در حاشیه کریدورها

گروه اقتصادی: در دنیای امروز، زیرساخت‌های حمل‌ونقل نه‌تنها ابزار توسعه اقتصادی، بلکه مؤلفه‌ای کلیدی در تعیین جایگاه ژئوپلیتیک کشورها محسوب می‌شوند. ایران با موقعیت جغرافیایی ممتاز، ظرفیت تبدیل شدن به هاب ترانزیتی منطقه را دارد؛ ظرفیتی که در صورت بهره‌برداری صحیح از کریدورهای شمال - جنوب و شرق - غرب می‌تواند به منبعی پایدار برای درآمد، اشتغال و نفوذ منطقه‌ای بدل شود. با این حال، بررسی عملکرد دولت چهاردهم در توسعه این کریدورها نشان می‌دهد نه‌تنها پیشرفت قابل توجهی حاصل نشده، بلکه فرصت‌های راهبردی یکی پس از دیگری در حال از دست رفتن است. این گزارش به بررسی ابعاد این عقب‌ماندگی و پیامدهای آن برای منافع ملی ایران می‌پردازد.
روز گذشته هوشنگ بازوند، مدیرعامل شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌ونقل اعلام کرد طی ۵ ماه نخست سال جاری تنها ۳۲۰ کیلومتر از مسیرهای بزرگراهی به بهره‌برداری رسیده، در حالی که ساخت ۷۶۰ کیلومتر بزرگراه در دستور کار شرکت ساخت و توسعه زیربناهای حمل‌ونقل بوده است. میزان بهره‌برداری از پروژه‌ها با وجود ارزش مالی ۱۷ هزار و ۷۰۰ میلیارد تومانی، همچنان نشان‌دهنده کندی در پیشرفت پروژه‌های زیرساختی است. او وعده داد که بخش باقی‌مانده پروژه‌ها تا پایان سال تکمیل خواهد شد اما تجربه‌های گذشته نشان می‌دهد تحقق این وعده‌ها با چالش‌های جدی مواجه است.
بازوند همچنین از اجرای ۱۱ کریدور بزرگراهی به طول ۲۷۰۰ کیلومتر خبر داد که تاکنون تنها ۱۲۰۰ کیلومتر آن به بهره‌برداری رسیده است. مابقی پروژه‌ها یا در مرحله اجرا هستند یا هنوز در مرحله مطالعه و مناقصه قرار دارند. برای تکمیل این مسیرها، به اعتباری بالغ بر ۳۱۳ هزار میلیارد تومان نیاز است؛ رقمی که با توجه به محدودیت‌های بودجه‌ای دولت چهاردهم، تأمین آن در کوتاه‌مدت بعید به نظر می‌رسد.
بنابراین می‌توان ادعا کرد با گذشت بیش از یک سال از آغاز به کار دولت چهاردهم، روند توسعه کریدورهای حمل‌ونقلی نه‌تنها شتاب نگرفته، بلکه در مقایسه با انتظارات و نیازهای منطقه‌ای، عقب‌ مانده است. این ضعف عملکردی در حوزه زیرساخت‌های ترانزیتی، پیامدهای ژئوپلیتیکی قابل توجهی را به همراه داشته است.
* توافق آذربایجان و ارمنستان با شرکت آمریکایی
در سایه این خلأ راهبردی، آذربایجان و ارمنستان اخیراً توافقی با یک شرکت آمریکایی برای توسعه گذرگاه‌های مشترک امضا کردند؛ توافقی که می‌تواند نقش ایران در معادلات ترانزیتی منطقه را به حاشیه براند. این تحول نه‌تنها فرصت‌های اقتصادی و ژئوپلیتیکی ایران را تهدید می‌کند، بلکه نشان‌دهنده کاهش وزن دیپلماتیک کشور در رقابت‌های اقتصادی منطقه‌ای است.
اگر دولت چهاردهم نتواند در کوتاه‌مدت مسیر توسعه کریدورها را تسریع کند، ایران ممکن است جایگاه خود را در شبکه‌های ترانزیتی منطقه‌ای از دست بدهد. این موضوع مستقیماً بر منافع ملی، درآمدهای ترانزیتی و نفوذ ژئوپلیتیکی کشور تأثیر خواهد گذاشت.
* کریدور شمال - جنوب؛ فرصت طلایی که در دولت چهاردهم خاک می‌خورد
با وجود آنکه کریدور شمال - جنوب یکی از مهم‌ترین مسیرهای ترانزیتی منطقه‌ای با ظرفیت اقتصادی بالا شناخته می‌شود، عملکرد دولت چهاردهم در بهره‌برداری عملی از این مسیر، ناکافی بوده است. این کریدور که می‌تواند ایران را به عنوان شاهراه ارتباطی بین آسیای مرکزی، روسیه و هند تثبیت کند، هنوز نتوانسته نقش مؤثری در تجارت منطقه‌ای ایفا کند؛ نه به دلیل کمبود ظرفیت، بلکه به‌واسطه ضعف در برنامه‌ریزی، اجرا و دیپلماسی اقتصادی.
در ماه‌های گذشته، مقامات دولتی بارها از «اقتصادی بودن» کریدور شمال - جنوب سخن گفته‌اند اما واقعیت میدانی چیز دیگری را نشان می‌دهد. مسیرهای ریلی و جاده‌ای این کریدور در بخش‌هایی ناقص، در برخی نقاط فرسوده و در بسیاری از موارد اتصال ضعیفی به بنادر و مراکز لجستیکی دارند. به‌عبارتی، زیرساختی که باید ستون فقرات این کریدور باشد، هنوز در مرحله وعده و مطالعه باقی مانده است.
