ثمانه اکوان: خبرها در هفته گذشته نشان داد گروه شبه‌نظامی آمریکایی «بلک واتر» که شرکتی پیمانکار در حوزه مسائل نظامی و مدیر آن نیز از اشخاص نزدیک به دونالد ترامپ است، قرار است دوباره به یک شرکت پیمانکاری نظامی برای ایالات متحده تبدیل شده و به جای نیروهای نظامی ارتش آمریکا، به اوکراین رفته و برای زلنسکی وارد نبرد با روسیه شود. همین خبر باعث ایجاد نگرانی‌های گسترده در میان تحلیلگران و فعالان حقوق بشر شد، چرا که بلک واتر که این روزها تغییر نام داده و با نام «وکتوس گلوبال» شناخته می‌شود، جنایات جنگی زیادی در عراق انجام داده و هیچ‌گاه نیز در این باره پاسخگوی مراجع بین‌المللی نبوده است. این خبر در حالی منتشر شد که گزارش‌های متعدد رسانه‌ای به این مساله پرداخته‌اند که این روزها استفاده از مزدوران و گروه‌های پیمانکار نظامی در جنگ‌های جدید بشدت افزایش پیدا کرده و این مساله می‌تواند به بحران‌های حقوق بشری گسترده‌ای در سراسر جهان تبدیل شود.
مزدوران پدیده تازه‌ای در جنگ‌های مدرن نیستند. از سده‌های میانه تا جنگ‌های استعماری، پادشاهان و دولت‌ها اغلب از نیروهای اجاره‌ای برای پر کردن شکاف‌های نظامی خود استفاده می‌کردند. ارتش‌های مزدور سوییسی در قرون وسطی، سپاهیان «هسین» که بریتانیا در جنگ استقلال آمریکا به کار گرفت، یا حتی واحدهای خارجی در جنگ‌های آفریقا در قرن بیستم، همگی نمونه‌هایی از حضور دیرینه این بازیگران در میدان‌های جنگند اما در دوران معاصر، بویژه پس از جنگ سرد، شکل تازه‌ای از این پدیده ظهور کرد؛ «شرکت‌های نظامی خصوصی»۱ وارد صحنه شدند و با پوشش قانونی، همان کارکرد مزدوران سنتی را اما با ظاهری «شرکتی» و حرفه‌ای به نمایش گذاشتند. این شرکت‌ها که از دهه ۱۹۹۰ در آفریقا و بالکان فعال شدند، در دهه ۲۰۰۰ با جنگ عراق و افغانستان به اوج شهرت رسیدند. «بلک واتر» آمریکا (که بعدها به آکادمی تغییر نام داد و اکنون نیز دوباره به دلیل مسائل حقوقی و قانونی مجبور به تغییر نام شده است) معروف‌ترین نمونه است که با قراردادهای چند میلیارددلاری وارد عملیات شد و در عین حال، رسوایی‌های بزرگی مانند کشتار میدان «النسور» بغداد در سال ۲۰۰۷ را رقم زد.
از حدود ۱۰ سال گذشته، مزدوران و شرکت‌های نظامی خصوصی وارد مرحله تازه‌ای شده‌اند. دیگر نه‌فقط دولت‌ها، بلکه گروه‌های شبه‌نظامی و حتی بازیگران غیردولتی نیز از این نیروها استفاده می‌کنند. نکته جالب توجه اما استفاده این گروه‌ها از فناوری‌های نوین جنگی – از پهپاد تا جنگ سایبری – برای جنگ‌های نوین است. غیر از گروه‌های شبه‌نظامی وابسته به دولت‌ها، ظهور داعش در منطقه غرب آسیا نیز بر تعداد و دامنه این گروه‌ها در منطقه افزود. بر همین اساس یکی از تحولات مهم دهه اخیر، پیدایش مزدورانی است که توسط گروه‌های تروریستی استخدام شدند. داعش در اوج قدرت خود، از نیروهای خارجی (از اروپا تا آسیای مرکزی) استفاده کرد که نه صرفاً بر اساس مبانی ایدئولوژیک، بلکه در ازای دستمزد جذب می‌شدند. این مزدوران بعدها به بخشی از بازار جهانی جنگ تبدیل شدند و برخی حتی پس از سقوط داعش به گروه‌های دیگر در آفریقا یا خاورمیانه یا به جنگجویان در قفقاز پیوستند.
