شیخ فضل‌الله نوری از علمای تراز اول تهران و روحانی آزادیخواهی بود که در مهاجرت کبری، مشروطه‌خواهان را همراهی کرد. اما به فراست دریافت مشروطه‌خواهی از مسیر عدالتخواهی جدا شده و ماهیت غرب‌گرایانه‌اش درصدد ضربه ‌زدن به دین و ارزش‌های دینی است. در چنین وضعیتی شیخ ‌فضل‌الله به جهت پاسداری از ارزش‌های دینی تز «مشروطه‌ مشروعه» را مطرح و با استقامت و پایداری از آن دفاع کرد. در این بین گروه‌های مختلف با مخالفت با آرای شیخ، آغاز به انتقاد از او کردند. کتاب «اندیشه سیاسی شیخ‌فضل‌الله نوری» که توسط انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی منتشر شده است، به بررسی آرای مخالفان شیخ فضل‌الله نوری می‌پردازد که مشروح آن را در زیر می‌خوانید.
شیخ و مؤلفه‌های مشروطیت
مخالفان شیخ به شکل خاص و مشروطه‌خواهان به طور عام بر آن هستند تا ضمن دستاویز قرار دادن مخالفت‌های شیخ با حکومت مشروطه و ملزومات آن اعم از قانونگرایی، آزادی‌طلبی، مساوات‌خواهی و... جناح مشروعه‌خواه و بویژه شیخ را به هواداری از استبداد و دیکتاتوری، منفعت‌طلبی، دنیاگرایی و بالاخره تحجر، قشری‌نگری و... متهم کنند و از این نظر بی‌توجه به مبانی عقیده‌ شیخ درباره مشروطه و بی‌عنایت به نحوه‌ استدلال‌های او، صرف آنکه حرکت مشروطه‌خواهی ملت را حرکتی به سمت مردم‌سالاری قرائت می‌کنند، هرگونه مخالفتی با آن را اعم از مستدل و غیرمستدل برنمی‌تابند. در میان مخالفان شیخ، اعم از هم‌عصران ایشان یا آیندگان 2 گروه کاملاً افراطی را می‌توان بازشناسی کرد: گروه اول آن دسته از افرادی هستند که با اعتقاد به سکولاریسم، جدایی دین از سیاست را پی‌جویی کرده و با این نگاه حرکت مشروطه‌خواهی ملت را حرکتی به سمت قدسیت‌زدایی از دین و پیمودن راه عرفی کردن شریعت می‌دانند و بدیهی است مواضع شیخ را در مخالفت با این حرکت برنمی‌تابند.
در طیف افراطی مقابل، آزادیخواهان استبدادگریزی هستند که به‌رغم پایبندی بسیاری از ایشان به دین اسلام (که وجه متمایزکننده‌ ایشان از دسته اول است)، دین را مختص خلوت افراد مسلمان تلقی می‌کنند و به تعبیری از ورای عینک آزادی‌طلبی به قرائت دین می‌نشینند. بدیهی است از زاویه‌ دید آنها هر حرکتی با هر استدلالی در مقابل حرکت آزادیخواهانه‌ مشروطه‌طلبان مردود و در شمار موافقان و حامیان استبداد قلمداد می‌شود و بی‌گمان به‌خاطر غلبه‌ این دو طرز فکر و سایه‌اندازی آن بر تاریخ معاصر ایران است که نگاه‌های منصفانه‌ معطوف به نقد اندیشه و عملکرد شیخ و مشروعه‌طلبی ‌او، شمار بسیار قلیلی از مکتوبات عصر حاضر را به خود اختصاص داده است. این در حالی است که می‌توان به شکلی متقن ادعا کرد در عصر مشروطه، هیچ‌‌گاه مجالی برای بحث‌های استدلالی و منطقی میان مشروطه‌خواهان و مشروعه‌طلبان پدید نیامد و هر یک در فضای خاص و انفرادی و نه تعاملی به ارائه‌ دیدگاه پرداختند. این ماجرا در زمانه‌ حاضر نیز امتداد یافته است، شاهد ادعای فوق و تأمل در تاریخ مشروطه از یکسو حکایت از عدم مواجهه‌ منطقی و مستدل علمای مشروطه‌خواه و مشروعه‌طلب، الا در مواردی نادر همچون حضور سیدین بهبهانی و طباطبایی در حرم حضرت عبدالعظیم، جهت بازگرداندن شیخ و البته بی‌سرانجام ماندن گفت‌وگوهای آنان دارد. و از دیگر سو تدقیق در اشارات پراکنده‌ حاضران در عصر مشروطه و شاهدان تحولات، گزارشگر و حکایت‌کننده‌ این مساله است که از آن جمله می‌توان به روایت «نصرالله تفرشی» اشاره کرد. اما قبل از بیان نقل تفرشی درباره این موضوع ابتدا ببینیم موضع او در قبال تحولات مشروطه از زبان خود او چیست: «خدا می‌داند  قصد نگارنده فهمیدن مطالب است و نگارش وقایعات صحیحه و الا ابداً با مشروطه و مشروعه، مستقله و مقننه و غیره کار نداریم، می‌خواهیم بدانیم این انقلاب و آشوب کوتاه خواهد شد یا هر روز در تزاید است. والله بالله شیخ فضل‌الله ابداً مرا نمی‌شناسد و رابطه‌ با او ندارم و مرید او نیستم و مستبد هم نیستم و طالب مشروعیت یعنی ترقی و تمدن هم هستم و لکن قانون قرآن را بیشتر از همه طالبم» (1).
