جای خالی ایران در میدان رقابت تجاری آفریقا

گروه اقتصادی: آفریقا با جمعیت جوان و اقتصاد رو به رشد، بازاری ۲۵۰۰ میلیارد دلاری پیش روی ایران گشوده است اما سهم ایران از این فرصت عظیم تنها ۷۰۰ میلیون دلار بوده و حضورش در این قاره بیشتر نمادین باقی مانده است. ضعف سیاست‌گذاری، نبود راهبرد صادراتی و غفلت از بازارهای کلیدی چون نیجریه، مصر و اتیوپی، ایران را از بهره‌برداری واقعی از این قاره محروم کرده است، در حالی که با دیپلماسی اقتصادی فعال و نگاه علمی به تجارت، می‌توان قاره آفریقا را به یکی از مهم‌ترین مقاصد صادراتی کشور بدل کرد.
آفریقا با وسعتی بیش از ۳۰ میلیون کیلومتر مربع و متشکل از ۵۴ کشور مستقل، یکی از بزرگ‌ترین و پرجمعیت‌ترین قاره‌های جهان به شمار می‌رود. جمعیت نزدیک به یک میلیارد و ۴۵۰ میلیون نفری این قاره، همراه با رشد اقتصادی قابل توجه در بسیاری از کشورهای آن، آفریقا را به مقصدی راهبردی برای توسعه تجارت ایران بدل کرده است. حجم کل تجارت کالا و خدمات در آفریقا اکنون به حدود ۲۵۰۰ میلیارد دلار رسیده و این بازار گسترده می‌تواند فرصت‌های بی‌بدیلی برای کالاها و خدمات ایرانی فراهم کند. با وجود این ظرفیت عظیم، ایران تاکنون تنها نقش حاشیه‌ای در این بازار ایفا کرده و سهم صادراتی آن بسیار محدود بوده است؛ وضعیتی که نشان می‌دهد کشور در حال از دست دادن یک فرصت راهبردی برای تنوع‌بخشی به صادرات و افزایش قدرت اقتصادی خود است.
بر اساس آمار گمرک، ایران سال ۱۴۰۲ به ۴۰ کشور آفریقایی صادرات داشته است. مجموع این صادرات حدود ۲ میلیون تن کالا با ارزش نزدیک به ۷۰۰ میلیون دلار بوده است؛ رقمی که در مقایسه با ظرفیت واقعی بازار آفریقا بسیار ناچیز است. این فاصله میان ظرفیت بالقوه و سهم واقعی ایران، ضعف سیاست‌گذاری تجاری و نبود راهبرد مشخص برای حضور پایدار در این قاره را آشکار می‌کند.
* نگاهی به جزئیات صادرات ایران به آفریقا
نگاهی به جزئیات صادرات ایران نشان می‌دهد بزرگ‌ترین محموله‌ها شامل ۳۵۰ هزار تن اوره به ارزش ۱۱۰ میلیون دلار به آفریقای جنوبی، ۱۵۷ هزار تن اوره به ارزش ۴۶ میلیون دلار به موزامبیک و ۱۵۵ هزار تن محصولات نیمه‌تمام فولادی به ارزش ۷۵ میلیون دلار به غنا بوده است. این محموله‌های سنگین نشان‌دهنده توان ایران در ورود به بازارهای بزرگ آفریقاست، اما تمرکز بیش از حد بر کالاهای معدنی و پتروشیمی، تنوع صادراتی را محدود کرده است. در مقابل، صادراتی مانند یک کیلوگرم زعفران به ارزش ۵۰۰ دلار یا دارویی به ارزش ۵۰ دلار به نیجریه، بیانگر پراکندگی و نبود انسجام در سیاست صادراتی ایران است. این پراکندگی موجب شده حضور ایران در آفریقا بیشتر نمادین باشد تا راهبردی.