یکی از پدیده‌های پیچیده در جنگ‌های اخیر، استفاده از پوشش «بشردوستانه» برای فعالیت مزدوران نظامی است. بر اساس گزارش «میدل ایست آی»، در غزه، گزارش‌هایی منتشر شده که نشان می‌دهد برخی نیروهای اعزامی تحت عنوان توزیع‌کننده کمک‌های انسانی، عملاً درگیر عملیات‌های امنیتی و حتی هدف قرار دادن غیرنظامیان بوده‌اند. بر همین اساس منابع محلی و رسانه‌های مستقل بارها از نقض آشکار حقوق بشر توسط نیروهایی که با سازمان‌های غربی قرارداد داشته‌اند سخن گفته‌اند.
این روند یادآور همان تجربه‌هایی است که در آفریقا و خاورمیانه طی ۲ دهه گذشته رخ داد: گروه‌هایی که با عنوان «تامین امنیت» یا «پشتیبانی از کمک‌های بشردوستانه» وارد صحنه شدند اما عملاً به ابزار نسل‌کشی و پاکسازی قومی تبدیل شدند.
در این گزارش به چند نمونه از این گروه‌ها و مزدوران نظامی و عملیات‌هایی که انجام دادند و جنایاتی که مرتکب شدند اشاره شده و درباره ابهامات و نگرانی‌ها درباره چگونگی پاسخگو کردن آنها در این زمینه بحث می‌شود.
۱- بلک‌واتر
شرکت آمریکایی تأسیس‌شده در سال ۱۹۹۷ به دست اریک پرینس، در دهه ۲۰۰۰ با قراردادهای محافظتی در عراق و افغانستان رشد کرد و سپس با نام‌های Xe و آکادمی ادامه داد و هم‌اکنون با نام وکتوس گلوبال شناخته می‌شود و کارنامه‌ای بسیار سیاه و بلند در جنایات جنگی دارد.
این گروه در سال 2007 جنایت در میدان النسور بغداد در عراق را در کارنامه خود ثبت کرد. محافظان بلک واتر متهم شدند در جریان یک گشت محافظتی ۱۷ غیرنظامی را کشتند. این حادثه باعث اعتراض گسترده در عراق و بازنگری در قراردادها و نظارت بر پیمانکاران شد. از این پرونده به عنوان یکی از شاخص‌های ناکافی‌بودن نظارت بر شرکت‌های خصوصی نظامی در عرصه بین‌الملل یاد می‌شود.
به گزارش نشریه تایم، گزارش‌ها و بررسی‌های خبری نشان داد پیش از حادثه نیز هشدارهایی درباره فقدان کنترل و رفتار بی‌پروا درباره این گروه وجود داشته است. این امر مباحث قانونی و سیاسی گسترده‌ای را در واشنگتن و بغداد برانگیخت.
اریک پرینس، موسس بلک واتر که هم‌اکنون شرکتش با عنوان وکتوس گلوبال فعالیت می‌کند، اخیرا قراردادی در هائیتی برای مقابله با خشونت باندهای مسلح بسته و قرار است ۲۰۰ مزدور مسلح و پهپادهای جنگی به این کشور اعزام کند. پرینس پیش‌تر نیز با دولت اکوادور قراردادی مشابه داشت و مدعی شد نیروهایش ابزار و تاکتیک‌های لازم برای مبارزه با باندهای مواد مخدر را در اختیار ارتش و پلیس آن کشور قرار می‌دهند. به دلیل نزدیکی پرینیس به شخص ترامپ، به نظر می‌رسد این گروه قرار است پیمانکاری تعداد زیادی از عملیات‌های نظامی در آمریکای جنوبی علیه قاچاقچیان مواد مخدر را بر عهده بگیرد؛ عملیات‌هایی که ترامپ در دوران انتخابات ریاست جمهوری وعده داده بود علیه این گروه‌ها در کشورهایی مانند مکزیک و ونزوئلا انجام می‌دهد اما عملا به بهانه‌ای سیاسی در جهت تلاش بر تاثیرگذاری بر وضعیت سیاسی این کشورها و حتی تغییر رژیم در آنها تبدیل شده است. پرینس اخیرا سفری به اوکراین نیز داشته است. سفر پرینس به اوکراین درست زمانی انجام شد که خبرهایی از تمایل ترامپ به استفاده از نیروهای خصوصی نظامی برای پر کردن خلأ ناشی از مخالفت او با اعزام مستقیم سربازان آمریکایی منتشر شده بود.