از نقل قول فوق اولاً بی‌طرفی تفرشی استنباط می‌شود و ثانیاً این امر استفاده می‌گردد که به چه میزان هواداری از مشروعه‌طلبان و شیخ در سایه‌ جو سیاسی حاکم، ناپسند و غیرمقبول بوده و اعلام هواداری از شیخ مترادف جانبداری از استبداد و مخالفت با ترقی و پیشرفت قلمداد می‌شده است. به هر حال آنچه در این میان مهم می‌نماید، تأکیدات تفرشی بر نبود فضای تعاملی و گفت‌وگوی استدلالی فی‌ما‌بین 2 گروه مشروطه‌خواه و مشروعه‌طلب است: «... حیرت من اینجاست که اگر حاج شیخ فضل‌الله حرف بیخود می‌زند و می‌شود جوابش را گفت، چرا علمای با علم و عمل که در طهران زیاد هستند که مقوی مشروطیت و طالب آزادی و مساوات هستند، گذشته از علما مردمان با علم هم زیاد هستند و همه مسلمان و دین دارند، چرا جواب شیخ را نمی‌دهند؟ او که خودش را برای گفت‌وگو حاضر کرده و 2 نفر اعلم بی‌خصومت و ضدیت، گفت‌وگو کنند و رفع مشاجره را نمایند و لیکن از هیچ طرف اثری نتیجه آشکار نشد تا مدت‌ها با این مذاکرات گذشت تا از طرفین کار از پرده خارج شد، بر شدت و حدت طرفین افزود و اسباب هیجان و شورش ملت گردید، به آن اندازه که برای شیخ نوری خطر و ضرر جانی فراهم بود»(2).
اما در میان 2 طیف افراطی مذکور می‌توان معدودی از نویسندگان و مشروطه‌پژوهان را نیز (اگرچه در اقلیت) احصا کرد که با نگاهی منصفانه به تحلیل مواضع 2 طیف علمای مشروطه‌خواه و مشروعه‌طلب پرداخته‌اند و فارغ از هرگونه قضاوت جانبدارانه کوشیده‌اند به تحلیل 2 موضوع مبادرت کنند. چنانکه رضا داوری در قضاوتی از رویکرد 2 طرف معتقد است: «... از میان گروه‌هایی که ذکر شد 2 طایفه جدی‌تر و قوی‌تر بودند: یک طایفه آنها بودند که به تقلید از نویسندگان اروپایی با استبداد مخالفت نمی‌کردند بلکه در جهت مخالفت با ظلم و جور و استبداد به آثار اروپاییان رجوع کرده بودند؛ طایفه‌ دیگر اصول حکومتی را که از فرنگ اقتباس شده بود و در آن سیاست باید نقل از دین باشد رد می‌کردند، اینها متهم به مخالفت با مشروطه و دفاع از سلطنت شدند. شخص شاخص و مظهر دفاع از شریعت شخص شیخ فضل‌الله نوری بود»(3).  چنانکه داوری قضاوت کرده نه علمای مشروطه‌طلب فارغ از دغدغه‌ دین بوده‌اند و نه علمای مشروعه‌خواه هوادار استبداد، بلکه این دوگانگی در زاویه‌ دید هر یک به دین و تعریف انتظارات خاص ایشان از دین بوده است که اختلافات فی‌مابین ایشان را تشدید کرده، آنان را به سمت و سویی ناخواسته هدایت می‌کرد که حاصل قضاوت‌های تاریخی درباره یک گروه پذیرش اندیشه‌های غربی ‌و بازی‌خوردگی از طیف روشنفکر سکولار و گروه دوم حامی‌ استبداد و قشری مذهب و مخالف پیشرفت و ترقی رقم خورده است.
