تسنیم، راهگشای جامعه اسلامی در مواجهه با چالش‌های تمدنی
اشکان صدیق: پس از ۴۰ سال تحقیق، تدریس و پژوهش‌های مستمر، مجموعه ارزشمند تفسیر تسنیم، اثر گرانسنگ آیت‌الله‌العظمی جوادی‌آملی رونمایی شد. این تفسیر که با رویکردی جامع، عقلانی و استدلالی به بررسی عمیق آیات قرآن پرداخته، امروز به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار تفسیری معاصر در جهان اسلام شناخته می‌شود. مقام معظم رهبری در جلسه‌ای که با حضور علما و اساتید حوزه برگزار شد، جایگاه ویژه این اثر را در میان تفاسیر قرآنی مورد تأکید قرار دادند و آن را مایه افتخار جامعه علمی و حوزه‌های علمیه دانستند. این تفسیر نه‌تنها ادامه‌دهنده راه علامه طباطبایی در تفسیر قرآن کریم است، بلکه با رویکردی نوین و مباحث فلسفی، عرفانی و کلامی، ابعاد جدیدی از مفاهیم قرآنی را روشن کرده است. در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام مرتضی جوادی‌آملی، ضمن بررسی روند شکل‌گیری و تدوین این اثر عظیم، به تحلیل دیدگاه‌های مقام معظم رهبری درباره اهمیت تفسیر تسنیم و تأثیرات آن بر حوزه‌های علمیه و اندیشمندان اسلامی خواهیم پرداخت. همچنین نگاهی خواهیم داشت به چالش‌ها و ضرورت‌های تفاسیر معاصر و اینکه چگونه این تفسیر می‌تواند مبنای نوین فهم قرآن در دنیای امروز باشد.
***
جناب آقای جوادی‌آملی! حدود ۲ هفته پیش مجموعه مجلدات «تفسیر تسنیم» رونمایی شد، همچنین جلسه‌ای برگزار شد که در آن، شما و اساتید گرانقدر در خدمت مقام معظم رهبری حضور داشتید. در این جلسه، تعابیر بسیار جالبی درباره هم تفسیر و هم شخصیت والای حضرت آیت‌الله العظمی جوادی‌آملی مطرح شد. حال می‌خواهم از جنابعالی درباره تفسیر و همین‌طور رویدادهای مطرح‌شده در جلسه و رونمایی جدید بپرسم. نخست بفرمایید از آنجا که این تفسیر نتیجه حدود 40 سال تلاش علمی حضرت آیت‌الله جوادی‌آملی در این زمینه است؛ چه عواملی باعث شد ایشان، در زمانی که تفسیر جایگاه مشخصی در حوزه علمیه نداشت، به فکر این مهم ارزشمند بیفتند؟
در واقع این دستاورد عظیم حاصل هم انگیزه شخصی و هم نیاز جامعه به داشتن نگاهی سیستماتیک نسبت به قرآن، بویژه در محافل علمی، حوزوی و دانشگاهی است. حضرت آیت‌الله جوادی‌آملی با تکیه بر پژوهش‌های پیشین و الهام از رویکردهای نوین، مسیری تازه در تفسیر قرآن رقم زدند. همان‌طور که مقام معظم رهبری اشاره کردند، تفسیر در گذشته مورد اهتمام کافی قرار نمی‌گرفت اما در دوران معاصر، با ظهور چهره‌های برجسته‌ای همچون علامه طباطبایی رضوان‌الله تعالی‌علیه، این حوزه دستخوش تحول عمیقی شد. علامه طباطبایی، با بهره‌گیری از مباحث کلام، حکمت، فلسفه و بررسی‌های اجتماعی، قرآن را از دیدگاهی نوین و چندبعدی به تفسیر کشاندند. این رویکرد نه تنها به ارتقای جایگاه مکتب تشیع در میان جوامع اسلامی کمک کرد، بلکه نشان داد قرآن کتابی زنده و پویاست که در هر دوره‌ای پاسخگوی مسائل روز بشر است. در همین راستا آیت‌الله جوادی‌آملی با داشتن دانش عمیق در زمینه‌های مختلف از جمله فلسفه، کلام، عرفان و آشنایی ویژه با احادیث و بیانات ائمه معصومین(ع)، توانست مسیر علامه طباطبایی را گسترش داده و حتی به مراتب فراتر برود. ایشان با ترکیب جنبه‌های علمی، معنوی و اجتماعی، تفسیر قرآن را به ابزاری برای پاسخگویی به نیازهای جامعه معاصر تبدیل کردند. از این رو، هم تدریس و هم تحقیق در این زمینه به ۲ مقطع مهم در فعالیت علمی ایشان تبدیل شده است؛ یعنی تفسیر گویای 40 ساله و تحقیقی جامع در قالب یک اثر 80 جلدی که هر دو به عنوان سرمایه‌ای ارزشمند برای جهان اسلام و نظام اسلامی محسوب می‌شوند. همان‌گونه که مقام معظم رهبری تأکید فرمودند، این اثر گرانقدر می‌تواند سرلوحه پیشرفت فکری و فرهنگی جامعه باشد و افتخار هر موسسه علمی محسوب شود.
