مکمل وام نقدی یا...

گروه اقتصادی: کارت رفاهی ازدواج، طرحی است که از پایان آبان‌ماه در سامانه تسهیلات ازدواج بانک مرکزی فعال می‌شود. این کارت اعتباری، معادل وام نقدی ازدواج و با شرایط قرض‌الحسنه طراحی شده و هدف آن کاهش صف‌های طولانی دریافت وام و هدایت منابع به سمت خرید کالای ایرانی عنوان شده اما در کنار این هدف رسمی، نگرانی‌هایی جدی در فضای عمومی شکل گرفته است؛ از جمله احتمال حذف تدریجی وام نقدی، فشار مضاعف بر شبکه بانکی و تغییر در سیاست‌های تشویقی ازدواج و فرزندآوری.
بر اساس اعلام بانک مرکزی، زوج‌های جوان می‌توانند به ‌جای دریافت وام نقدی، کارت رفاهی جهیزیه دریافت کنند. این کارت، معادل همان مبلغ وام نقدی ۳۰۰ میلیون تومان برای هر نفر و ۳۵۰ میلیون تومان برای داماد زیر 25 سال و عروس زیر 23 سال برای هر نفر است و فقط برای خرید کالاهای ایرانی و اقلام ضروری جهیزیه قابل استفاده است. این طرح مکملی برای وام نقدی است. البته همزمان با اعلام این سیاست، نگرانی‌هایی در فضای اجتماعی و رسانه‌ای شکل گرفته مبنی بر اینکه کارت رفاهی به ‌مرور جایگزین وام نقدی شود و اختیار مصرف منابع از زوج‌ها سلب شود اما بانک مرکزی اعلام کرده وام نقدی ازدواج همچنان پایدار خواهد بود و متقاضی انتخاب می‌کند از کارت خرید بهره‌مند شود یا منتظر وام ازدواج بماند.
در یک سال اخیر، روند دریافت وام ازدواج برای بسیاری از زوج‌های جوان به مسیری پرپیچ‌ و خم و فرساینده تبدیل شده است. اگرچه قانون بودجه، بانک‌ها را موظف به پرداخت این تسهیلات کرده اما در عمل برخی شعب بانکی با ایجاد موانع متعدد مانند درخواست چند ضامن رسمی، سفته‌های سنگین، یا حتی مدارک غیرضروری، عملاً مسیر دریافت وام را برای متقاضیان دشوار کرده‌اند. این سخت‌گیری‌ها، بویژه در مناطق کم‌برخوردار یا برای زوج‌هایی که فاقد پشتوانه مالی یا شغلی رسمی هستند، به مانعی جدی برای آغاز زندگی مشترک تبدیل شده است.
در چنین شرایطی، صدور کارت رفاهی ازدواج می‌تواند به ‌عنوان یک راهکار عملیاتی برای کاهش صف‌های طولانی و تسهیل دسترسی به منابع مالی عمل کند. این کارت، با اتصال مستقیم به شبکه خرید کالا و حذف نیاز به پرداخت نقدی، فشار نقدینگی را از دوش بانک‌ها برمی‌دارد و در عین حال، فرآیند اعتبارسنجی و صدور آن می‌تواند ساده‌تر و سریع‌تر از مسیر سنتی وام نقدی باشد، بویژه اگر بانک مرکزی بتواند با طراحی سازوکارهای هوشمند، صدور این کارت را با حداقل مدارک و بدون نیاز به ضامن رسمی انجام دهد، می‌توان انتظار داشت بخشی از گره‌های موجود در مسیر پرداخت وام ازدواج باز شود.
* حجم بالای تعهدات شبکه بانکی
در واقع باید توجه داشت آمارها گویای حجم بالای تعهدات شبکه بانکی در حوزه حمایت اجتماعی است. از ابتدای اجرای قانون وام ازدواج و فرزندآوری تاکنون، بیش از ۸۶۰ هزار میلیاردتومان تسهیلات به 6.1 میلیون نفر پرداخت شده است. سال جاری تاکنون ۱۲۹ هزار میلیاردتومان وام ازدواج و ۲۸ هزار میلیاردتومان وام فرزندآوری پرداخت شده ‌است. با توجه به سقف جدید وام ازدواج، فشار بر منابع بانکی افزایش خواهد یافت و کارت رفاهی می‌تواند به ‌عنوان ابزار تنظیمی عمل کند اما تنها در صورتی که جایگزین کامل وام نقدی نشود. از همین رو کارشناسان می‌گویند نباید به بهانه کنترل مصرف، اختیار کامل از متقاضیان سلب شود، چرا که تجربه نشان داده اکثریت زوج‌ها وام ازدواج را صرف نیازهای واقعی می‌کنند.
بر اساس گزارش‌های رسمی بانک مرکزی و رسانه‌های تخصصی حوزه بانکی، تا پایان مهرماه بیش از نیم میلیون زوج در انتظار دریافت وام ازدواج بوده‌اند. این صف طولانی حاصل چند عامل کلیدی است: نخست، افزایش مبلغ وام که فشار مضاعفی بر منابع قرض‌الحسنه بانک‌ها وارد کرده؛ دوم، سخت‌گیری برخی بانک‌ها در پذیرش ضامن‌های رسمی یا مدارک شغلی که فرآیند دریافت وام را برای زوج‌های فاقد درآمد پایدار دشوار کرده و سوم، عدم تخصیص به‌‌موقع منابع از سوی بانک‌ها که به بهانه نبود نقدینگی که پرداخت وام را به تعویق می‌اندازند.
