ایران میزبان ناتوی شرقی

علیرضا حقیقت: رزمایش مشترک ضدتروریستی «سهند ۲۰۲۵» به میزبانی نیروی زمینی سپاه پاسداران در آذربایجان شرقی شاید در ظاهر یک رزمایش ۵ روزه ضدتروریستی است اما در باطن یکی از رخدادهای راهبردی ایران در سال‌های اخیر به شمار می‌رود.
این دومین رزمایش مشترک ضدتروریستی سازمان همکاری شانگهای پس از رزمایش 2024 در «سین‌کیانگ» چین بود که برای نخستین‌بار، ایران میزبانی آن را برعهده گرفت. این اتفاق در بحبوحه تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی نشان‌‌دهنده تغییر پویایی‌های نظامی - امنیتی در سطح جهانی، همچنین ارتقای جایگاه تهران از «عضو جدید» به «شریک محوری» در پیمانی است که به «ناتوی شرقی» مشهور است؛ بویژه که پس از جنگ 12 روزه آمریکا و اسرائیل علیه کشورمان، مقاومت ایران و تحمیل شکست به متجاوزان آمریکایی - صهیونی در یکی از مدرن‌ترین جنگ‌های قرن بیست‌ویکم برای اعضای شانگهای حاوی درس‌های مهمی است که آنها را در این مقطع مشتاق کسب تجربیات ایران از این نبرد می‌کند.
ایران شاید تنها کشوری در جهان است که همزمان در ۲ سوی مرزهای شرقی و غربی خود با تهدیدهای تروریستی فعال مواجه است و موفقیت‌های قابل توجهی هم در مقابله با تروریسم کسب کرده است. توافق با دولت بغداد و اقلیم کردستان عراق برای خلع سلاح گروهک‌های تجزیه‌طلب و پاکسازی مرزهای غربی، نیز مواجهه قاطعانه با گروهک‌هایی تروریستی مانند «جیش‌الظلم» در آن سوی مرزهای جنوب شرقی، شاهد مثال این مدعاست. در نتیجه، ایران در میان کشورهای عضو سازمان شانگهای، تنها واحدی است که تجربه عملی بسیاری در مبارزه با تروریسم دارد.
همین تجربه گرانبهاست که همکاری‌های نظامی تهران با قدرت‌های کلیدی شانگهای را به مرحله عملیاتی و میدانی ارتقا داده است؛ موضوعی که پس از عضویت کامل ایران در شانگهای، اهمیت مضاعفی پیدا کرده و حامل این پیام است که تهران در حال تبدیل شدن به یکی از محورهای اصلی این سازمان، بویژه در حوزه امنیتی است.
در چنین فضایی است که سردار معدنی، فرمانده این رزمایش اعلام کرد ساختار منطقه‌ای ضدتروریسم شانگهای (RATS) بارها از ایران قدردانی کرده و کشورهای پایه‌گذار سازمان شانگهای مانند روسیه و چین به وحدت نظر کامل با ایران در مبارزه با تروریسم رسیده‌اند.
تضعیف ارکان اساسی نظام بین‌الملل که جهان را در مرحله گذار به نظم جدید قرار داده و این امر یعنی تشدید وضعیت آنارشیک جهانی بویژه پس از قدرت گرفتن مجدد دونالد ترامپ، باعث شد پلتفرم‌هایی نظیر سازمان همکاری شانگهای از حاشیه خارج شوند و نقشی فعال‌تر را عهده‌دار شوند. چه اینکه یکی از ماموریت‌های این پیمان مهم منطقه‌ای، مقابله با یکجانبه‌گرایی آمریکا تعریف شده است.
از همین رو بود که نشست امسال شانگهای در چین، یکی از ویژه‌ترین اجلاسیه‌های این سازمان از بدو تاسیس خود بود به طوری که شی جین‌پینگ ترتیب برگزاری آن را همزمان با سالروز استقلال این کشور قرار داد. رزمایش بزرگ چین با حضور روسای جمهور ایران و روسیه، همچنین نمایش تسلیحات این کشور به یک نقطه عطف تاریخی تبدیل شد که اندیشکده‌های بین‌المللی هنوز مشغول تحلیل آن هستند. به اعتقاد کارشناسان یکی از دلایلی که ترامپ دستور آزمایش‌های ممنوعه هسته‌ای را صادر کرد به این رژه نظامی چین برمی‌گردد.
شی جین‌پینگ، رئیس‌جمهور چین در مراسم افتتاحیه بیست‌وپنجمین اجلاس شورای سران کشورهای عضو سازمان همکاری شانگهای در تیانجین ابراز داشت: سازمان همکاری شانگهای به نیرویی تاثیرگذار در مقابله با هژمونی و سیاست‌های سلطه‌گرایانه تبدیل شده است.