افزون بر داوری، زرگری‌نژاد نیز در مدخل رسائل مشروطیت ضمن آنکه می‌کوشد تحلیلی جامع از مواضع 2 طرف درگیر در مشروطه یعنی علمای مشروطه‌خواه و مشروعه‌طلب و همچنین آیندگان بر ایشان ارائه کند، می‌نویسد: «طرفداران مشروطیت و به تبع ایشان کثیری از مورخان نهضت مشروطیت به دلیل تعلقات مرامی‌ و مسلکی نتوانسته‌اند تصویر و درکی درست و مطابق با واقع از شالوده‌ همکاری مشروعه‌خواهان یا حداقل از انگیزه‌های واقعی رجال مشهور این جریان ارائه دهند. در اندیشه‌ ایشان دلایل اصلی و اساسی آن همکاری، دنیاگرایی و منفعت‌طلبی ‌ایشان یا به تعبیر «مخبرالسلطنه» دعوا بر سر قالیچه بوده است، اما حقیقت این است که با تأمل در زندگی، سخنان و مواضع مشروعه‌خواهان می‌توان به این نتیجه رسید که آنان به دلیل درک خاص از فلسفه سیاسی در دوران غیبت و احساس خطر شدید نسبت به مخدوش شدن آموزش‌های اسلامی‌، واقعاً از غلبه‌ لامذهبی ‌در قالب مشروطیت اندیشناک و هراسان بودند و به همین جهت اولاً فلسفه‌ سیاسی خاص خود یا نظام مشروعه را بهتر از مشروطیت و مفیدتر به حال اسلام و مسلمین می‌دانستند، ثانیاً خطر حکومت استبدادی (محمدعلی شاهی) را کمتر از خطر مشروطه‌طلبانی می‌شمردند که مجلس را قبله‌گاه خود و محل طواف توصیف می‌کردند. اگر تندروی‌های برخی روزنامه‌نویسان را که برخی مقالاتشان همین تصور تهدید اسلام را افزایش می‌داد بر این معنا بیفزاییم، آنگاه باید نتیجه بگیریم صرف نظر از صحت یا عدم صحت تصویر و تلقی مشروعه‌خواهان از تبعات ضداسلامی‌ مشروطیت، اساس دشمنی ایشان با مشروطیت و همکاری با محمدعلی‌شاه را همین رسالت محافظت از ارزش‌های دینی تشکیل می‌داد»(4).
در اینجا به بیان این نکته بسنده می‌کنیم که اگر عبارت همکاری میان مشروعه‌خواهان و محمدعلی‌شاه عبارت دقیقی قلمداد شود، آنگاه باید این حق را برای مشروعه‌خواهان دغدغه‌دار دین نیز محفوظ دانست که در شرایط افراطی‌گری‌های مشروطه‌طلبان و اقدامات خشونت‌آمیز آنان، هتاکی‌ها و پرده‌دری‌های روزنامه‌های وابسته به ایشان نسبت به مقدسات و علما و بالاخره عدم اهتمام علمای هر دو طرف و بویژه مشروعه‌خواه به نظریه‌پردازی در باب حکومت اسلامی ‌مطلوب، شاید ایشان حق داشته‌اند محمدعلی‌شاه را که حداقل در ظاهر تا این زمان معاندتی نسبت به دین از خود بروز نداده‌ بود، بر هتاکان به ساحت دین و علما (مشروطه‌طلبان افراطی) ترجیح دهند.
