بر بال جبرئیل

مصطفی قاسمیان: بعد از پیروزی انقلاب اسلامی قرار بود رسانه ملی نمایانگر یک تغییر عمده در ساختار اجتماعی ایران باشد و روی همین حساب نمی‌توانست از بعضی ابزارهای ایجاد سرگرمی مثل رقص و آواز و امثال آن استفاده کند. از آن سو نمی‌شد تلویزیون فقط به تعلیم و تربیت بپردازد و نگاهی به سرگرمی مردم نداشته باشد. هیچ الگویی هم از قبل وجود نداشت که در یک «جمهوری اسلامی» رسانه باید چطور هم به محتوای مدنظرش بپردازد و هم مردم را سرگرم کند. در آن زمان پدیده‌ای ظهور کرد به اسم استاد محسن قرائتی و برنامه «درس‌هایی از قرآن» تبدیل به یکی از پرمخاطب‌ترین برنامه‌های تلویزیون شد. شیخ شوخ کاشانی هم درس می‌گفت و هم این کار را به شکلی دوست‌داشتنی، جذاب و نمکین انجام می‌داد. حجت‌الاسلام‌والمسلمین قرائتی تا 3 دهه سکه پررونقی در بازار تلویزیون بود و چند نسل از مخاطبان را به طور هفتگی پای برنامه‌ای با محتوای قرآنی نشاند. قرائتی هنوز محبوب است اما محبوبیتش بیشتر جنبه نوستالژیک دارد و مدت‌ها می‌شود که نه‌تنها حضور خود او کم‌رنگ شده، بلکه بازتولیدی از این سبک اجرای تعلیمی و در عین حال سرگرم‌کننده توسط افراد دیگر هم انجام نشده است. البته امروز همچنان برنامه درس‌هایی از قرآن پخش می‌شود و این برنامه باعث شد فعالان و مدیران رسانه‌ای ایران بفهمند که می‌شود هم محتوای قرآنی تولید کرد و هم این محتوا به شکلی باشد که مردم عادی آن را ببینند و سرگرم‌شان کند. شاید اگر برنامه‌ای به اسم «محفل» درست نمی‌شد، خیلی‌ها می‌گفتند دیگر دوره جمع بستن بین محتوای فاخر و سرگرمی عمومی گذشته، چون مردم عوض شده‌اند. محفل اما سندی است برای رد این ادعا. اگر درس‌هایی از قرآن، تولید محتوا در حوزه مذهبی را دارای جنبه سرگرمی کرد، برنامه محفل، علاوه بر آن به جنبه‌های هنری و زیبایی‌شناختی مذهب توجه دارد. این برنامه نشان می‌دهد نه‌تنها باورهای دینی هنوز و تا همیشه جایگاهی مستحکم در میان مردم ایران دارند، بلکه ظرفیت‌های زیبایی‌شناختی نهفته در آنها هم به‌شدت قابلیت بالایی دارد. اساساً هنر آیینی، مادر بسیاری از سبک‌ها و شیوه‌های هنری دیگر بوده است و برنامه محفل توانسته روی همین خط حرکت کند. در دوره‌ای که برنامه‌های قبل از افطار تلویزیون مثل ماه عسل هم به تکرار افتاده بودند و هم دیگر روی آنتن نمی‌رفتند، برنامه محفل توانست هم پدیده ماه رمضان سال 1403 باشد و هم پدیده‌ای در برنامه‌سازی نوروزی آن سال. فصل اول برنامه محفل به تهیه‌کنندگی سیدمحمدحسین هاشمی‌گلپایگانی در رمضان ۱۴۴۴ قمری مصادف با فروردین ۱۴۰۲ شمسی روی آنتن رفت که یک مجری و ۵ کارشناس داشت؛ مجریانی از کشورهای ایران، سوریه و عراق. رسالت بوذری مجری برنامه بود و حسنین الحلو، رضوان درویش، احمد ابوالقاسمی، حامد شاکرنژاد و غلامرضا قاسمیان میزبانانش بودند. در فصل دوم که از اسفند 1402 آغاز شد و به فروردین 1403 رسید، قرار بود یک قاری مصری هم در کنار باقی میزبانان این برنامه حضور داشته باشد که دولت مصر با این قضیه مخالفت کرد. در فصل سوم برنامه سیدجلال معصومی اهل افغانستان جایگزین رضوان درویش شد و به جمع میزبانان برنامه پیوست. در ادامه با چند نفر از میزبانان برنامه محفل گفت‌وگو کرده‌ایم. حسنین الحلو که عضو بین‌المللی این گروه است، حاج‌احمد ابوالقاسمی که یک پیشکسوت قرآنی به ‌حساب می‌آید و حامد شاکرنژاد که جوان‌ترین عضو در میان میزبانان است، نکاتی را درباره فصل‌های منتشر شده از برنامه محفل، خصوصیات آنها و تاثیرات‌شان بیان کرده‌اند.