بررسی کشورهای کلیدی آفریقا نیز نشان می‌دهد ایران در بازارهای کوچک مانند سیشل و کومور تنها کالاهای مصرفی محدود صادر کرده و در کشورهای پهناور مانند الجزایر و کنگو صادراتی کمتر از ۲۹ میلیون دلار داشته است؛ در حالی که این کشورها ظرفیت بالایی برای جذب کالاهای صنعتی و معدنی دارند. در کشورهای پرجمعیت مانند نیجریه، اتیوپی و مصر نیز سهم ایران بسیار اندک بوده است. نیجریه با جمعیت بیش از ۲۳۰ میلیون نفر تنها ۴۸ میلیون دلار واردات از ایران داشته و اتیوپی با جمعیت ۱۱۵ میلیون نفر تنها 1.5 میلیون دلار واردات ثبت کرده است. این ارقام نشان می‌دهد ایران در بازارهای بزرگ و پرجمعیت آفریقا حضور مؤثری ندارد و فرصت‌های عظیم تجاری در این کشورها عملاً مغفول مانده است. بنابراین تمرکز بر کشورهای کلیدی و پرجمعیت می‌تواند اثرگذاری اقتصادی ایران را به شکل قابل توجهی افزایش دهد.
اهمیت آفریقا برای ایران در چند محور قابل تحلیل است. نخست، بازار گسترده و رو به رشد این قاره با جمعیت جوان و در حال افزایش، نیازمند کالاها و خدمات متنوع است؛ از محصولات کشاورزی و غذایی گرفته تا مصالح ساختمانی، دارو و تجهیزات صنعتی. دوم، تنوع منابع و فرصت‌های سرمایه‌گذاری در آفریقا می‌تواند زمینه‌ساز مشارکت ایران در پروژه‌های معدنی، انرژی و زیرساختی باشد. سوم، حضور فعال در آفریقا می‌تواند وابستگی ایران به بازارهای محدود منطقه‌ای و آسیایی را کاهش دهد و تنوع صادراتی ایجاد کند. چهارم، تقویت روابط اقتصادی با کشورهای آفریقایی می‌تواند جایگاه ایران را در عرصه بین‌المللی ارتقا دهد و زمینه‌ساز همکاری‌های سیاسی و فرهنگی گسترده‌تر شود. به این ترتیب، آفریقا نه‌تنها یک فرصت اقتصادی، بلکه یک ابزار راهبردی برای افزایش قدرت نرم و جایگاه ژئوپلیتیک ایران است.
* چالش‌های صادرات ایران به آفریقا
با این حال چالش‌های جدی نیز در مسیر صادرات ایران به آفریقا وجود دارد. صادرات ایران به آفریقا فاقد انسجام و راهبرد مشخص است و بیشتر به صورت موردی و پراکنده انجام می‌شود. نبود خطوط حمل‌ونقل مستقیم، مشکلات بانکی و مالی و فقدان دفاتر تجاری فعال در کشورهای آفریقایی، مانع توسعه تجارت ایران شده است. علاوه بر این، رقابت شدید بین‌المللی با کشورهایی مانند چین، ترکیه و هند که حضور پررنگی در بازار آفریقا دارند، ایران را در موقعیت دشواری قرار داده است. برای رقابت مؤثر، ایران نیازمند سیاست‌های فعال، حمایت‌های دولتی و ایجاد زیرساخت‌های تجاری پایدار است. نمونه‌ای از ضعف حضور ایران در بازارهای بزرگ آفریقا، صادرات به مصر است. این کشور با جمعیت بیش از ۱۰۰ میلیون نفر و ظرفیت بالای اقتصادی، سال ۱۴۰۲ تنها ۱۵ محموله از ایران دریافت کرده است؛ مجموعاً ۴۵ هزار تن کالا به ارزش کمتر از ۲۰ میلیون دلار. بخش عمده این صادرات مربوط به یک محموله ۴۰ هزار تنی شمش فولاد به ارزش ۱۹ میلیون دلار بوده و سایر محموله‌ها مجموعاً کمتر از یک میلیون دلار ارزش داشته‌اند. این آمار نشان می‌دهد ایران در بازار مصر، به‌رغم ظرفیت‌های گسترده آن، حضور بسیار محدود و غیرراهبردی داشته و نتوانسته سهمی متناسب با توان تولیدی خود کسب کند.
