سناریوهای بنزینی دولت

گروه اقتصادی: ایران امروز با کمبود بنزین روبه‌رو است؛ کسری‌ای که روزانه بین ۱۵ تا ۲۰ میلیون لیتر برآورد می‌شود و برای جبران آن، دولت ناچار است سالانه نزدیک به ۵ میلیارد لیتر بنزین وارد کند. این واردات فشار سنگینی بر منابع ارزی کشور وارد کرده است، در حالی که قاچاق سوخت در کشور همچنان ادامه دارد. به گفته فاطمه مهاجرانی، سخنگوی دولت، در مقطع کنونی قرار است نرخ بنزین سهمیه‌ای 60 لیتر و تا 100 لیتر همان 1500 تومان و 3 هزار تومان باقی بماند و  بالای 100 لیتر مصرف ماهانه  افزایش یابد تا از این طریق دولت میزان قاچاق بنزین را کاهش دهد. البته تاکنون نرخ بنزین آزاد بالای 100 لیتر اعلام نشده اما برخی نمایندگان مجلس از قیمت 5 هزار تومان به ازای هر لیتر خبر داده‌اند.
مصرف بنزین در ایران طی سال‌های اخیر رشد قابل توجهی داشته است. آمارهای رسمی نشان می‌دهد مصرف روزانه کشور به بیش از ۱۲۰ تا ۱۳۰ میلیون لیتر رسیده، در حالی که ظرفیت تولید پالایشگاه‌های داخلی تنها حدود ۱۱۰ میلیون لیتر در روز است. همین شکاف میان تولید و مصرف، ایران را از صادرکننده به واردکننده بنزین تبدیل کرده و وابستگی به واردات را افزایش داده، در حالی که هم‌اکنون میانگین مصرف بنزین ایران نسبت به سایر کشورهای بالاتر است.
در واقع میزان مصرف با توجه به جمعیت کشور، سرانه‌ای بالاتر از بسیاری کشورها ایجاد کرده و نشان‌دهنده شکاف جدی میان تولید داخل و تقاضای واقعی است. همچنین ترکیه با وجود جمعیتی مشابه و تعداد خودروهایی نزدیک به ایران، مصرف روزانه‌ای در حدود ۲۰ تا ۳۰ میلیون لیتر دارد؛ رقمی که به‌طور قابل توجهی کمتر از ایران است. دلیل اصلی این تفاوت را می‌توان در چند عامل جست‌وجو کرد؛ نخست، استفاده گسترده از خودروهای کم‌مصرف و استانداردهای سختگیرانه در حوزه بهره‌وری سوخت. دوم، توسعه‌یافته بودن شبکه حمل‌ونقل عمومی که نیاز به استفاده روزانه از خودروهای شخصی را کاهش داده است. سوم، تنوع سوخت در این کشور، بویژه استفاده از LPG و دیزل که بخشی از تقاضا برای بنزین را تعدیل می‌کند. علاوه بر این، قیمت بنزین در ترکیه آزاد و بسیار بالاتر از ایران است؛ بیش از ۵۰ لیر معادل حدود 1.5 دلار برای هر لیتر، که خود به‌عنوان یک عامل بازدارنده در مصرف عمل می‌کند.
در عراق نیز وضعیت متفاوتی مشاهده می‌شود. مصرف روزانه این کشور حدود ۳۰ تا ۳۵ میلیون لیتر است که به‌مراتب کمتر از ایران است. عراق طی سال‌های اخیر با توسعه پالایشگاه‌ها توانسته میزان واردات خود را کاهش دهد و آن را به حدود ۵ تا ۶ میلیون لیتر در روز برساند. هرچند قیمت سوخت در عراق پایین است اما به دلیل جمعیت کمتر و ناوگان حمل‌ونقل محدود، مصرف آن در مقایسه با ایران بسیار پایین‌تر است. این کشور در حال حرکت به سمت خودکفایی در تولید بنزین است و تلاش دارد با افزایش ظرفیت پالایشگاهی، وابستگی خود به واردات را کاهش دهد.
این مقایسه نشان می‌دهد ایران با وجود شرایط مشابه جمعیتی و اقتصادی نسبت به برخی کشورهای منطقه، مصرفی بسیار بالاتر دارد. عواملی همچون قیمت یارانه‌ای بنزین، قاچاق سوخت، ضعف در حمل‌ونقل عمومی و فرسودگی ناوگان خودروها موجب شده‌ ایران در جایگاهی متفاوت و پرچالش قرار گیرد؛ جایگاهی که فشار مضاعفی بر منابع ارزی کشور وارد می‌کند و ضرورت اصلاح الگوی مصرف و توسعه زیرساخت‌های تولید را بیش از پیش آشکار می‌کند.
* پیامدهای مصرف بالای بنزین در ایران
پیامدهای این وضعیت بسیار گسترده است. واردات سالانه ۵ میلیارد لیتر بنزین، هزینه‌ای بین ۲ تا ۴ میلیارد دلار به کشور تحمیل و فشار مضاعفی بر منابع ارزی وارد می‌کند. از سوی دیگر، مصرف بالای سوخت‌های فسیلی به افزایش آلاینده‌ها و تشدید مشکلات زیست‌محیطی منجر شده و آلودگی هوا را به یکی از بحران‌های جدی شهری تبدیل کرده است. همچنین، ایران به جای صادرات بنزین، ناچار به واردات شده و فرصت‌های اقتصادی قابل توجهی را از دست داده، در حالی قاچاق بنزین از ایران در مناطق مرزی زیاد است.