***
حسنین الحلو، میزبان بین‌المللی محفل:
گاهی خودم هم از این همه تأثیر شگفت‌زده می‌شوم

* امسال بازخوردها نسبت به برنامه محفل چطور بود؟
سبحان‌الله! هر سال فکر می‌کنیم محفل به اوج خودش رسیده اما خداوند برکات بیشتری عنایت می‌کند. امسال شاهد اتفاقات عجیبی بودیم. در طول سال‌های خدمتم در عتبه عباسیه، همیشه آرزو داشتم برنامه‌ای ساخته شود که قرآن را به قلب خانواده‌ها ببرد. امروز، الحمدلله این آرزو محقق شده است. هر روز پیام‌های متعددی از مخاطبان در کشورهای مختلف می‌رسد؛ از عراق، لبنان، پاکستان و حتی کشورهای اروپایی. یک خانواده در لندن برایم نوشته بود فرزندان‌شان برای نخستین بار با دیدن محفل به قرآن علاقه‌مند شده‌اند. خانمی از نجف اشرف تعریف می‌کرد که بعد از دیدن برنامه، هر شب قبل از خواب با فرزندانش قرآن می‌خواند. در حرم مطهر حضرت عباس(ع) که خدمت می‌کنم، زائران ایرانی مرا می‌شناسند و نخستین سؤال‌شان درباره محفل است. این نشان می‌دهد محفل دیگر فقط یک برنامه تلویزیونی نیست، بلکه به یک جریان فرهنگی تبدیل شده است. گاهی خودم هم از این همه تأثیر شگفت‌زده می‌شوم. حتی در مراسم‌های قرآنی عراق، وقتی نام محفل می‌آید، چشم‌های مردم برق می‌زند. محفل نشان داده که زبان قرآن، زبان دل‌هاست و مرز نمی‌شناسد.
* امسال چند بار در برنامه شگفت‌زده شدید؟ یک موردش را که روی آنتن نگفتید، روایت می‌کنید؟
هر شب محفل برای ما پر از شگفتی بود اما داستان موسی‌زاده، آن کودک معصوم، قلب مرا به لرزه انداخت. تصور کنید کودکی که قدرت تکلم ندارد، با شنیدن تلاوت قرآن، نه‌تنها آرام می‌گیرد، بلکه آیات را با همان لحن و صوت تکرار می‌کند. سبحان‌الله! این همان معجزه قرآن است که در قلب یک کودک اوتیسمی تجلی پیدا کرده.
یک خاطره خصوصی را برای‌تان بگویم که تا به حال نگفته‌ام. پدر این کودک در پشت صحنه برایم تعریف می‌کرد که پسرش شب‌ها فقط با صدای قرآن به خواب می‌رود. حتی گاهی صدای مرا از گوشی پخش می‌کنند تا آرام بگیرد. این لحظات مرا یاد آیه شریفه «أَلَا بِذِکْرِ‌الله تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» می‌اندازد. به‌راستی که قرآن آرامش‌بخش قلب‌هاست. در این سال‌ها بارها در محافل مختلف قرآنی تلاوت کرده‌ام اما وقتی دیدم این کودک چطور با قرآن ارتباط برقرار می‌کند، فهمیدم که هنوز خیلی چیزها هست که باید از قرآن بیاموزیم. هر روز که می‌گذرد، معجزات جدیدی از قرآن برای‌مان آشکار می‌شود.
* به نظرتان چقدر جا دارد محفل ساخته شود؟ آیا ممکن است سقفی داشته باشد و بعد از چند سال تکراری شود؟
قرآن مانند دریایی بی‌کران است و محفل تنها قایق کوچکی در این دریاست. خودم در عتبه عباسیه که خدمت می‌کنم، هر روز با داستان‌های جدیدی از تأثیر قرآن در زندگی مردم روبه‌رو می‌شوم. گاهی جوانی می‌آید که با شنیدن یک آیه متحول شده یا گاهی خانواده‌ای که قرآن مسیر زندگی‌شان را تغییر داده است.