* ظرفیت‌های مهم آفریقا برای ایران
یکی از ظرفیت‌های مهم آفریقا برای ایران، بازار لبنیات است. درآمد فروش محصولات لبنی در این قاره از ۹ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱ به ۱۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۵ رسیده و پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۳ به حدود ۱۴ میلیارد دلار افزایش یابد. این رشد نشان‌دهنده تقاضای رو به افزایش برای محصولات غذایی و لبنی است که می‌تواند فرصت بزرگی برای ایران باشد. بررسی‌های مؤسسه تحقیقاتی« تحقیقات بازار شناختی» نشان می‌دهد در آفریقای جنوبی درآمد بازار لبنیات از ۳ میلیارد دلار به ۳,۸ میلیارد دلار رسیده و احتمالاً تا اوایل دهه آینده به بیش از ۴,۵ میلیارد دلار خواهد رسید. در نیجریه نیز این رقم از یک میلیارد دلار به 1.3 میلیارد دلار افزایش یافته و پیش‌بینی می‌شود به 1.7 میلیارد دلار برسد. مصر نیز با بازاری 1.2 میلیارد دلاری در سال ۲۰۲۱، تا سال ۲۰۳۳ به حدود 1.66 میلیارد دلار خواهد رسید. سایر نقاط آفریقا نیز رشد مشابهی داشته ‌است و درآمد بازار لبنیات از 4.6 میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱ به 7.4 میلیارد دلار در سال ۲۰۳۳ خواهد رسید. این روند نشان می‌دهد بازار لبنیات آفریقا به‌سرعت در حال گسترش است و ایران با توجه به توانمندی‌های صنعت لبنیات خود می‌تواند سهم قابل توجهی در این بازار داشته باشد.
با وجود این ظرفیت عظیم، ایران تاکنون نتوانسته جایگاه مناسبی در بازار لبنیات آفریقا کسب کند. سال ۱۴۰۲ صادرات ایران در بخش لبنیات بیش از ۵۵۷ هزار تن به ارزش حدود ۷۴۶ میلیون دلار بوده است اما هیچ‌یک از کشورهای آفریقایی در میان ۱۰ مقصد اول صادراتی ایران قرار ندارند. بیش از ۵۳ درصد این صادرات به عراق، ۲۲ درصد به پاکستان و ۹ درصد به افغانستان اختصاص یافته و سایر مقاصد نیز کشورهای همسایه مانند امارات، آذربایجان، سوریه و ترکمنستان بوده‌اند. این تمرکز محدود نشان‌دهنده ضعف در سیاست‌گذاری صادراتی و عدم توجه به بازارهای نوظهور و پرپتانسیل آفریقاست. ایران با برند «حلال» و اعتماد موجود در کشورهای اسلامی می‌توانست سهم بالایی در بازار لبنیات آفریقا داشته باشد اما فرصت‌ها عملاً از دست رفته‌اند.
برای عبور از این وضعیت، نگاه علمی و مبتنی بر داده به توسعه تجارت ایران ضروری است. ابزارهایی مانند «اطلس تجارت ایران» می‌توانند با استفاده از هوش مصنوعی، بازارهای آفریقا را به ‌صورت برخط آنالیز کرده و فرصت‌های واقعی را شناسایی کنند. این ابزار به جای توسعه پراکنده و غیرهدفمند، می‌تواند تمرکز ایران را بر کشورهای کلیدی و پرجمعیت آفریقا قرار دهد و مسیر ورود تجار ایرانی به این بازار را هموار کند. برگزاری نشست‌هایی مانند «اطلس تجارت ایران» توسط اندیشکده حکمرانی هوشمند نیز می‌تواند زمینه‌ساز هم‌افزایی میان ذی‌نفعان حوزه تجارت و ارائه سیاست‌نامه‌های اصلاحی به حاکمیت باشد. این رویکرد علمی و داده‌محور می‌تواند ایران را از وضعیت حاشیه‌ای در بازار آفریقا خارج کرده و به بازیگری مؤثر تبدیل کند.