------------------------------------
پی‌نوشت:
1- محمد ترکمان، پیشین، ج 2، ص 271 به نقل از نصرالله تفرشی
2- محمد ترکمان، همان، ج 2، ص 191
3-  رضا داوری، پیشین، ص 25
 4- غلامحسین زرگری‌نژاد، پیشین (مدخل)، ص 39 .

جنبش مشروطه‌خواهی را می‌توان نقطه عطفی در تاریخ ایران دانست؛ جریانی که طی آن تفکر ایرانی- اسلامی با پیشگامی علمایی چون شیخ فضل‌الله نوری شکل گرفت. از نظر علمای برجسته نظیر شیخ فضل‌الله آنچه در این دوران اهمیت داشت، تطبیق مفاهیم و قوانین با شریعت اسلام بود. مفاهیمی که با دخالت بیگانگان و در راس آنها انگلیس با آنچه بنیان‌های شریعت بر آن استوار بود تفاوت فاحش داشت. یکی از این مقوله‌ها بحث آزادی بود. شیخ فضل‌الله با آگاهی از آنچه در حال وقوع بود، آزادی در مفهوم غربی را مورد انتقاد قرار داد. کتاب «اندیشه سیاسی شیخ فضل‌الله نوری» که توسط انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی به چاپ رسیده است، با پژوهش تاریخی مشروطه به بررسی بنیان‌های اندیشه شیخ فضل‌الله نوری پرداخته است. در زیر قسمتی از این کتاب که مربوط به آزادی مدنظر شیخ است، می‌آید.
آزادی
شیخ مفهوم آزادی مورد نظر مشروطه‌خواهان را امری ‌شوم معرفی می‌کرد و بر آن می‌تاخت. در نگاه شیخ تبعیت از آزادی غربی ‌و تلاش جهت اعمال آن، شایسته جامعه اسلامی ‌و مسلمانانی که دین ایشان داعیه‌دار بهره‌مندی از اکمل ‌و اتم قوانین است، نیست: «... ما فرقه علّیه اسلامیان که با افتخار و مباهات بحمدالله والمنه کتابی‌ داریم آسمانی، ناسخ صحف انبیا، چون قرآن مجید و عقل اول و صفوت آدمیان که «ماینطق عن‌الهوی ان ‌هو الا وحی یوحی»، رسالتش بر دوش و حلقه اطاعتش بر گوش، چگونه می‌توانیم به مجلس آزادان درآییم و شورای ملی و مساوات بخواهیم، متابعت فرنگان خسیس و مشروطه‌طلبان پاریس و انگلیس نماییم، دین به دنیا بفروشیم و در تخریب کتاب خدا بکوشیم (فرمان تو کردنی است دانم/ اما چه کنم نمی‌توانم) آخر نه خدای‌تان فرموده: و من یتبع غیرالاسلام دیناً فلن یقبل منه و هو فی‌الاخره من‌الخاسرین».(1)
در یک تقسیم‌بندی عمومی ‌و پذیرفته‌شده، آزادی در 2 قالب «آزادی از» و «آزادی در» یا آزادی منفی و آزادی مثبت معرفی شده است. مراد از آزادی گونه اول فراغت از هرگونه قید و بند خارجی است که عموماً از سوی دولت‌ها بر انسان‌ها اعمال می‌شود  و مقصود از گونه دوم آزادی بهره‌مندی افراد از حقوقی است که به مقولاتی چون حق تعیین سرنوشت، بهره‌مندی از آزادی بیان، قلم، اندیشه و... عطف عنایت دارد.(2)
تأملی در اندیشه شیخ فضل‌الله نشان می‌دهد ایشان از هر دو گونه آزادی استقبال کرده اما در قالب نگاه دغدغه‌دار دینی خود، آزادی را در چارچوب شرع و محدود و مقید به آن می‌خواسته است بنابراین در اندیشه ایشان «آزادی مطلق» جایگاهی ندارد و جالب آنکه افراط و سوءاستفاده از آزادی، بویژه در باب قلم و بیان، شرایطی را در زمانه مورد بحث رقم زد که حتی آیندگان بر مشروطه نیز آن را نکوهش کرده‌اند چنانکه صاحب کتاب «مشروطه ایرانی» پس از بیان تلقی مشروطه‌خواهان از آزادی می‌نویسد: «براساس همین تعبیرات و تلقیات از آزادی بود که در عصر مشروطه، مطبوعات گاه تا آن اندازه آزاد