در همین ایران عزیز، هر روز استعدادهای جدیدی کشف می‌شوند. در هر شهر و روستایی که می‌رویم، با داستان‌های شگفت‌انگیز جدیدی روبه‌رو می‌شویم. یک روز با نوجوانی آشنا می‌شویم که به شیوه‌ای نوین قرآن را تفسیر می‌کند، روز دیگر با مادری که با قرآن فرزندانش را تربیت کرده است. محفل می‌تواند این داستان‌ها را روایت کند و هر فصل، قصه‌های تازه‌تری به مردم هدیه دهد. این برنامه مانند پلی است بین نسل‌ها و فرهنگ‌ها. تا وقتی قرآن هست و قلب‌های مشتاق وجود دارند، محفل می‌تواند ادامه پیدا کند.
* بعد از 4-3 فصل، فکر می‌کنید برنامه محفل چقدر در گسترش قرآن در جامعه موثر بوده؟
صادقانه به شما بگویم، وقتی می‌بینم یک ویدئوی محفل 100 میلیون بازدید در فضای مجازی داشته، قلبم از شوق لبریز می‌شود اما این فقط یک عدد است. تأثیر واقعی محفل را باید در تغییر زندگی‌ها دید.
موسسات قرآنی به ما می‌گویند مراجعات‌شان چندبرابر شده است. جوانانی که قبلا فکر می‌کردند قرآن فقط برای مسجد و عزاداری است، حالا می‌بینند که قرآن می‌تواند در همه لحظات زندگی همراه‌شان باشد. خانواده‌ها با اشتیاق بیشتری فرزندان‌شان را به کلاس‌های قرآن می‌فرستند.
در عراق وقتی همکارانم در عتبه عباسیه از محفل صحبت می‌کنند، می‌بینم این برنامه چطور توانسته پلی بین ملت‌ها باشد. به خدا قسم، گاهی فکر می‌کنم خداوند از طریق محفل، راه جدیدی برای هدایت بندگانش گشوده است. مهم‌ترین دستاورد محفل اما تغییر نگاه مردم به قرآن است. قرآن دیگر فقط کتابی برای تشریفات نیست، بلکه همراه همیشگی زندگی شده است. والله این همان هدفی است که از روز اول برایش دعا می‌کردم.

***
حاج احمد ابوالقاسمی، پیشکسوت قرآنی و میزبان محفل:
رقابتی شدن محفل با روح آن در تضاد است

* آیا در طول سال، اتفاقی افتاده که متوجه شوید برنامه محفل تا چه میزان در جامعه نفوذ کرده؟
ببینید! من در طول ۴۰ سال خدمت در عرصه قرآن، کمتر شاهد چنین تأثیر عمیقی در جامعه بوده‌ام. روزی نیست که با نمونه‌ای جدید از تأثیر محفل مواجه نشوم. هر کدام از این داستان‌ها به نوعی معجزه الهی است. یکی از خاطرات شیرینم دیدار با پسر نوجوانی بود که مادرش با چشمان اشکبار تعریف می‌کرد قبل از محفل هیچ علاقه‌ای به قرآن نداشت اما حالا خودش داوطلبانه به کلاس‌های حفظ می‌رود. یا جوان دیگری در یکی از شهرهای کوچک که بعد از دیدن محفل تصمیم گرفته موسسه قرآنی تأسیس کند. در واقع، محفل جرقه‌ای شده برای شروع حرکت‌های قرآنی جدید در جامعه. نکته جالب‌تر اینکه امسال چند نفر از میهمانان برنامه، کسانی بودند که در فصل‌های قبل با دیدن محفل متحول شده بودند. یکی از آنها می‌گفت وقتی دید جوانی مثل خودش چطور با قرآن زندگی می‌کند، باورش شد که قرآن می‌تواند بخشی از زندگی امروزی باشد. این نشان می‌دهد تأثیر این برنامه مثل موجی است که همچنان در حال گسترش است. در مساجد و محافل قرآنی، وقتی اسم محفل می‌آید، می‌بینم که چطور چهره‌ها می‌درخشد. انگار این برنامه توانسته فاصله‌ای را که بین نسل جدید و قرآن افتاده بود کم کند. الحمدلله، این برای منی که عمری را در راه قرآن گذرانده‌ام، بزرگ‌ترین شادی است.
