«پیمایش ارزش‌های اربعین» با ۱۷۵ پژوهشگر از ۱۰ ملیت انجام شد
اندیشکده اربعین با هدف ارائه خدمات علمی و پژوهشی در حوزه اربعین حسینی تأسیس شد و در مدت کوتاهی توانست پروژه‌های مهمی را اجرا کند. این اندیشکده به‌عنوان نقطه‌ای برای گردهمایی پژوهشگران و اساتید دانشگاه‌های مختلف تبدیل شد و توانست ظرفیت‌های علمی را در مسیر خدمت به زائران اباعبدالله الحسین علیه‌السلام به کار گیرد. هرچند اجرای برخی از پروژه‌ها به دلیل چالش‌های اجرایی با مشکلاتی مواجه شد، اما تجربیات ارزشمندی از پژوهش میدانی در یک رویداد عظیم بین‌المللی به‌دست آورد.
خبرگزاری تسنیم در گفت‌وگو با محمود حاجیلویی رئیس اندیشکده مطالعات فرهنگی تمدنی اربعین درباره برخی از اهداف و سیاست‌گذاری‌های آن مرکز و نیز مهم‌ترین برنامه‌های اندیشکده سخن گفت. وی در این گفت‌وگو به اجرای دو طرح با عناوین «برآورد تعداد زائران اربعین اباعبدالله الحسین» و «نگرش‌سنجی راهبردی زائران اربعین» اشاره کرد به عنوان کلان‌پروژه‌ی اندیشکده مطالعات فرهنگی تمدنی اربعین اشاره کرد.
مشروح این گفت‌وگو را در ادامه می خوانید.
* ایده‌ی اندیشکده اربعین از کجا شکل گرفت؟
رهبر معظم انقلاب در سال 1398 دانشگاه‌ها و مجموعه‌های علمی را دعوت کردند تا درباره اربعین همراهی و کمک علمی و فکری داشته باشند. ایشان فرمودند: «خوشبختانه امروز مجالس عزاداری ما برای امام حسین علیه‌السلام از لحاظ معنویت و گسترش فکر و پراکندن معارف اسلامی عمق بیشتری نسبت به 40 یا 50 سال قبل دارد. قضیه اربعین نیز همین‌طور است و باید روزبه‌روز عمق بیشتری پیدا کند. اصحاب حکمت و علم باید در این زمینه فکر و تلاش کنند.» این سخنان در 21 مهر 1398 بیان شد.
فعالیت یک دانشگاهی در حوزه اربعین باید علمی باشد
در سال 1397، اندیشکده مطالعات فرهنگی تمدنی اربعین در دانشگاه جامع امام حسین تشکیل شد. هدف ما این بود که به‌عنوان دانشگاهیان، خدمتی در اربعین ارائه دهیم و خادم اباعبدالله الحسین باشیم. در آن زمان، دانشگاه ما و بسیاری از دانشگاه‌های دیگر موکب‌هایی داشتند که از زائران اباعبدالله الحسین پذیرایی می‌کردند، اسکان می‌دادند و غذا ارائه می‌کردند. این اقدامات بسیار ارزشمند است. برخلاف برخی که می‌خواهند حوزه علم را بالاتر ببرند و این خدمات را کم‌اهمیت‌تر می‌دانند، من این‌گونه فکر نمی‌کنم. خدمت به زائر امام حسین، از هر نوع و کیفیتی که باشد، ارزشمند است. چه فرد بی‌سوادی که آب به دست مردم می‌دهد، چه تاجری متمول که با کباب از مردم پذیرایی می‌کند، همه این‌ها ارزشمند و در جای خود مأجور هستند. شکوه اربعین به این دلیل است که هر کسی هرچه دارد، در طبق اخلاص گذاشته و تقدیم زائر امام حسین می‌کند.
نکته اینجاست که اگر من به‌عنوان دانشگاهی بتوانم خدمتی ارائه دهم که جای آن خالی است و کسی جز من نمی‌تواند آن را انجام دهد، باید در این زمینه تلاش کنم.
ارائه خدمات فکری به زائران اربعین در قالب خادمان علمی
اندیشکده همچنان آمادگی دارد که در صورت تأمین پشتیبانی‌های لازم، فعالیت‌های علمی خود را در این حوزه ادامه دهد و به توسعه دانش و معرفت در زمینه اربعین کمک کند. هدف ما این بود که الگویی برای ارائه خدمات علمی و فکری به زائران اباعبدالله الحسین (ع) ایجاد کنیم.