شدند که در انتقاد از دولت و شاه کار را به فحاشی، تهدید و ارعاب علنی هم کشاندند و از هیچ تهمت و افترایی دریغ نکردند، نمونه بارز این نوع آزادی‌ یا بی‌بند و باری را در صفحات روزنامه «روح‌القدس» به وضوح می‌توان دید، مدیر آن یعنی «شیخ احمد روح‌القدس تربتی» معروف به «سلطان‌العلمای خراسانی» خود قربانی همان نوع آزادی شد و پس از به توپ بستن مجلس با عده‌ای دیگر از مشروطه‌خواهان به دستور محمدعلی شاه زجرکش و کشته شد. از او به‌عنوان شهید راه آزادی و یکی از قهرمانان ارزنده انقلاب مشروطه بسیار یاد کردند و فراموش کرده‌اند که بنویسند او یکی از قهرمانان فحاشی و هتاکی بود که درک بسیار محدودی از آزادی داشت».(3)
شیخ، مطلق آزادی و گونه بدون حد و مرز آن را منافی با اسلام و قانون الهی می‌دانست و بر آن بود دامنه نامحدود چنین گونه‌ای از آزادی دامان شرع و دامان ملت را فراخواهد گرفت: «ای برادر! تحریز مگر نمی‌دانی که آزادی قلم و زبان از جهات کثیره منافی با قانون الهی است؟ مگر نمی‌دانی فایده آن، آن است که بتوانند فرق ملاحده و زنادقه نشر کلمات کفریه خود را در منابر و لوایح بدهند و سب مؤمنین و تهمت به آنها بزنند و القای شبهات و قلوب صافیه عوام بیچاره بنمایند. ‌ای عزیز! اگر اساس این اساس مشؤوم مؤدی به ضلالت اعطای حریت مطلقه نبود، پس چرا جلوگیری از لوایح کفره نمی‌شد کدام جریده نوشته شد که مشتمل بر طعن اسلام و اسلامیان نبود؟ کدام اداره بود که جریده‌اش خالی از کفر نبود؟...».(4)
اعتقادات شیخ مبنی بر تعارض دین با حریت مطلقه را عملکرد افراطی مشروطه‌خواهان هم در عمل و هم در گفتار تأیید کرد و حاصل آن ارائه این جمع‌بندی از ناحیه شیخ در باب ممنوعیت آزادی است: «آزادی از جهات مختلف مغایر با اسلام است، طعن بر اسلام و اسلامیان در جراید، گفتن کلمات کفریه در منابر و مجامع و جراید، انکار ضروریات اسلام، مثل گفتن اینکه مردم حق خود را بگیرند در قیامت کسی پول سکه نمی‌زند، آخوندها از خودشان درآورند که قسم بخور برو پی‌کارت، نوشتن اینکه اصول دین دوتاست، توحید یعنی اتحاد، اتفاق و عدل یعنی مساوات، گفتن اینکه قانون مثل قرآن مجید محترم، شیوع منکرات در معابر...».(5)
شیخ در جایی دیگر به تفسیر و تحلیل قانون اساسی و اصول معطوف به آزادی در آن می‌نشیند و با نگاهی فقهی مراتب مغایرت آن با اسلام را چنین تشریح می‌دارد: «ماده دیگری که در این ضلالت‌نامه آمده است آزادی قلم و آزادی مطبوعات است بعد از تغییرات و تبدیلات عین عبارت این است: عامه مطبوعات غیر از کتب ضلال و مواد مضره به دین مبین آزاد و ممیزی در آنها ممنوع (است). به موجب این ماده بسیاری از محرمات ضروری الحرمه تحلیل شد، زیرا که مستثنا فقط 2 امر شد و حال آنکه یکی از محرمات ضروریه افتراست و یکی از محرمات مسلمه غیبت از مسلم است و همچنین ایذاء و سب و فحش و توهین و تخویف و تهدید و نحو آن من الممنوعات الشرعیه و المحرمات الهیه. آزادی این امور آیا غیر از تحلیل ما حرمه الله است؟ و من حلل، حراماً، حال او معلوم و حکم آن مبین است العجب که در غیر مورد مستثنا، منع از ممیزی شد و حال آنکه نهی از منکر از اصول عملیات است و این نویسنده و رای‌دهنده نهی از منکر کرده است و اعجب من ذلک که در ذیل این ماده حکم مجازات برای مخالفت مقرر شد و حواله به قانون مطبوعات شد و این هم غلط و بدعت است، زیرا مجازات مالی در شرعیات در ارتکاب منهیات نداریم و در آنجا (قانون مطبوعات) برای این کار مجازات مالی معین نمود».(6)