* فکر می‌کنید ممکن است روزی محفل رقابتی شود و داوری در برنامه وجود داشته باشد؟
قطعاً خیر! اصلاً چنین چیزی با روح محفل در تضاد است. در طول این سال‌ها ما برنامه‌های مسابقه‌ای زیادی داشته‌ایم اما محفل با هدفی کاملاً متفاوت شکل گرفت: ایجاد حال خوب با قرآن و جاری کردن آن در زندگی روزمره مردم. تجربه سال‌ها حضور در مجامع قرآنی به من نشان داده گاهی فضای رقابتی، اصل معنویت را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد اما در محفل وقتی می‌بینم میهمانان با چه آرامشی از تجربیات قرآنی‌شان می‌گویند، متوجه می‌شوم که این فضای غیررقابتی چقدر ارزشمند است.
اینجا قرار نیست کسی برنده یا بازنده باشد. هر کس که با قرآن انس می‌گیرد، برنده است. وقتی می‌بینم یک جوان با لهجه محلی، یا یک مادر با زبان ساده، از تجربه شخصی‌اش با قرآن می‌گوید، احساس می‌کنم محفل به هدف اصلی‌اش رسیده است».
* در سال‌های گذشته، پیش از پخش این برنامه، فکرش را می‌کردید که یک برنامه قرآنی اینقدر پربیننده شود و فصل‌های متعددی از آن ساخته شود و همچنان موفق باشد؟
صادقانه بگویم، نه! من که 4 دهه در این عرصه خدمت کرده‌ام، چنین استقبالی را پیش‌بینی نمی‌کردم. در ابتدای راه، بسیاری می‌گفتند برنامه‌های قرآنی مخاطب ندارد، می‌گفتند نسل جدید دنبال سرگرمی است اما محفل ثابت کرد که اگر قرآن را درست معرفی کنیم، اگر بتوانیم ارتباطش با زندگی امروز را نشان دهیم، مردم مشتاقانه به سمتش می‌آیند. بعد از سال‌ها تدریس قرآن، حالا در محفل می‌بینم که چطور یک نوجوان با شوق از تجربه قرآنی‌اش می‌گوید، یا یک ورزشکار از تأثیر قرآن در موفقیت‌هایش صحبت می‌کند. حقیقتش، گاهی در خلوت خودم فکر می‌کنم محفل یک هدیه الهی است. انگار خداوند خواسته در این زمانه، دریچه‌ای تازه به سوی قرآن باز کند. الحمدلله که توفیق داد در این مسیر خدمت کنیم.
* نظرتان درباره شیوه ترکیب سرگرمی و خنده با تلاوت‌ها و مفاهیم قرآنی در محفل چیست؟ همنشینی اینها را در کنار هم چطور می‌بینید؟
این یکی از نکات مهم و ارزشمند محفل است. ببینید، سال‌ها این تصور غلط وجود داشت که قرآن فقط برای مجالس عزا و غم است اما قرآن کتاب زندگی است و زندگی پر از لحظات شاد و شیرین است. وقتی در محفل می‌بینم یک نوجوان با لبخند از تجربه قرآنی‌اش می‌گوید، یا وقتی میان تلاوت‌ها، لحظات شاد و صمیمی شکل می‌گیرد، احساس می‌کنم این همان چیزی است که جامعه ما به آن نیاز داشت. مردم باید بدانند ما قرآنی‌ها هم اهل شادی و خنده هستیم. این فضای گرم و صمیمی باعث شده مخاطب احساس نزدیکی بیشتری با قرآن کند. من در این سال‌ها دیده‌ام که گاهی یک لبخند می‌تواند دل‌ها را بیشتر به قرآن نزدیک کند تا ساعت‌ها سخنرانی رسمی. الحمدلله که محفل این تعادل را بخوبی حفظ کرده است. نکته‌ای که باید به آن توجه داشت این است که برنامه محفل، مثل برنامه حسینیه معلی، برخلاف تلنت‌شوهای رایج تلویزیونی که نوعی مسابقات استعدادیابی هم هستند، بین شرکت‌کنندگانش داوری نمی‌کند و کسانی که در استودیو حضور دارند به نوعی میزبان هستند نه هیات منصفه. اینجا همان جایی است که محتوا باعث پدید آمدن یک فرم ویژه می‌شود. 

***
حامد شاکرنژاد، میزبان جوان محفل:
حتی آنهایی که فارسی بلد نیستند مخاطب محفل می‌شوند

* کدام یکی از خلاقیت‌های محفل را در سال‌های پخش این برنامه خیلی می‌پسندید؟
مهم‌ترین خلاقیت محفل به نظر من پیوند دادن قرآن با زندگی روزمره است. ما سال‌ها برنامه‌های قرآنی داشتیم که فقط به تلاوت و مسابقه محدود می‌شد اما محفل نشان داد که قرآن در همه لحظات زندگی می‌تواند حضور داشته باشد.