۲- داین‌کورپ۲
شرکت آمریکایی داین کورپ یکی از قدیمی‌ترین پیمانکاران نظامی و امنیتی آمریکایی است که سابقه طولانی در ارائه خدمات آموزشی، امنیتی و لجستیکی به دولت‌ها و نهادهای بین‌المللی دارد. این شرکت در دهه‌های اخیر بویژه در افغانستان، عراق، بالکان و آمریکای لاتین فعال بوده و نقش‌های متنوعی مانند آموزش نیروهای پلیس، محافظت از مقامات، پشتیبانی لجستیکی و ماموریت‌های امنیتی را بر عهده داشته است.
این شرکت با اتهامات سوءرفتار جنسی و قاچاق انسان در بوسنی (دهه۹۰ تا اوایل ۲۰۰۰)، پرونده‌هایی از آزار جنسی، مشارکت در شبکه‌های فحشا و سوءاستفاده جنسی را در کارنامه خود دارد. این مسائل مورد توجه رسانه‌ها و مراجع تحقیقاتی قرار گرفت و انتقاد از پیمانکاران بین‌المللی را افزایش داد. پرونده‌ها و گزارش‌های متعدد نشان می‌دهد رفتارهای ناپسند و نقض هنجارهای اخلاقی توسط برخی کارکنان سابق داین کورپ به افشاگری و شکایات منجر شده است. مستندات قضایی و گزارش‌های رسمی (از جمله اسناد وزارت دادگستری و بررسی‌های رسانه‌ای) این موارد را ثبت کرده است.
گزارش‌های داخلی و رسانه‌ای نشان می‌دهد داین کورپ در سایر مأموریت‌ها، از جمله در عراق و افغانستان، مواردی از نقض قوانین اخلاقی و رفتارهای نامناسب کارکنان داشته است. این گزارش‌ها شامل سوءاستفاده جنسی، نقض قوانین محلی و رفتارهای پرخطر می‌شود. بسیاری از پرونده‌ها به دلیل موقعیت بین‌المللی فعالیت این شرکت و حضور نیروها در مناطق جنگی، با مشکلات قضایی و محدودیت صلاحیت مواجه شد. در برخی موارد شکایات توسط دادگاه‌های محلی یا فدرال آمریکا پذیرفته شد اما روند رسیدگی طولانی و پیچیده بود و بعضاً با توافقات مالی یا تغییر نام شرکت به لاکهید مارتین داین کورپ یا بعداً داین کورپ اینترنشنال پایان یافت.
در حال حاضر، داین کورپ به عنوان یک برند مستقل وجود ندارد و تمام فعالیت‌های آن تحت نام آمنتیوم۳ انجام می‌شود. این شرکت همچنان در زمینه‌های مختلف پشتیبانی نظامی و امنیتی فعالیت دارد و قراردادهای متعددی را با دولت ایالات متحده و دیگر نهادهای بین‌المللی بسته است. با این حال، چالش‌های حقوقی و مالی گذشته ممکن است بر اعتبار و عملکرد آن تأثیرگذار باشد. آمنتیوم که داین کورپ را در اختیار دارد، همچنان در زمینه‌های مختلفی مانند پشتیبانی لجستیک، آموزش نیروهای نظامی، خدمات هوایی و عملیات‌های اضطراری در مناطق مختلف جهان فعال است. این شرکت در بیش از ۳۰ کشور فعالیت دارد و پروژه‌های متعددی را برای دولت ایالات متحده و متحدان آن انجام می‌دهد.
همان‌طور که اشاره شد، آمنتیوم در سال‌های اخیر قراردادهای متعددی را با وزارت دفاع ایالات متحده و دیگر نهادهای دولتی - بسته است. برای مثال، آوریل ۲۰۲۰ آمنتیوم یا همان داین کورپ جایگاهی در برنامه قراردادهای کمکی نیروی هوایی (AFCAP V) به ارزش 6.4 میلیارد دلار کسب کرد که شامل پشتیبانی جهانی از عملیات‌های اضطراری و بشردوستانه می‌شود. تعداد کارکنان داین کورپ در زمان ادغام حدود ۱۵۰۰۰ نفر گزارش شده است.