* پیامدهای عقب‌ماندگی؛ از دست رفتن مزیت رقابتی ایران
در شرایطی که کشورهای رقیب مانند هند، روسیه و حتی آذربایجان با سرعت در حال توسعه مسیرهای جایگزین هستند، تعلل دولت چهاردهم در تکمیل و بهره‌برداری از کریدور شمال - جنوب، منجر به کاهش سهم ایران از تجارت منطقه‌ای شده است. این عقب‌ماندگی نه‌تنها فرصت‌های ترانزیتی را از بین می‌برد، بلکه موقعیت ژئوپلیتیکی کشور را نیز تضعیف می‌کند.
در همین راستا با وجود گذشت بیش از یک سال از آغاز به کار دولت چهاردهم، هیچ گزارش شفافی از افزایش حجم ترانزیت کالا از مسیر شمال - جنوب منتشر نشده است. در حالی که ظرفیت این کریدور می‌تواند به میلیون‌ها تن کالا در سال برسد، میزان بهره‌برداری فعلی بسیار پایین‌تر از استانداردهای منطقه‌ای است. 
اگر دولت چهاردهم نتواند در ماه‌های پیش‌رو مسیر توسعه این کریدور را از حالت رکود خارج کند، ایران ممکن است برای همیشه نتواند به جایگاهی که  در این مسیر استراتژیک ترسیم کرده برسد. این موضوع نه‌تنها بر درآمدهای ترانزیتی و اشتغال در مناطق مرزی اثر می‌گذارد، بلکه به تضعیف قدرت چانه‌زنی ایران در معادلات منطقه‌ای منجر خواهد شد.
در کنار عدم توسعه کریدور شمال - جنوب، کریدور شرق - غرب نیز در دولت چهاردهم عقب ‌مانده است. این مسیر که می‌تواند ایران را به پل ارتباطی بین چین، آسیای میانه، ترکیه و اروپا تبدیل کند، در عمل از اولویت‌های اجرایی دولت خارج شده و به حاشیه رانده شده است. در حالی که کشورهای منطقه با سرعت در حال توسعه مسیرهای جایگزین هستند، ایران همچنان در مرحله وعده و طرح باقی مانده است.
کریدور شرق - غرب نه‌تنها ظرفیت ترانزیتی بالایی دارد، بلکه می‌تواند نقش کلیدی در اتصال پروژه‌های بزرگ مانند «کمربند و راه ابریشم» چین ایفا کند. با این حال، نبود سرمایه‌گذاری کافی، ضعف در هماهنگی بین نهادهای اجرایی و ضعف دیپلماسی باعث شده این مسیر عملاً بلااستفاده باقی بماند. در نتیجه، کشورهایی مانند ترکیه، گرجستان و آذربایجان با توسعه مسیرهای جایگزین، در حال تصاحب سهم ایران از تجارت منطقه‌ای هستند.
* ظهور کریدورهای موازی؛ تهدیدی برای موقعیت ژئوپلیتیک ایران
در غیاب اقدام مؤثر از سوی دولت چهاردهم، مسیرهای جایگزین مانند کریدور میانی (Middle Corridor) که از چین به اروپا از طریق آسیای مرکزی، دریای خزر و ترکیه می‌گذرد، به سرعت در حال تقویت هستند. این مسیرها نه‌تنها از نظر زیرساختی پیشرفته‌تر شده‌اند، بلکه با حمایت سیاسی و مالی کشورهای غربی و شرقی، در حال تبدیل شدن به گزینه‌های اصلی ترانزیت منطقه‌ای هستند و این یعنی کاهش نقش ایران در معادلات حمل‌ونقل جهانی.
اگرچه در سخنان برخی مقامات دولت چهاردهم به اهمیت کریدورهای ترانزیتی اشاره شده اما در عمل هیچ برنامه اجرایی مشخصی برای توسعه کریدور شرق - غرب ارائه نشده است. نه اتصال مؤثر به شبکه ریلی چین، نه توسعه بنادر شرقی کشور و نه ایجاد زیرساخت‌های لجستیکی در مرزهای غربی، هیچ‌کدام به‌طور جدی دنبال نشده ‌است. 
اگر دولت چهاردهم نتواند در کوتاه‌مدت مسیرهای شرق - غرب را از حالت رکود خارج کند، ایران ممکن است در نقشه ترانزیت منطقه‌ای به حاشیه برود. این نه‌تنها به معنای از دست رفتن میلیاردها دلار درآمد سالانه است، بلکه به تضعیف موقعیت ژئوپلیتیک کشور در برابر رقبا نیز منجر خواهد شد.
به طور کل می‌توان نتیجه گرفت روند توسعه کریدورهای حمل‌ونقل در دولت چهاردهم، نشان می‌دهد با وجود ظرفیت‌های بالقوه، ضعف در اجرا، نبود هماهنگی نهادی و غفلت راهبردی موجب شده ایران از رقابت منطقه‌ای عقب بماند. کریدور شمال - جنوب که می‌توانست شاهراه ارتباطی بین روسیه، هند و آسیای مرکزی باشد، همچنان در مرحله وعده باقی مانده است. کریدور شرق - غرب نیز با وجود اهمیت ژئوپلیتیک بالا، به دلیل نبود برنامه‌ریزی عملیاتی، در حال واگذاری به مسیرهای جایگزین مانند کریدور میانی است. ایران نبایدفرصت‌های اقتصادی را از دست بدهد.