یکی دیگر از نوآوری‌های جذاب محفل، گسترش به عرصه بین‌المللی است. وقتی به پاکستان رفتیم و دیدیم مردم با چه اشتیاقی از برنامه استقبال می‌کنند، فهمیدیم که محفل از مرزهای ایران فراتر رفته است. در هر کشوری که می‌رویم، می‌بینیم قرآن چطور می‌تواند پیونددهنده قلب‌ها باشد.
جالب است بدانید در برخی از این سفرها، افرادی را دیدیم که حتی زبان فارسی نمی‌دانستند اما با دیدن محفل در فضای مجازی، ارتباط عمیقی با برنامه برقرار کرده بودند. این نشان می‌دهد زبان قرآن، فراتر از مرزهای جغرافیایی و زبانی است.
همچنین نباید از سبک متفاوت ارائه برنامه غافل شد. محفل ثابت کرد می‌توان با حفظ اصالت‌های قرآنی، برنامه‌ای مدرن و جذاب برای نسل جدید تولید کرد. این ترکیب سنت و مدرنیته، یکی از رموز موفقیت محفل بوده است.
* ممکن است یک اجرا را به عنوان برگزیده امسال از نظر خودتان معرفی کنید؟
اگر بخواهم یک اجرا را انتخاب کنم، حتماً باید به موسی‌زاده اشاره کنم. شاید خیلی‌ها فکر می‌کردند یک کودک اوتیسمی نمی‌تواند با قرآن ارتباط برقرار کند اما او نشان داد عشق به قرآن، مرز و محدودیت نمی‌شناسد.
همچنین نمی‌توانم از کنار اجرای درخشان ملک‌پور بگذرم. قرائت او نشان داد نسل جدید قاریان ایرانی، چیزی از قاریان بین‌المللی کم ندارند. نکته مهم‌تر اینکه، این اجراها فقط یک تلاوت صرف نبود؛ هر کدام داستانی از پیوند قرآن با زندگی را روایت می‌کرد.
یکی از ویژگی‌های امسال، حضور افرادی بود که توانستند قرآن را با شرایط خاص زندگی‌شان پیوند بزنند. این نشان می‌دهد که قرآن می‌تواند در هر شرایطی، راهگشا و هدایتگر باشد.
برای من به عنوان یک قاری جوان، دیدن این اجراها و این داستان‌ها، هر بار انگیزه‌ای تازه می‌شود برای خدمت بیشتر در راه قرآن.
* نظرتان درباره مستندهای قرآنی که به عنوان ارزش افزوده برنامه پخش می‌شود، چیست؟
این مستندها یکی از نقاط قوت برنامه هستند. چرا؟ چون داستان‌های قرآنی را از حالت انتزاعی خارج می‌کنند و روی زمین نشان می‌دهند. وقتی مخاطب می‌بیند چطور یک آیه قرآن می‌تواند در زندگی واقعی جریان پیدا کند، ارتباط عمیق‌تری با قرآن برقرار می‌کند.
مستندهای محفل با زبانی امروزی و تصویری حرفه‌ای، روایتگر قصه‌های واقعی از تأثیر قرآن در زندگی مردم هستند. این مستندها مثل پلی هستند بین آیات قرآن و زندگی روزمره مردم. جالب است که بعضی از این مستندها در فضای مجازی بازدیدهای میلیونی داشته‌اند.
از طرفی، این مستندها یک بانک اطلاعاتی ارزشمند برای نسل‌های آینده خواهند بود. سال‌ها بعد، وقتی کسی بخواهد بداند قرآن چه تأثیری در جامعه ما داشته، می‌تواند به این مستندها مراجعه کند.
* جای چه چیزی را در برنامه محفل خالی می‌دانید که فکر می‌کنید خوب است در فصل‌های بعدی اضافه شود؟
به نظر من می‌توانیم روی بُعد بین‌المللی برنامه بیشتر کار کنیم. درست است الان هم محفل یک برنامه بین‌المللی است اما این ظرفیت را دارد که گسترده‌تر شود. قرآن زبان مشترک جهان اسلام است و می‌تواند پیونددهنده همه مسلمانان باشد.
ما در سفرهای خارجی دیده‌ایم که چقدر اشتیاق برای همکاری با محفل وجود دارد. مثلاً در سفر به پاکستان، با استعدادهای درخشانی آشنا شدیم که می‌توانند به غنای برنامه اضافه کنند. یا در کشورهای عربی، ظرفیت‌های زیادی برای همکاری وجود دارد.