۳- گروه واگنر در روسیه
واگنر شبه‌نظامیان روس‌تباری هستند که از حوالی سال ۲۰۱۴ در اوکراین ظاهر شدند و بعدها در سوریه، لیبی، آفریقا (مالی، جمهوری آفریقای مرکزی، موزامبیک و...) فعال شدند. واگنر به عنوان نمونه برجسته «ابزار نظامی خصوصی مرتبط با دولت» شناخته می‌شود. به دلیل جنگ روسیه با اوکراین و نقش گروه واگنر در این جنگ، اتهامات مختلفی از سوی رسانه‌های غربی به این گروه زده شد که نمی‌توان اعتبار این اتهامات را به صورت مستقل تایید کرد اما در برخی کشورها همراه با عملیات نظامی، واگنر متهم به تسلط بر معادن طلا و استخراج غیرقانونی منابع و بهره‌برداری اقتصادی از مناطق تحت کنترل شده است. این پیوند میان عملیات نظامی و استخراج منابع از منظر حقوقی و ژئوپلیتیک محل مناقشه است. با کشته شدن رهبر واگنر در یک حادثه هوایی، فعالیت این گروه نیز با ابهامات زیادی مواجه شد.
۴- مزدوران سودانی
از میانه دهه ۲۰۱۰ گزارش شد دولت‌های عربی حاشیه خلیج‌فارس (بویژه عربستان سعودی و امارات متحده) صدها تا هزاران نیروی سودانی (بخش‌هایی از ارتش یا شبه‌نظامیان) را به عنوان «مزدور» یا نیروهای قابل اجاره برای حضور در جنگ با یمن به کار گرفته‌اند. این نیروها غالباً به علت بحران اقتصادی در سودان جذب شیوه‌های استخدام خارجی شدند.
گزارش‌های تحقیقی و روزنامه‌ای حاکی است حضور مزدوران سودانی در یمن با اتهامات جدی مانند نقض قوانین انسانی، مشارکت در حملات علیه غیرنظامیان و نقض حقوق کارگران همراه بوده است؛ این موضوع نگرانی دولت‌ها و سازمان‌های حقوق بشری را برانگیخت.
۵- تروریست‌های سوری
در فاصله سال‌های ۲۰۲۰-۲۰۱۹ گزارش‌های متعددی از اعزام هزاران نفر از تروریست‌هایی که علیه دولت بشار اسد وارد جنگ شده بودند (عمدتاً شبه‌نظامیان تحت نفوذ ترکیه یا دیگر بازیگران) به لیبی و گزارش‌هایی از اعزام نیروهایی به مناقشات منطقه‌ای دیگر منتشر شد. ترکیه رسماً به حضور برخی از این نیروها اشاره کرده یا آنها را تأیید کرده است. این نیروها در برخی موارد متهم به اجرای عملیات نظامی علیه غیرنظامیان و مشارکت در خشونت‌های محلی شده‌اند. همچنین گزارش‌هایی از استخدام اجباری، پرداخت دستمزد پایین و وارد کردن نیروهای آسیب‌پذیر به میدان‌های جنگ منتشر شده است.
۶- مزدوران داعشی
داعش در اوج خود (۲۰۱۷–۲۰۱۴) توانست هزاران جنگجوی خارجی را جذب کند؛ برخی از این نیروها بر اساس انگیزه‌های ایدئولوژیک آمدند و برخی تحت تأثیر وعده‌های مالی یا فرصت‌های غنیمت به میدان پیوستند. پس از فروپاشی مناطقی که این گروه تروریستی تصرف کرده بود، شماری از جنگجویان این گروه وارد بازار جهانی مزدوری شدند یا به سایر درگیری‌ها منتقل شدند.