* درباره راه‌اندازی موکب رایة العباس توضیحی بدهید.
با همین دغدغه‌ای که عرض کردیم، یک موکب علمی شکل گرفت و در سال 1397، موکب علمی رایت‌العباس را تأسیس کردیم.
دو پروژه تعریف کردیم: نخست، برآورد تعداد زائران امام حسین (ع). این برآورد از دو جهت اهمیت داشت:
- نمایش عظمت مراسم: قصد داشتیم به صورت علمی نشان دهیم که این بزرگ‌ترین اجتماع مسلمانان چگونه است.
- پاسخ به تشکیک رسانه‌های غربی: رسانه‌های غربی معمولاً در تعداد زائران تشکیک می‌کنند یا آن را کمتر از واقعیت نشان می‌دهند.
با این پروژه، قصد داشتیم به‌صورت علمی و مستند، تعداد واقعی زائران را نشان دهیم و از این طریق، عظمت و شکوه مراسم اربعین را به جهانیان معرفی کنیم.
مشارکت 175 پژوهشگر در موکب علمی
در ادامه، برای اجرای این پروژه، طرحی با عنوان «برآورد تعداد زائران اربعین اباعبدالله الحسین» تعریف کردیم. این طرح بر اساس یک روش آماری و الگوی نمونه‌گیری خاص طراحی شد و 175 پژوهشگر در آن مشارکت داشتند.
علاوه بر این، پروژه دومی با عنوان «نگرش‌سنجی راهبردی زائران اربعین» را آغاز کردیم. هدف از این پروژه، درک فضای اخوت و اتحاد میان زائران اباعبدالله الحسین از ملیت‌ها و اقوام مختلف و بررسی تعاملات میان‌فرهنگی بود. این پروژه نیز با همکاری 175 پژوهشگر در پنج زبان مختلف انجام شد.
در سال‌های 1397 و 1398، هر دو پروژه با موفقیت اجرا شدند و نتایج ارزشمندی در زمینه برآورد تعداد زائران و تحلیل نگرش‌ها و ارزش‌های آنان به دست آمد.
* در این راستا باید پرسشنامه‌هایی به زائران می‌دادید و یا کار میدانی خاصی می‌کردید؟
هر دو مورد بود. پرسشنامه ما در این پروژه به پنج زبان طراحی شده بود. در برآورد جمعیت نیز یک پرسشنامه مختصر در نظر گرفته شده بود. این پروژه بر اساس الگوی نمونه‌گیری تعریف‌شده، عملیاتی شد.
در سال 1398، شرایط امنیتی عراق تغییر کرد و متأسفانه اینترنت در برخی نقاط قطع شد. ازآنجاکه برآورد جمعیت زائران مبتنی بر یک اپلیکیشن تلفن همراه بود که از شبکه اینترنت استفاده می‌کرد، این پروژه با مشکلاتی مواجه شد و نتوانستیم روش نمونه‌گیری را به‌طور کامل اجرا کنیم. به همین دلیل، خروجی این کار تا به امروز ارائه نشده است، چراکه به دلیل اختلال اینترنتی و عملکرد ناقص اپلیکیشن، نمونه‌گیری ما به‌طور کامل انجام نشد.
بااین‌حال، این تجربه به‌عنوان یک پروژه نمونه‌گیری ویژه، ارزشمند بود. طبق برنامه‌ریزی انجام‌شده، قرار بود 10 هزار نمونه در 10 روز منتهی به اربعین جمع‌آوری شود. این فرآیند بر اساس دستورالعملی که توسط متخصصان دانشکده ریاضی دانشگاه جامع امام حسین و دانشکده فرهنگی تدوین شده بود، اجرا می‌شد. پژوهشگران و پرسشگران ما باید در موقعیت‌های خاصی مستقر شده و نمونه‌گیری را انجام می‌دادند. اما اختلالات پیش‌آمده مانع از تکمیل این فرآیند شد.
* برآورد آماری شما از جمعیت زائران اربعین چه میزان بود؟
روش برآورد آماری جمعیت زائران اربعین که ما طراحی کردیم، بر این مبنا بود که گروهی از زائران به‌عنوان «نمونه‌های نشاندار» انتخاب شوند. در این روش، تمامی ایرانی‌هایی که از طریق پرواز هوایی وارد عراق شده بودند، به‌عنوان نمونه‌های نشاندار در نظر گرفته شدند.