این بحث را با قرائتی که ملک‌زاده از مخالفت شیخ با آزادی مطلقه کرده است، خاتمه می‌دهیم. او با اشاره به فرازی از کلام شیخ که می‌گوید: اما چیزی نگذرد که حریت مطلقه رواج، منکرات مجاز، مسکرات مباح، زنان مکشوف، شریعت منسوخ و قرآن مهجور گردد، می‌نویسد: «شیخ بر این باور بود که پذیرش مشروطه غیرمشروعه، عوامل رواج فحشا و آزادی شرب خمر و مفاسد دیگر را به ارمغان آورده و مردم را افسارگسیخته خواهد کرد و بی‌اعتنایی مسؤولان به اصول و مبانی شریعت را در پی خواهد داشت».(7)
-----------------------------
پی‌نوشت
1- محمد ترکمان، پیشین، ج1، صص 321ـ320؛ (منطبعه در زاویه‌ مقدسه‌ حضرت عبدالعظیم، 4 رجب 1325)
2- جهت کسب اطلاعات بیشتر رک:  
I saah berline, four essayon liberty oxford press    
3- ماشاءالله آجودانی، پیشین، ص 389
4- غلامحسین زرگری‌نژاد، تذکره ‌الغافل، پیشین، ص 179
5- ر.ک: همان، صص 14-12
6- همان، حرمت مشروطه، ص 162
7- مهدی ملک‌زاده، پیشین، ج 3 ص 90.

انگلیسی‌ها پس از تصرف نظامی ایران، بر کشور و منابع نفتی آن تسلط کامل و دائم یافتند. تسلط کامل بر ایران از طریق حکومت استبدادی نظامی با کودتای 21 فوریه 1921/3 اسفند 1299 ممکن شد. با توجه به مدارکی که وزارت امور خارجه به‌تازگی منتشر کرده مشخص شده است با وجود انکار انگلیسی‌ها، آنها کودتا را برنامه‌ریزی و هدایت کرده‌اند و نیروهای نظامی و سفارت انگلستان در این کودتا نقش داشته‌اند. کودتا را رضا میرپنج که افسر قزاق گمنام و بی‌سوادی بود، برپا کرد. او پس از این کودتا به رضاخان سردار سپه و پس از آن به رضاشاه پهلوی معروف شد. با حمایت نظامی، سیاسی و اقتصادی انگلیسی‌ها رضاخان عملاً به خودکامه نظامی ایران در سال‌های 1921 تا 1925 تبدیل شد. کودتای انگلیسی دیگری در دسامبر 1925 باعث شد رضاخان حکومت قاجار را براندازد و خود به پادشاهی برسد. با توجه به اینکه رضاخان با مجموعه‌ای از کودتاها به قدرت رسید و در قدرت باقی ماند و از مشروعیت و حمایت مردمی برخوردار نبود، برای ادامه دیکتاتوری نظامی خود کاملاً وابسته به حمایت خارجی بود. به همین دلیل در مقابل فشارهای سیاسی خارجی کاملاً ضعیف، شکننده و نگران تبلیغات خارجی مخالف بود. دولت‌های انگلیس، آمریکا، روسیه و حتی فرانسه با آگاهی از این نقطه ضعف رژیم پهلوی، از شرایط بهره کامل بردند و امتیازاتی گرفتند که رژیمی مستقل با پشتوانه مردمی هرگز حاضر به اعطای آنها نبود. مهم‌ترین امتیازی که دولت ایران در این دوره اعطا کرد موافقتنامه نفت 1933 بود. امتیاز دیگر، شیلات دریای خزر بود که در سال 1927 به روسیه داده شد. امتیازهای دیگری که به همان اندازه مهم است ولی شناخته‌شده نیست، امتیازهای باستان‌شناسی است که در فاصله سال‌های 1931 تا 1941 به موزه‌های آمریکایی داده شده است. ما در این باره هیچ‌گونه مدارک کتبی پیدا نکرده‌ایم ولی به نظر می‌رسد در اصل توافقی بین قدرت‌های