از آنجا که می‌دانم آیت‌الله جوادی‌آملی تفسیر را در ابتدا با جمعی محدود آغاز کردند و در سال‌های اولیه استقبال چندان چشمگیری از جلسات تفسیر انجام نشد، می‌خواهم بدانم چه عواملی باعث تغییر این روند و افزایش استقبال از تفسیر شد؟ آیا این اقدام ایشان موجب شد حوزه علمیه و روحانیون نگاهی نوین نسبت به قرآن و تفسیر پیدا کنند و در چه میزان این تحول ایجاد شد؟
ویژگی کلیدی که باعث شد تفسیر به این میزان گسترش یابد، باور راسخ آیت‌الله جوادی‌آملی به قدرت و جامعیت قرآن است. ایشان معتقدند قرآن قادر است پاسخگوی مسائل علمی، اجتماعی، فرهنگی و تربیتی جامعه امروزی باشد. با ورود مباحث کلامی، حکمت و مسائل هستی‌شناسی به فضای تفسیر، این رویکرد برای طلاب و فضلا جذابیت دوچندانی پیدا کرد؛ از یک سو جنبه علمی و از سوی دیگر بعد معنوی و ارتباط عمیق با کتاب مقدس اسلام را دربرگرفت. این تحول باعث شد دانشجویان و اساتید حوزه‌های مختلف به دست در دست هم داده و به ترویج این نوع خوانش نوین از قرآن بپردازند. امروز بیش از ۲۰۰ جلسه تفسیری در حوزه علمیه برگزار می‌شود که بسیاری از آنها منجر به شکل‌گیری رویکردهای نوین در تفسیر و پژوهش‌های قرآنی شده است. تفسیر المیزان، همچنین تفسیر تسنیم به عنوان پیشگامان این حرکت علمی و فرهنگی، موجب شدند جهان اسلام به شکلی متفاوت به بررسی و استفاده از دانش قرآنی بپردازد. به بیان دیگر، با گذشت بیش از 40 سال از پیروزی انقلاب شکوهمند، آیت‌الله جوادی‌آملی و پیشگامان گرانقدر دیگر، زمینه‌ساز این تحول گسترده در حوزه تفسیر قرآن شدند. در مجموع می‌توان گفت تفسیر آیت‌الله جوادی‌آملی نه تنها محصولی از تلاش‌های علمی بلندمدت ایشان است، بلکه نمایانگر یک تحولی بنیادین در نگرش نسبت به قرآن و کاربردهای آن در جامعه معاصر به شمار می‌آید. این تحول، همچنان که در رونمایی اخیر اثر به چشم می‌خورد، می‌تواند منبع افتخار و سرمایه‌ای گرانبها برای تمام جوامع اسلامی باشد.
