حسین مهدی‌تبار: در روز‌های اخیر، دیدار رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه با دونالد ترامپ در کاخ سفید (۲۵ سپتامبر ۲۰۲۵) توجهات را به خود جلب کرد. این دیدار که نخستین حضور اردوغان در کاخ سفید از سال ۲۰۱۹ بود، گمانه‌زنی‌هایی را درباره احتمال فروش جنگنده‌های اف ۳۵ به ترکیه برانگیخت. اردوغان از «پیشرفت‌های معنادار» در مذاکرات سخن گفت و به خرید اف 16 و اف 35 اشاره کرد، در حالی که ترامپ وعده داد تحریم‌ها را در صورت توافقات مثبت لغو کند اما این فضای خوش‌بینانه دوام نیاورد. کنگره آمریکا، با اقدامی قاطع، فروش موتورهای اف ۱۱۰ جنرال‌الکتریک برای جنگنده بومی ترکیه، کان (KAAN) را مسدود کرد. این تصمیم - که ضربه‌ای جدی به برنامه دفاعی ترکیه وارد می‌کند - پیام‌های روشنی درباره نیت‌های استراتژیک واشنگتن فرستاده است. هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه، این اقدام را «مانع عمدی» خواند و آن را بخشی از سیاست‌های تحریمی علیه آنکارا دانست. این تحول، نه تنها پروژه کان را به تعویق انداخت، بلکه نشان داد آمریکا، به‌رغم انعطاف‌های ترکیه، تمایلی به تقویت توان دفاعی متحد خود در ناتو ندارد. این گزارش تحلیلی به بررسی پیامدهای این تصمیم از منظر موازنه نظامی در غرب آسیا وابستگی ترکیه به ناتو و تنش‌های فزاینده میان ترکیه و رژیم صهیونیستی می‌پردازد.
جنگنده کان، پروژه کلیدی صنایع هوافضای ترکیه، قرار بود نمادی از استقلال دفاعی آنکارا باشد. این جنگنده نسل پنجم، پاسخ ترکیه به اخراجش از برنامه اف ۳۵ در سال ۲۰۱۹ به دلیل خرید سامانه اس ۴۰۰ از روسیه بود. کان قرار بود با موتورهای 110F -129GE که در اف ۱۶های ناوگان ترکیه نیز استفاده می‌شود، تا سال ۲۰۲۸ به تولید انبوه برسد. ترکیه، با بیش از ۲۴۰ فروند اف ۱۶، به این موتورها وابسته بود تا خط تولید اولیه کان را راه‌اندازی کند، پیش از آنکه موتور بومی TF10000 آماده شود اما تصمیم کنگره برای مسدود کردن مجوزهای صادراتی، این برنامه را با تأخیر چندساله مواجه کرد. به گفته تحلیلگران Defence Security Asia، این مانع می‌تواند ترکیه را به سمت همکاری با روسیه یا چین سوق دهد، گزینه‌هایی که روابطش با ناتو را پیچیده‌تر می‌کند. فیدان هشدار داد این اقدام، تجارت دفاعی میان اعضای ناتو را تضعیف می‌کند و بخشی از تحریم‌های کاتسا است که از سال ۲۰۲۰ علیه ترکیه اعمال شده. بدون موتورهای اف ۱۱۰، تولید کان متوقف می‌شود و ترکیه مجبور است به اف ۱۶های قدیمی خود تکیه کند که تا سال ۲۰۳۰ نیاز به نوسازی دارند. این وضعیت، نه‌تنها استقلال دفاعی ترکیه را به خطر می‌اندازد، بلکه نشان‌دهنده استراتژی واضح آمریکا برای محدود کردن توان نظامی این کشور است.
این تصمیم کنگره، ۲ پیام استراتژیک کلیدی دارد. نخست، حفظ موازنه نظامی میان ترکیه و اسرائیل که به نفع تل‌آویو است. اسرائیل، تنها دارنده اف ۳۵ در غرب آسیا با ۴۵ فروند جنگنده رادارگریز، هرگونه تقویت نظامی ترکیه را تهدیدی برای «برتری کیفی» خود می‌داند. پس از دیدار اردوغان و ترامپ، گروهی ۲ حزبی در کنگره، تحت تأثیر لابی هلنیک، اعلام کرد فروش اف ۳۵ به ترکیه به دلیل «همکاری با روسیه و نقض هنجارهای دموکراتیک» غیرقابل قبول است. گزارش روزنامه تایمز اسرائیل نشان می‌دهد بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر رژیم، در تماس با مقامات آمریکایی، به صراحت با فروش فناوری‌های پیشرفته به ترکیه، از جمله موتورهای کان، مخالفت کرده. این نگرانی‌ها ریشه در تنش‌های قدیمی دارد. از زمان بحران کشتی مرمره در سال ۲۰۱۰، روابط ترکیه و اسرائیل پرتنش بوده و حالا، با حمایت ترکیه از حماس و نفوذش در سوریه پس از سقوط بشار اسد در ۲۰۲۴، این تنش‌ها به اوج رسیده. اسرائیل که بمباران‌های اخیرش در سوریه را «پیامی برای ترکیه» خوانده، نگران است تقویت ترکیه، توازن قدرت را در مدیترانه شرقی به هم بزند. کان، با قابلیت‌های نسل پنجم، می‌توانست برتری هوایی ترکیه را تقویت کند، چیزی که تل‌آویو آن را خط قرمز می‌داند. در نتیجه، مسدود کردن موتورهای کان، بخشی از استراتژی اسرائیل و حامیانش در کنگره برای حفظ هژمونی نظامی تل‌آویو است.
پیام دوم، وابستگی مداوم ترکیه به ناتو است. بیش از ۷۰ درصد تجهیزات هوایی ترکیه از آمریکا تأمین می‌شود و توقف فروش موتورهای اف ۱۱۰، روند بومی‌سازی دفاعی ترکیه را مختل می‌کند. پروژه کان، بخشی از برنامه «میلجیم» برای کاهش وابستگی به واردات تا ۸۰ درصد، حالا با چالشی جدی روبه‌رو است. بدون موتورهای آمریکایی، ترکیه یا باید منتظر تولید TF10000 بماند – که سال‌ها طول می‌کشد – یا سراغ گزینه‌های غیرغربی برود. گزارش‌های Eurasiantimes نشان می‌دهد آنکارا مذاکراتی با رولز رویس بریتانیا آغاز کرده و حتی به موتورهای چینی چشم دوخته. این تغییر جهت، می‌تواند شکاف‌هایی در ناتو ایجاد کند. ترکیه، دومین ارتش بزرگ این ائتلاف، سالانه میلیاردها دلار در برنامه‌های ناتو سرمایه‌گذاری می‌کند اما احساس می‌کند در ازای این همکاری، با محدودیت مواجه شده.
تحلیلگران Atlantic Council معتقدند آمریکا، با این سیاست، ترکیه را در موقعیت «گروگان» نگه می‌دارد که برای دسترسی به فناوری، باید شروطی مانند کاهش حمایت از حماس یا قطع خرید نفت از روسیه را بپذیرد اما این فشارها، ممکن است نتیجه معکوس دهد و ترکیه را به سمت شراکت‌های جدید با مسکو یا پکن سوق دهد.