بر اساس بررسی‌های میدانی و گزارش‌های منتشرشده از سوی رسانه‌های اقتصادی، مدت زمان انتظار برای دریافت وام ازدواج در سال ۱۴۰۴ به ‌طور میانگین بین ۴۵ تا ۹۰ روز برآورد می‌شود؛ البته این عدد بسته به بانک عامل، استان محل سکونت و وضعیت منابع قرض‌الحسنه، می‌تواند کمتر یا بسیار بیشتر باشد.
در برخی استان‌ها بویژه مناطق کم‌برخوردار یا شهرهای بزرگ با تراکم بالای متقاضی، این زمان حتی تا ۴ ماه نیز گزارش شده است. عواملی مانند نبود ضامن رسمی، تأخیر در اعتبارسنجی، یا عدم تخصیص منابع از سوی بانک مرکزی، از جمله دلایل اصلی این تأخیرها هستند. در مقابل، برخی بانک‌ها با منابع محدود، به‌صورت گزینشی و با اولویت‌بندی خاص اقدام به پرداخت وام می‌کنند که این نیز به نابرابری در دسترسی منجر شده است.
در این میان، طرح کارت رفاهی ازدواج می‌تواند بخشی از این زمان انتظار را کاهش دهد. 
* دلایل عرضه کارت رفاهی ازدواج
دلایل متعددی برای عرضه کارت رفاهی ازدواج مطرح شده است. نخست، کاهش صف‌های طولانی دریافت وام نقدی که به ‌دلیل محدودیت منابع بانکی شکل گرفته‌اند؛ دوم، جلوگیری از انحراف مصرف، چرا که بخشی از وام‌های ازدواج صرف خرید طلا، سفر، خودرو یا اجاره خانه می‌شود و سوم، کاهش فشار بودجه‌ای بر شبکه بانکی که بویژه با افزایش سقف وام ازدواج در قانون بودجه ۱۴۰۴ بیشتر شده است.
با این حال، بسیاری از جوانان و کارشناسان وام نقدی را نه‌تنها یک ابزار مالی، بلکه نماد حمایت دولت از تشکیل خانواده می‌دانند. از این رو جایگزینی آن با کارت اعتباری می تواند در ابتدای زندگی به زوج‌ها در تامین جهیزیه و به دولت نیز در جلوگیری از افزایش نقدینگی  کمک کند.
بنابراین وام ازدواج برای تسهیل شرایط ازدواج و زندگی است، هرچند برخی مواقع زوج‌ها از آن برای کسب و کار استفاده می کنند و این مساله می‌تواند هدف وام ازدواج را محقق نکند. 
از این رو اگر کارت رفاهی ازدواج به‌درستی اجرا شود، می‌تواند ابزاری برای تسهیل جهیزیه، حمایت از تولید داخلی و کاهش صف‌های بانکی باشد اما اگر به ‌مرور جایگزین وام نقدی شود، سیاست‌های تشویقی ازدواج و فرزندآوری را نیز با چالش مواجه خواهد کرد. دولت و بانک مرکزی باید با شفاف‌سازی، تضمین استمرار وام نقدی و حفظ اختیار مصرف برای زوج‌ها، از تبدیل یک طرح تسهیلی به یک ابزار محدود جلوگیری کنند.
* کاهش بازار غیررسمی خرید و فروش وام ازدواج
از سوی دیگر، این طرح می‌تواند به کاهش بازار غیررسمی خرید و فروش وام ازدواج نیز کمک کند؛ بازاری که در آن برخی افراد به ‌دلیل ناتوانی در دریافت وام، ناچار به پرداخت کارمزدهای سنگین به واسطه‌ها می‌شوند یا وام خود را با تخفیف می‌فروشند. کارت رفاهی، با محدودسازی مصرف به کالاهای ضروری، عملاً این بازار را بی‌معنا می‌کند و منابع را به ‌طور مستقیم به سمت هدف اصلی یعنی تأمین جهیزیه و حمایت از تولید داخلی هدایت می‌کند.
موفقیت این طرح در گرو اجرای دقیق، شفاف‌سازی عمومی و تضمین حمایت تولیدکنندگان در تامین به‌موقع و باکیفیت تجهیزات است. در حال حاضر تنوع تولیدات لوازم خانگی در ایران افزایش یافته است؛ برخی محصولات به صورت مونتاژ از قطعات وارداتی تولید می‌شوند و برخی نیز به صورت زیر پله‌ای از قطعات درجه چندمی مونتاژ می‌شوند. به همین دلیل باید بر چگونگی تامین تجهیزات نظارت شود تا متقاضیان نیز آسیب نبینند.
از طرف دیگر اگر کارت رفاهی به ‌عنوان یک گزینه اختیاری و تسهیلگر باقی بماند، در صورتی که متقاضیان از کارت رفاهی رضایت داشته باشند، قطعا آن را به وام ترجیح می‌دهند اما اختیاری بودن آن می‌تواند بخشی از بار روانی و مالی ازدواج را از دوش جوانان بردارد. بنابراین نباید نادیده گرفت که با افزایش ناترازی بانک‌ها و طولانی شدن مدت‌ زمان ماندن زوج‌ها در صف دریافت وام ازدواج، افزایش تقاضا برای کارت رفاهی اتفاق می‌افتد، هرچند تاکنون ارزیابی‌ای درباره تمایل زوج‌ها به این نوع پرداخت انجام نشده است.