پرسشگران ما باید در موقعیت‌های مختلف مسیرهای زیارتی توزیع می‌شدند. این مسیرها شامل محور نجف به کربلا، کوفه به نجف، کاظمین و بغداد به سمت کربلا و همچنین مسیرهای ورودی از شمال عراق بودند. ما این مسیرها را تحلیل کرده و بر اساس الگوی نمونه‌گیری، مشخص کرده بودیم که در هر موقعیت و در چه ساعتی، چه تعداد نمونه باید ثبت شود.
این روش با هدف دستیابی به یک برآورد دقیق و علمی از تعداد زائران طراحی شد. اما به دلیل مشکلات پیش‌آمده در اجرای نمونه‌گیری، به نتیجه نهایی نرسید.
بنابراین این روش برآورد آماری مبتنی بر تعیین جمعیت نشاندار بود. به این معنا که ما باید مشخص می‌کردیم چه تعداد از این افراد در طی 10 روز نمونه‌گیری، در نمونه‌های ما قرار می‌گیرند. سپس، بر اساس تعداد این نمونه‌های نشاندار و فرم‌های طراحی‌شده در این روش، می‌توانستیم تعداد کل زائران را پیش‌بینی کنیم.
* دقت روش چقدر بود؟
این روش از دقت بالایی برخوردار بود و در سایر موارد نیز نتایج موفقی داشته است. اما به دلیل پیچیدگی‌های اجرایی، نیاز به لجستیک گسترده و هزینه‌های سنگین، ادامه این پروژه بدون پشتیبانی مناسب دشوار است. بااین‌حال، ما همچنان علاقه‌مند به ادامه این کار هستیم، درصورتی‌که حمایت‌های لازم فراهم شود.
علاوه بر این، پروژه نگرش‌سنجی زائران نیز در سال 1398 اجرا شد. هدف از بیان این مطالب این بود که اندیشکده اربعین در سال 1397 شکل گرفت و در سال 1398 دو پروژه بزرگ میدانی را اجرا کرد. نتایج اولیه این پروژه‌ها، ازجمله موج اول پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های زائران، به‌طور محدود در برخی نشست‌ها و برای برخی مجموعه‌ها منتشر شد.
با عنایت به ضرورت ارائه خدمات علمی در عرصه اربعین حسینی و در راستای تحقق رهنمودهای مقام معظم رهبری مبنی بر تعمیق معارف و گسترش فکر در این حوزه، اندیشکده مطالعات فرهنگی و تمدنی اربعین در سال 1397 در دانشگاه جامع امام حسین (ع) تأسیس شد. این اندیشکده با هدف فراهم آوردن بستری برای پژوهش‌های علمی و ارائه خدمات فکری به زائران اباعبدالله الحسین (ع) آغاز به کار کرد و تلاش نمود تا ظرفیت‌های علمی و پژوهشی دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه را در مسیر اربعین به کار گیرد.
فعالیت‌های علمی و پژوهشی
در نخستین گام، دو پروژه بزرگ علمی و میدانی توسط اندیشکده تعریف و اجرا شد:
- پروژه برآورد جمعیت زائران اربعین حسینی
این پروژه با هدف برآورد دقیق جمعیت زائران اربعین و ارائه آمارهای علمی طراحی شد. با توجه به تشکیک رسانه‌های غربی در تعداد زائران، هدف این پژوهش، مستندسازی علمی و ارائه روش‌های دقیق آماری برای محاسبه تعداد شرکت‌کنندگان در این راهپیمایی عظیم بود. روش نمونه‌گیری خاصی برای این کار طراحی شد که مبتنی بر شناسایی و تحلیل جمعیت نشاندار بود. با همکاری 175 پژوهشگر، این روش در سال 1397 به‌صورت آزمایشی اجرا شد و در سال 1398 به شکل گسترده‌تری در عراق دنبال شد. اما به دلیل شرایط امنیتی و اختلالات اینترنتی در عراق، اجرای کامل این روش با چالش‌هایی مواجه شد و برآورد نهایی ارائه نشد. - پروژه پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های زائران اربعین
این پروژه که در ابتدا با عنوان "نگرش‌سنجی راهبردی زائران اربعین" تعریف شد، با هدف بررسی تعاملات فرهنگی و اجتماعی زائران از ملیت‌ها و اقوام مختلف انجام شد. هدف اصلی آن، درک بهتر فضای اخوت و اتحاد میان زائران و شناسایی راهکارهایی برای تقویت ارتباطات میان‌فرهنگی در این اجتماع بزرگ بود. این پیمایش در پنج زبان طراحی و با مشارکت پژوهشگران چندملیتی اجرا شد.