گزارش‌های کمیسیون تحقیق سازمان ملل و دفتر حقوق بشر تأکید دارد داعش مرتکب جنایات از جمله قتل، بردگی جنسی و نسل‌کشی علیه جامعه ایزدی شده است. این موارد از مصادیق صریح‌ترین جنایات جنگی و جنایات علیه بشریت دانسته شده‌اند. عملیات‌های خشونت‌بار داعش در عراق و سوریه و پیامد بین‌المللی جذب جنگجویان خارجی، به عنوان نمونه‌هایی از تجمیع «مزدوران جهادی» و تبدیل آنها به عاملی فراملی در درگیری‌ها ثبت شده است.
۷- پیمانکاران اقدامات به ظاهر«بشردوستانه» در غزه
در ماه‌های اخیر گزارش‌های تحقیقی خبری بویژه در رسانه آسوشیتدپرس منتشر شد مبنی بر اینکه پیمانکاران یک نهاد آمریکایی با نام «بنیاد بشر دوستانه غزه»۴ در سایت‌های توزیع غذا در غزه رفتارهایی از جمله استفاده از نارنجک‌های شوک و گاز اشک‌آور و تیراندازی مستقیم به غیرنظامیان را انجام داده‌اند.
این نمونه که به یکی از نمونه‌های بسیار مهم در بحث اقدام شبه‌نظامیان و مزدوران برای جنایات جنگی است، نشان‌دهنده چالش شناسایی مرز میان «عملکرد بشردوستانه» و «عملیات امنیتی/ نظامی» برای پیمانکاران است و اهمیت نظارت مستقل و شواهد میدانی در تبیین حقیقت را برجسته می‌کند.
در هر یک از نمونه‌های بالا، الگوی مشترکی وجود دارد: پیمانکاری و «خصوصی‌سازی» اعمال نظامی، ترکیب عملیات نظامی با منافع اقتصادی (دسترسی به معادن، قراردادهای امنیتی) و خلأهای نظارتی که زمینه‌ساز نقض حقوق بشر و جرائم جنگی شده‌اند. سازمان‌های حقوق بشری و گزارش‌های مستقل بارها خواستار تحقیق بین‌المللی و ایجاد مکانیزم‌های پاسخگو شده‌اند، با این حال، ظرفیت حقوقی و سیاسی برای پیگرد کامل مرتکبان هنوز ناکافی است.
* حقوق بین‌الملل درباره مزدوران نظامی چه می‌گوید؟
دفتر حقوقی سازمان ملل در گزارشی عنوان کرده است کنوانسیون بین‌المللی «علیه جذب، استفاده، تأمین مالی و آموزش مزدوران» (۱۹۸۹/ اجرا از ۲۰۰۱) بر منع استخدام، استفاده و حمایت مالی از مزدوران برای کشورهای طرف معاهده تاکید و آن را جرم‌انگاری کرده است. با این حال کشورهای مهم کارفرما و مبدأ برخی پیمانکاران نظامی (از جمله تعدادی از قدرت‌های بزرگ مانند آمریکا) پیمان را نپذیرفته‌اند یا به طور ناقص به آن پیوسته‌اند، بنابراین ظرفیت رفتاری آن در عمل محدود است.
اسناد راهنمایی بین دولتی نیز که سندی غیرالزام‌آور است که سال ۲۰۰۸ توسط کمیته بین‌المللی صلیب سرخ و سوییس تدوین شد و «مسؤولیت‌های حقوقی دولت‌ها» در مواجهه با شرکت‌های پیمانکار نظامی را بازخوانی و فهرستی از بهترین رفتارها را پیشنهاد می‌کند، به دلیل ماهیت غیرالزام‌آور آن و پذیرش نابرابر از سوی دولت‌ها عملا نمی‌تواند باعث هیچ نوع پاسخگویی در این زمینه شود.
از منظر حقوق بین‌الملل، دولت‌ها (هم دولت‌های کارفرما و هم دولت‌هایی که شرکت‌های پیمانکار نظامی در قلمروشان عمل می‌کنند) مسؤولیت‌هایی دارند اما تعیین کفایت اثبات ارتباط بین دولت و واحدهای خصوصی یا شبه‌نظامی (برای احراز مسؤولیت) بسیار دشوار است و در مواردی دولت‌ها به انکار این مساله رو می‌آورند و عملا راه برای بررسی حقوقی اتهامات را مسدود می‌کنند.