سه‌گانه بر سر باارزش‌ترین منابع ایران یعنی آثار باستانی، نفت و خاویار برقرار شده بود. در حالی که آمریکاییان با دقت زیاد خود را از تجارت خاویار و نفت کنار کشیده بودند، انگلیس‌ها و روس‌ها هم متقابلاً دخالتی در کاوش‌های باستان‌شناسی آمریکایی‌ها در ایران نداشتند. در مقایسه با کاوش‌های باستان‌شناسی بزرگی که آمریکایی‌ها در ایران انجام می‌دادند، فقط باستان‌شناس مهم انگلیسی به نام سر «اورل استین» در دهه 1930 در ایران کار می‌کرد و بخشی از کار استین هم به نمایندگی از دانشگاه هاروارد بود. تصادفی نبود که آمریکایی‌ها هیچگاه با تسلط انگلیسی‌ها بر امور نفتی ایران به چالش برنخاستند و برای انگلیسی‌ها هم هیچگاه برتری آمریکایی‌ها در مسائل باستان‌شناسی ایران مورد تردید واقع نشد. در حالی که کنترل سیاسی و نظامی ایران در دست انگلیسی‌ها بود، باستان‌شناسی ایران بعد از سال 1925 کاملاً به انحصار آمریکایی‌ها درآمد. برخی بر این باورند اعطای امتیاز باستان‌شناسی در ایران به آمریکایی‌ها در برابر ممانعت انگلیسی‌ها از اعطای امتیاز نفت شمال ایران به آمریکا بود. انگلیسی‌ها مصمم بودند جلوی نفوذ آمریکایی‌ها به مسائل نفتی ایران را بگیرند و برای جبران عدم دسترسی آمریکایی‌ها به نفت ایران، دسترسی انحصاری آنها به آثار باستانی ایران را فراهم کردند. روس‌ها هم برای اینکه کاملاً بی‌بهره نمانند، در نهایت اختیار شیلات دریای خزر را در دست گرفتند که شامل صادرات پرسود خاویار بود. همانگونه که «آرتور چستر میلسپوی» آمریکایی، مستشار کل مالی ایران تا سال 1927، توضیح داده و براساس شواهدی که ارائه کرده، اعطای امتیاز شیلات 1927 به روس‌ها به معنای فروش کامل حقوق و منافع ایران بود. ایران تا پایان دوره امتیاز شیلات در سال 1952 یعنی زمان نخست‌وزیری محمد مصدق، نتوانست اداره شیلات دریای خزر را بازپس گیرد. اعطای چنین امتیازهایی به معنای حیف و میل کامل منابع ثروت ایران بود. آنگونه که میلسپو می‌گوید رضاشاه در این دوره تا جایی که توانست ایران را «دوشید». 25 آگوست 1941، نیروهای روسیه و انگلستان به ایران حمله و آن را اشغال کردند. بهانه متفقین برای هجوم به ایران، حضور اتباع آلمان در ایران و تهدید احتمالی آنان بود. حال آنکه حداکثر تعداد آلمانی‌های حاضر در ایران در سال 1941، 500 تا 600 نفر بود. این رضاشاهی که هرگز مدرکی دال بر اینکه او «طرفدار آلمان‌ها» بود پیدا نشده، به دست انگلیس‌ها به قدرت نشانده شد و 20 سال در مسند قدرت نگاه داشته شد و دست آخر هم مبلغ هنگفتی پول در بانک لندن پس‌انداز کرد. قوای متفقین که ایران را به اشغال خود درآوردند، بیشتر انگلیسی بودند تا روس.  همانگونه که در جای دیگری اشاره شده است، با توجه به اینکه حکومت رضاشاه با انقلابی احتمالی و پرآشوب مواجه بود و کارآیی‌اش را از دست داده بود، رضاشاه با کودتای انگلیسی دیگری عزل شد و پسرش سپتامبر 1941 به جای او بر تخت نشست. رضاشاه سپتامبر 1941 در یک کشتی انگلیسی با حمایت انگلستان، ایران را ترک کرد و سال‌های باقی مانده عمرش را تحت‌نظر انگلیس‌ها سپری کرد.
منبع: تاراج بزرگ، دکتر محمدقلی مجد، مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی