواند  نشانه‌ای برای مؤمنین ایران باشد که سبب قوت قلب‌شان می‌شود چرا که شیخ نماد استقامت است. مؤمنان وقتی چنین استقامتی را می‌بینند و به این الگوها می‌نگرند، بر ایمان‌شان افزوده می‌شود.

پژوهشگر و فعال حوزه وحدت اسلامی *

شیخ زکزاکی به عنوان رهبری مؤمن و انقلابی نقش بسزایی در گرایش مردم نیجریه به مذهب تشیع دارد. در حال حاضر این کشور بزرگ‌ترین کشور شیعه‌نشین قاره آفریقا به شمار می‌رود. از این رو شناخت خصوصیات رفتاری و منش ایشان برای پیمودن این طریقت لازم است.

1- مردمی بودن

شیخ ابراهیم زکزاکی با تأسی به اهل بیت(ع) همچون طبیبی دوار هفته‌ای 2 روز ارتباط مستقیم و حضوری با مردم داشت. مخاطبان ایشان را اغلب شیعیان و اهل تسنن و مسیحیان و حتی وهابیان تشکیل می‌دادند. ایشان از نزدیک، پای درددل آنها می‌نشست و درصدد حل مشکلات‌شان برمی‌آمد. این امور محبوبیت خاصی برای ایشان در بین مردم ایجاد کرده بود تا جایی که صحبت‌های ایشان در قلب مردم تأثیرگذار بود و حاضر بودند برای ایشان جان فدا کنند.

2-  انقلابی‌گری

شیخ زکزاکی از اوان جوانی با داشتن روحیه جهادی و انقلابی، مخالف نظام حاکم نیجریه بود، چرا که اسلام و آموزه‌های قرآن در جامعه اجرا نمی‌شد و قوانین حاکم بر جامعه تابع قوانینی بود که استعمارگران وارد کرده بودند. مبنای علمی در دانشگاه‌ها آموزه‌های غربی بود و با دغدغه‌های ایشان بیگانه بود.

از این رو ایشان در دانشگاه عضو انجمن دانشجویان مسلمان شد و با برگزار کردن همایش و سخنرانی و مناظره و کنفرانس در دانشگاه‌های مختلف و نیز مدارس و فرستادن همکاران به مدارس، درصدد بود اسلام حقیقی را نشان بدهد.

این روحیه با پیروزی انقلاب اسلامی دوچندان و بلکه تثبیت شد تا جایی که شیخ با روحیه خستگی‌ناپذیرش توانست 25 میلیون نفر را شیعه و محب اهل بیت(ع) کند.

3- تولی به اهل بیت و تبری از دشمنان ایشان

شیخ، رهبر ایران را از نزدیک دیده بود و راهبردها و نظریات ایشان را که برخاسته از اسلام ناب و مکتب امام حسین(ع) بود، می‌دانست، بنابراین در عرصه تبلیغ با الگوگیری از حرکت انقلابی امام خمینی، سخنرانی‌های افشاگرایانه‌ای در خطبه‌های نماز جمعه درباره گروهی مزدور موسوم به بوکوحرام که در نیجریه علیه مسلمانان بویژه شیعیان فعالیت می‌کردند، ارائه داد. همچنین در روز قدس موضع‌گیری صریح و شدیداللحنی علیه رژیم صهیونیستی داشت که منجر به شهادت برخی شیعیان و فرزندانش شد.

4- شجاعت در فهم

شیخ زکزاکی با فهم درست مبانی دین و موضوعات منطبق بر آن به چنان اجتهاد و شجاعتی در فهم سیاسی دین رسیده بود که لازمه آن را فدا کردن مال، فرزند، آبرو و جان می‌دانست. او در این راه 6 فرزندش را تقدیم کرد و جان خود و همسرش در معرض صدمات فراوانی قرار گرفت؛ این گونه بود که نهال اسلام رشد کرد و بارور شد.

5- شیخ زکزاکی، محور وحدت

شیخ زکزاکی مانند امام خمینی‌(ره) با نگرشی فرامذهبی برای خنثی کردن توطئه دشمنان با ارسال دعوتنامه به مسیحیان و مسلمانان، هفته وحدت را در نیجریه بنا نهاد. نماز جماعت را در مساجد اهل سنت به جا آورد و در اغلب مراسم‌های آنها شرکت می‌کرد. همچنین ایشان دانشجویان پزشکی را پس از فراغت از تحصیل، در مؤسسه‌های درمانی خیریه سازماندهی می‌کرد تا مردم فقیر با نگرش‌ها و مذهب‌های مختلف در این مؤسسه‌ها رایگان درمان شوند. این مهم به دست نمی‌آمد مگر با الگوگیری از راهبردهای وحدت‌آفرین امام خمینی که با محوریت اسلام به مقابله با چنین اهداف شوم استکباری برخاست. یکی از اثرات وحدت‌آفرینی این بود که در هفته وحدت یک عالم اهل تسنن وسط نماز مغرب و عشا با دیدن نماز خواندن شیخ و صحبت با وی شیعه شد.