برای عبور از این چالش، راهکارهایی ضروری به نظر می‌رسد: افزایش ظرفیت پالایشگاه‌ها و پتروپالایشگاه‌ها برای کاهش وابستگی به واردات؛ اصلاح قیمت سوخت آزاد به ‌گونه‌ای که مصرف مدیریت شود و انگیزه قاچاق کاهش یابد؛ سرمایه‌گذاری در حمل‌ونقل عمومی برای کاهش وابستگی به خودروهای شخصی و نوسازی ناوگان خودروها با مدل‌های کم‌مصرف و هیبریدی.
اگر روند مصرف به همین شکل ادامه یابد، در افق ۱۴۰۷ هزینه واردات می‌تواند تا ۱۶ میلیارد دلار افزایش یابد. این در حالی است که ایران یکی از بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر نفتی جهان است اما محدودیت ظرفیت پالایشگاه‌ها و رشد سریع مصرف، کشور را به واردات وابسته کرده است.
برای مدیریت این وضعیت، دولت مجموعه‌ای از سیاست‌ها را در دستور کار قرار داده است: سهمیه‌های ۶۰ و ۱۰۰ لیتری با قیمت‌های یارانه‌ای ۱۵۰۰ و ۳۰۰۰ تومان همچنان حفظ شد اما مصرف خارج از سهمیه در کارت‌های جایگاه سوخت با قیمت بالاتری عرضه خواهد شد؛ پیشنهادی که وزارت نفت رقم آن را حدود ۵ تا ۶ هزار تومان اعلام کرده است. علاوه بر این، محدودیت عرضه در مناطق مرزی برای جلوگیری از قاچاق و مدیریت کارت‌های سوخت جایگاه‌ها به ‌منظور کاهش استفاده بیش از حد نیز از جمله اقدامات دولت محسوب می‌شود. این سیاست‌ها نشان می‌دهد دولت به دنبال ایجاد تعادل میان مصرف داخلی، جلوگیری از قاچاق و کاهش فشار بر منابع ارزی است.
* برنامه ایران برای کاهش وابستگی به واردات
ایران برای کاهش وابستگی به واردات و مدیریت فشار ارزی، برنامه‌ای جامع برای افزایش تولید تدوین کرده است. این برنامه در قالب قانون برنامه هفتم توسعه تعریف شده و هدف آن رساندن تولید روزانه بنزین به ۱۲۹ میلیون لیتر است؛ رقمی که می‌تواند بخش قابل توجهی از نیاز داخلی را پوشش دهد و کشور را از واردات بی‌نیاز کند.
محورهای اصلی این برنامه شامل چند بخش کلیدی است؛ نخست، تکمیل طرح‌های پالایشگاهی نیمه‌تمام که پروژه‌های دارای پیشرفت بالاتر در اولویت قرار گرفته‌اند تا سریع‌تر وارد مدار تولید شوند. دوم، ارتقای کیفیت فرآورده‌ها با تمرکز بر تولید بنزین مطابق استانداردهای زیست‌محیطی و کاهش آلاینده‌ها. سوم، کاهش سهم فرآورده‌های سنگین پالایشگاهی به زیر ۲۰ درصد و افزایش ظرفیت تولید فرآورده‌های سبک مانند بنزین و نفت‌گاز. چهارم، استفاده بهینه از ظرفیت پالایشگاه‌های موجود از طریق بهینه‌سازی فرآیندها و افزایش راندمان تولید.
در بخش اقدامات عملیاتی، شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی مأموریت دارد با بهره‌گیری از ظرفیت‌های موجود و تکمیل طرح‌های اولویت‌دار، این هدف را محقق کند. همچنین در ۷ ماه نخست سال جاری، حجم سوخت مایع تحویلی به نیروگاه‌ها ۳۸ درصد افزایش یافته که نشان‌دهنده مدیریت بهتر منابع و آزادسازی ظرفیت برای تولید بنزین است. این مجموعه اقدامات نشان می‌دهد ایران به ‌طور جدی در مسیر افزایش تولید بنزین قرار گرفته و تلاش دارد با توسعه زیرساخت‌های پالایشگاهی و اصلاح ساختار تولید، نه‌تنها نیاز داخلی را تأمین کند، بلکه در آینده دوباره به جایگاه صادرکننده بنزین بازگردد.
تحلیل کلی وضعیت نشان می‌دهد ایران با یک پارادوکس انرژی مواجه است: کشوری با ذخایر عظیم نفت اما وابسته به واردات بنزین! کسری روزانه ۱۵ تا ۲۰ میلیون لیتر و هزینه ارزی چند میلیارد دلاری برای واردات، ضرورت فوری توسعه پالایشگاه‌ها و پتروپالایشگاه‌ها را آشکار می‌کند. در کوتاه‌مدت، سیاست‌های سهمیه‌بندی و افزایش قیمت خارج از سهمیه می‌تواند مصرف را کنترل کند اما راهکار پایدار تنها در افزایش ظرفیت تولید داخلی و اصلاح الگوی مصرف سوخت نهفته است. این مسیر اگر به ‌طور جدی دنبال شود، می‌تواند ایران را از وابستگی به واردات رها کرده و دوباره به جایگاه صادرکننده بنزین بازگرداند.