همکاری‌های علمی و دانشگاهی
این دو پروژه با مشارکت گسترده دانشگاه‌ها و مراکز علمی مختلف انجام شد، از جمله: دانشگاه جامع امام حسین (ع)، دانشگاه امام صادق (ع)،دانشگاه باقرالعلوم (ع)، دانشگاه تهران، حوزه‌های علمیه خواهران، حوزه علمیه قم، دانشگاه شهید چمران اهواز و جامعة المصطفی العالمیه.
همکاری میان این مراکز علمی منجر به تشکیل یک تیم پژوهشی بین‌المللی شد که اعضای آن از 10 ملیت مختلف بودند. این ویژگی منحصربه‌فرد، پروژه‌های اندیشکده را به یک تجربه علمی بین‌المللی در فضای اربعین تبدیل کرد.
* درباره پیشینه‌ی پروژه پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های زائران اربعین مقداری توضیح می‌دهید.
سال 98 تجربه‌ای در موکب علمی رایة العباس داشتیم که در آن با دانشگاه‌های عراق، از جمله دانشگاه حله و دانشگاه کوفه، در این پروژه‌ها همکاری کردیم. گفتگوهای خوبی با برخی از موسسات فرهنگی در عراق داشتیم و آن‌ها نیز همراهی کردند. کار جمع‌آوری داده‌ها - یعنی پر کردن پرسشنامه، انتخاب نمونه و انجام مصاحبه و سپس پر کردن پرسشنامه - آسان نبود. در آن سال، پرسشنامه ما برای سنجش ارزش‌ها و نگرش‌ها، پرسشنامه‌ای مفصل بود و حدوداً 40 دقیقه طول می‌کشید تا تکمیل شود. به همین دلیل، کار بسیار طاقت‌فرسا و سنگینی بود، اما دوستان دانشگاهی عراقی ما همکاری می‌کردند و از ظرفیت آن‌ها برای پر کردن پرسشنامه‌ها از زائران عراقی استفاده کردیم.
نگاه ما در این پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌ها این بود که پژوهشگران هم‌ملیت با زائران هر کشور، با آن‌ها صحبت کنند و پرسشنامه‌ها را تکمیل نمایند. به این ترتیب، ایرانی‌ها با ایرانی‌ها، عراقی‌ها با عراقی‌ها، هندوستانی‌ها با هندوستانی‌ها، افغانستانی‌ها با افغانستانی‌ها و پاکستانی‌ها با پاکستانی‌ها همکاری می‌کردند و فضای همراهی و همدلی وجود داشت.
فکر می‌کنم این کار در نوع خود یک رکورد بود، بدون هیچ اغراقی. در فضای اربعین که همه شور و حال رفتن دارند و هیچ‌کس نمی‌خوابد، متقاعد کردن افراد برای نشستن و پاسخ دادن به یک پرسشنامه 40 دقیقه‌ای (به اضافه حواشی قبل و بعد) کار بسیار دشواری است. در آن سال، یادم نیست دقیقاً چند پرسشنامه پر کردیم، اما بالای 2000 تا بود. امسال (موج دوم)، 2534 پرسشنامه تکمیل کرده‌ایم. البته زمان پر کردن پرسشنامه را نیز محاسبه کردیم. پرسشنامه اخیر ما 4 زبانه بود و 35 دقیقه طول می‌کشید تا تکمیل شود.
این کار در 9 حوزه جمعیتی انجام شد: ایرانی‌ها، عراقی‌ها، عرب‌های غیر عراقی (که عموماً سوری بودند)، افغانستان، هندوستان، پاکستان، آذربایجان، آفریقا (به‌طور کلی یک بخش) و اروپا و آمریکا (نیز یک بخش). حتی برخی از سوالات برای گروه‌های مختلف، متفاوت بود. می‌خواهم قدری این موضوع را توضیح دهم و سپس به نکته اصلی برسم.
انتهای پیام/