این وضعیت، در حالی رخ می‌دهد که ترکیه امتیازهای قابل توجهی به آمریکا داده است. تأیید عضویت سوئد در ناتو در ژانویه ۲۰۲۴، پس از مذاکرات طولانی بر سر کردها و لغو تحریم‌های تسلیحاتی، یکی از این انعطاف‌ها بود. ترکیه همچنین در سوریه همکاری کرد. در غزه، اردوغان میزبان رهبران حماس بود و در مذاکرات آتش‌بس نقش ایفا کرد. در دیدار با ترامپ، او بار دیگر بر این همکاری‌ها تأکید کرد و خواستار بازگشت به برنامه اف ۳۵ شد اما تصمیم کنگره نشان داد این امتیازها برای واشنگتن کافی نیست. فیدان هشدار داد اگر تحریم‌ها ادامه یابد، ترکیه به «جایگزین‌های بین‌المللی» روی خواهد آورد. این انعطاف‌ها که از توافق سه‌جانبه ۲۰۲۲ با سوئد و فنلاند آغاز شد، ترکیه را به عنوان عضوی کلیدی در ناتو تثبیت کرد اما در ازای آن، دسترسی به فناوری‌های پیشرفته را تضمین نکرد. به گفته انستیتو واشنگتن، اردوغان با این امتیازها، دستاوردهایی مانند لغو تحریم‌های سوئدی را کسب کرد اما در بلندمدت، این وابستگی، ترکیه را آسیب‌پذیر نگه می‌دارد.
این ماجرا، در بستر تنش‌های فزاینده میان ترکیه و اسرائیل، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. روابط ۲ طرف سال ۲۰۲۵ به شدت متشنج شده است. پس از حملات اسرائیل به قطر در سپتامبر که یک متحد آمریکا را هدف قرار داد، ترکیه احساس تهدید کرد. یک تحلیلگر اسرائیلی در شبکه‌های اجتماعی نوشت: «امروز قطر، فردا ترکیه». در سوریه، ترکیه با حمایت از دولت جدید دمشق، نفوذ خود را گسترش داده و حتی برای ایجاد پایگاه‌های هوایی توافق کرده. اسرائیل که سوریه را «منطقه حائل» خود می‌داند، با بمباران‌های گسترده، مستقیماً با منافع ترکیه درگیر شده. گزارش‌های الجزیره نشان می‌دهد تل‌آویو، با هدف فدرالیزه کردن سوریه و تقویت کردها، در تقابل با اهداف آنکاراست. از سوی دیگر، ترکیه مه ۲۰۲۵ تجارت با اسرائیل را تعلیق کرد و اردوغان، نتانیاهو را «تروریست» خواند، در حالی که اسرائیل، حمایت ترکیه از حماس را تقبیح کرد. این تنش‌ها، ریشه در رقابت بر سر مدیترانه شرقی دارد، جایی که ترکیه با اکتشافات گازی در قبرس شمالی و اسرائیل با توافق‌های موسوم به آبراهام، به دنبال برتری هستند. هاآرتص هشدار می‌دهد درگیری مستقیم میان این ۲ می‌تواند «زلزله ژئوپلیتیک» ایجاد کند؛ با پیامدهایی برای ناتو و آمریکا.
تصمیم کنگره، استراتژی آمریکا را روشن می‌کند: مذاکرات گرم در کاخ سفید اما کنترل سختگیرانه در کنگره. ترکیه با وجود امتیازدهی، احساس می‌کند دستش خالی مانده. این اقدام، نه‌تنها توان دفاعی ترکیه را محدود می‌کند، بلکه موازنه منطقه‌ای را به نفع اسرائیل حفظ کرده و ناتو را با چالش‌های داخلی روبه‌رو می‌کند. اردوغان که همیشه دیپلماسی را با قدرت نرم پیش برده، ممکن است به سمت قدرت سخت حرکت کند، شاید با تسریع برنامه‌های بومی یا شراکت با شرق اما پرسش اصلی این است: آیا آمریکا با این سیاست، امنیت خود را تقویت یا شکاف‌هایی در ناتو ایجاد می‌کند؟ در غرب آسیا که تنش‌ها مانند دومینو عمل می‌کند، مسدود کردن موتورهای کان می‌تواند جرقه‌ای برای تحولات بزرگ‌تر باشد.