* جنگ‌های آینده و ظهور «مزدوران در سایه»
در دهه‌های اخیر، تحولات فناوری و نظامی روند استفاده از پیمانکاران نظامی خصوصی را دگرگون کرده و مسیر جنگ‌های نوین را به سمت «نبرد دور»۵ سوق داده است. پیش‌بینی می‌شود در ۵ تا ۱۵ سال آینده، این روند نه‌تنها شدت یابد، بلکه پیامدهای عمیقی برای جامعه بشری و ساختارهای حقوقی بین‌المللی به همراه داشته باشد.
امروز مزدوران نظامی دیگر تنها در میدان نبرد حضور فیزیکی ندارند، بلکه از طریق پهپادهای هدایت‌شونده، سیستم‌های رباتیک، پایگاه‌های سایبری و خدمات اطلاعاتی خصوصی، عملیات را از مکان‌های امن مدیریت می‌کنند. این تغییر ساختاری، ریسک‌ها و تهدیدهای جدیدی ایجاد می‌کند. یکی از مهم‌ترین مسائل در نحوه فعالیت این شرکت‌ها، کاهش شفافیت عملیاتی است، چرا که با دور شدن عوامل انسانی از صحنه، اثبات تخلفات یا سوءرفتار دشوارتر می‌شود. این گروه‌ها در عین حال توانایی اعمال خشونت یا دخالت مستقیم در میدان جنگ را دارند، بدون اینکه زیر نظر نهادهای نظارتی یا دادگاه‌های بین‌المللی باشند. به عنوان مثال توسعه پهپادهای سنگین و خودمختار نشان می‌دهد آینده جنگ‌ها بیش از پیش بر عملیات از راه دور استوار خواهد شد.
چالش اساسی در آینده جنگ‌های مبتنی بر شرکت‌های نظامی خصوصی، اتوماسیون تصمیم‌گیری و استفاده آنها از فناوری‌های هوش مصنوعی است. وقتی الگوریتم‌ها هدفی را شناسایی و به آن شلیک می‌کنند، مشخص نیست مسؤول اصلی چه کسی است: سازنده فناوری، اپراتور خصوصی، دولت کارفرما یا پیمانکار میانی؟ این مساله همان چیزی است که در حال حاضر محل نگرانی درباره فعالیت شرکت‌های دانش‌بنیان آمریکایی در جنگ غزه است. این خلأ حقوقی، امکان مسؤولیت‌گریزی رسمی و عملی را فراهم می‌کند و می‌تواند به بحران اخلاقی و حقوقی منجر شود.
بر اساس مطالعات مرکز مطالعات امنیتی در سوییس، با این حال با گسترش فناوری و عدم ضرورت نیروهای نظامی در میدان نبرد، انتظار می‌رود بازار جهانی شرکت‌های پیمانکار نظامی خصوصی یا مزدوران نظامی با شبکه‌های مستقل و شرکت‌های خصوصی گسترش یابد. خدمات این گروه‌ها شامل عملیات الکترونیک تهاجمی، فرماندهی و کنترل از راه دور، دفاع هوایی شبکه‌ای و جاسوسی سایبری می‌شود. نکته مهم این است که بسیاری از این بازیگران در حوزه‌های قضایی متفاوت ثبت می‌شوند و تلاش می‌کنند از پاسخگویی قانونی اجتناب کنند.
در نهایت، چارچوب حقوقی فعلی درباره مزدوران و پیمانکاران نظامی خصوصی شامل ابزارهای معتبری است اما پذیرش ناقص معاهدات، شکاف‌های قضایی، همکاری سیاسی بین دولت‌ها و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین نظامی (از پهپادهای خودگردان تا عملیات سایبری) ترکیبی ساخته که «جنگ بدون پاسخگویی» را محتمل‌تر می‌کند. بدون اقدام جدی بین‌المللی - از جمله الزام شفافیت در قراردادها، مکانیزم‌های تحقیق مستقل و قاعده‌گذاری برای فناوری‌های خودمختار- روند افزایش استفاده از ساختارهای قراردادی، تخصصی و «غیرمیدانی» در جنگ‌های نوین احتمالاً ادامه خواهد یافت؛ روندی که پیامدهای خطرناکی برای حقوق بشر و ثبات جهانی دارد.
_________________
پی‌نوشت:
Private Military Companies – PMCs
DynCorp
Amentium
Gaza Humanitarian Foundation
remote warfare