اگر بخواهید آسیب‌شناسی دقیقی از حوزه علمیه ارائه دهید، با توجه به تأکید مقام معظم رهبری که فرمودند متأسفانه علمای بزرگ ما در قرون گذشته تسلط جدی بر قرآن نداشتند و این یک آسیب جدی برای حوزه بوده است، نظرتان چیست؟ حضرت آیت‌الله جوادی‌آملی از پیشگامان مبارزه با محجوریت قرآن بوده‌اند. آیا امروز حوزه علمیه توانسته نسبت خود را با قرآن به سطح مطلوبی برساند؟ نقش آیت‌الله جوادی‌آملی در این مسیر چگونه بوده است؟
همان‌طور که مقام معظم رهبری اشاره کردند، یکی از مشکلاتی که در گذشته وجود داشت، این بود که باور عمیقی نسبت به ظرفیت عظیم قرآن در حوزه‌های علمیه و جامعه اسلامی به معنای واقعی کلمه شکل نگرفته بود. در حقیقت، در طول تاریخ، تفسیر قرآن عمدتا در حد یک خوانش ظاهری و نگاهی ادبی، زبانی و اخلاقی باقی مانده بود. هرچند بزرگانی همچون صاحب مجمع‌البیان و دیگر مفسران تلاش‌های ارزشمندی در این مسیر انجام دادند اما عمق تفسیر و رویکردی که قرآن را به عنوان منبعی جامع برای پاسخگویی به تمام ابعاد علمی، کلامی، فلسفی، اجتماعی و معرفتی معرفی کند، کمتر مورد توجه قرار گرفته بود. اما از زمانی که شخصیت‌هایی همچون علامه طباطبایی رضوان‌الله تعالی‌علیه و پس از ایشان آیت‌الله جوادی‌آملی وارد این حوزه شدند، مسیر تفسیر قرآن به شکل اساسی دگرگون شد. علامه طباطبایی با تفسیر المیزان ثابت کردند قرآن نه‌تنها یک کتاب دینی و عبادی، بلکه منبعی ژرف برای شناخت هستی، انسان، معرفت، جامعه و اخلاق است. این رویکرد سبب شد بسیاری از شبهات و برداشت‌های نادرست درباره جایگاه قرآن در مکتب تشیع اصلاح شود. آیت‌الله جوادی‌آملی نیز همین مسیر را با قدرت ادامه دادند و نشان دادند قرآن نه‌تنها کتابی متعلق به گذشته نیست، بلکه برای هر زمان و هر جامعه‌ای، پاسخگو و راهگشاست. ایشان با توجه به علوم مختلف همچون فلسفه، عرفان و کلام، همچنین بهره‌گیری از بیانات اهل‌بیت علیهم‌السلام، توانستند یک نگاه نوین و عمیق به قرآن ارائه دهند. از این رو، تفسیر تسنیم نه تنها یک شرح و بسط آیات قرآن، بلکه یک منظومه فکری و معرفتی جامع است که می‌تواند راهگشای جامعه اسلامی در مواجهه با چالش‌های فکری، فرهنگی و تمدنی باشد. در گذشته، شبهات بسیاری درباره رابطه شیعه با قرآن مطرح می‌شد. برخی مخالفان این توهم را ایجاد کرده بودند که شیعه به قرآن باور عمیقی ندارد یا قائل به تحریف قرآن است اما تلاش‌های علمی علامه طباطبایی و آیت‌الله جوادی‌آملی نشان داد این باورها کاملا نادرست است. شیعه نه‌تنها عمیق‌ترین ارتباط علمی و معرفتی را با قرآن دارد، بلکه همواره آن را منبع اصلی هدایت و تفکر دینی می‌داند. تفسیر المیزان و تسنیم بخوبی این حقیقت را آشکار کردند که قرآن نزد پیروان مکتب اهل‌بیت علیهم‌السلام، نه‌تنها محفوظ و اصیل است، بلکه تفسیری جامع و گسترده از آن ارائه شده که در بسیاری موارد از سایر مکاتب اسلامی فراتر و عمیق‌تر است. از سوی دیگر، اگرچه تحول قرآنی در حوزه‌های علمیه امروز به مراتب بهتر از گذشته است اما هنوز تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله داریم. لازم است حوزه‌های علمیه بیش از پیش به مطالعه و تدبر در قرآن بپردازند و ارتباط آن را با سایر علوم تقویت کنند. قرآن باید محور اساسی برنامه‌های علمی و پژوهشی قرار گیرد تا بتواند نظام فکری و تمدنی اسلامی را شکل دهد. امروز با گذشت 40 سال از تدریس و 80 جلد تحقیق تفسیری، جامعه اسلامی بیش از گذشته به این مهم توجه دارد. تأکیدات مقام معظم رهبری بر ضرورت توجه بیشتر به قرآن، بیانگر این نیاز است که هنوز باید مسیر تکامل و رشد در این زمینه را طی کنیم. اگرچه گام‌های بزرگی برداشته شده اما باید این حرکت را با جدیت و برنامه‌ریزی دقیق‌تر ادامه داد.
در نهایت، این حقیقت که قرآن و عترت ۲ بال هدایت هستند، امری غیرقابل انکار است. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمودند: «انی تارک فیکم الثقلین؛ کتاب‌الله و عترتی». این ۲ از هم جدا نیستند و جامعه اسلامی زمانی می‌تواند از سرگردانی و گمراهی نجات یابد که این دو را همزمان مورد توجه قرار دهد. متأسفانه هرگاه جامعه از یکی از این دو جدا شده، دچار انحراف شده است. امید است این تحول قرآنی در حوزه‌های علمیه و جامعه اسلامی، بتواند مسیر هدایت و رشد را برای نسل‌های آینده بیش از پیش فراهم کند.