وی تاکید کرد: سازمان همکاری شانگهای از زمان تاسیس با رویکردی چندجانبه عمل کرده و الگویی از حکمرانی جهانی مبتنی بر مشورت گسترده و تقسیم منافع را ارائه داده است. رئيس جمهور چین تصریح کرد: این سازمان با همزیستی و تعامل تمدن‌ها به نیرویی اثرگذار برابر سلطه‌جویی و سیاست قدرت تبدیل شده است. شی با اشاره به حضور 26 کشور عضو، ناظر و شریک، سازمان همکاری شانگهای را بزرگ‌ترین سازمان منطقه‌ای جهان خواند و گفت: همکاری در بیش از 50 حوزه، ارزشی حدود 30 تریلیون دلار ایجاد کرده است.
در چنین پس‌زمینه‌ای است که رزمایش اخیر به میزبانی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی اهمیت می‌یابد. این مانور تحت چارچوب سازمان همکاری شانگهای (SCO) برگزار و بخشی از سازوکار امنیتی این سازمان برای مقابله با تهدیدات تروریستی و گروه‌های شبه‌نظامی است. سازوکار SCO شامل ساختار منطقه‌ای ضدتروریسم (RATS)، تبادل اطلاعات و تمرین‌های عملی مشترک است که به اعضا امکان می‌دهد هماهنگی عملیاتی خود را ارتقا دهند. تمرین‌های «سهند ۲۰۲۵» بر اساس سناریوهای واقعی طراحی و شامل رهگیری شناورها، پاکسازی مناطق شهری، مقابله با نفوذ شبه‌نظامیان و حفاظت از زیرساخت‌های حیاتی است. به گفته مقامات، هدف این رزمایش، تقویت توان بازدارندگی جمعی و ایجاد شبکه‌ای هماهنگ برای مقابله با تهدیدات فراملی است.
10 کشور عضو سازمان همکاری شانگهای شامل ایران، روسیه، چین، هند، پاکستان، قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ازبکستان و بلاروس در این رزمایش حضور داشتند. در نگاه اول به نظر می‌رسد انتخاب استان آذربایجان شرقی به ‌عنوان محل برگزاری این رزمایش اتفاقی نبوده است. این منطقه در نقطه تلاقی ۳ مسیر راهبردی منطقه‌ای و جهانی قرار دارد: کریدور بین‌المللی شمال - جنوب، مسیرهای انتقال انرژی از حوزه خزر به خلیج‌فارس و بندر چابهار و در نهایت، نزدیک‌ترین نقطه از خاک ایران به منطقه حساس قفقاز جنوبی و آسیای میانه نیز محسوب می‌شود. با توجه به این مساله، همچنین ورود آمریکا به این منطقه با مداخله در قفقاز جنوبی و راه‌اندازی دالان موسوم به ترامپ، ایران با انتخاب این منطقه برای برگزاری این رزمایش، این پیام را مخابره کرد که قادر است امنیت این مسیرهای حیاتی تمدنی و بین‌المللی را در برابر هرگونه تهدید تروریستی، خرابکاری یا عملیات نیابتی تضمین کند. در حقیقت رزمایش «سهند ۲۰۲۵» به همپیمانان شرقی ایران اطمینان می‌دهد ایران یک ضامن امنیتی قابل اعتماد است.
از چنین نظرگاهی است که معنای جنگ ۱۲ روزه برای چین، روسیه و دیگر اعضای شانگهای فقط تهاجم به ایران نبود، بلکه نشانه‌ای از نبرد بر سر آینده نظام بین‌الملل بود. ترامپ در راستای سیاست‌های تهاجمی خود، تلاش کرده به‌رغم شعار خروج از منطقه، حضور خود در غرب آسیا را بیشتر کند. افزایش حضور نظامی در سوریه، حضور یک اتاق فرماندهی از افسران سنتکام در تل‌آویو و حتی زمزمه‌های تاسیس پایگاه نظامی آمریکا در منطقه حائل میان غزه و رژیم صهیونیستی، المان‌هایی است که برای اعضای سازمان همکاری شانگهای بسیار حیاتی است.
دولت ترامپ که رسما از قواعد آمریکاساز نظم جهانی عبور کرده، به وضوح تلاش می‌کند حوزه نفوذ روسیه و چین در آسیای میانه و شبه‌قاره را تقلیل دهد. تقلای واشنگتن برای حضور در بگرام افغانستان و دمیدن بر تنش میان پاکستان - هند و افغانستان - پاکستان، با هدف ناامن کردن منطقه برای چین و اختلال در مسیر کریدوری پکن است. ترامپ ماه گذشته رهبران آسیای میانه را در کاخ سفید جمع و قراردادهای تجاری با آنها امضا کرد. در این فضا قدرت‌های بین‌المللی، جهت‌گیری جدیدی را در سیاست‌های نظامی - امنیتی و دیپلماسی خود اعمال می‌کنند. در این چارچوب است که شراکت راهبردی چین - ایران یا روسیه - ایران قابل تعریف است و با الگوهای قبل قابل قیاس نیست.
در اهمیت این رزمایش همین بس که وبگاه نشنال اینترست اواخر مهر در گزارشی تحلیلی نوشت: بازگشت آمریکا به پایگاه هوایی بگرام در افغانستان - که دونالد ترامپ آن را اعلام کرده - نشانه‌ای از تغییر استراتژی واشنگتن از مبارزه با تروریسم به رقابت با قدرت‌های بزرگ است. این پایگاه در موقعیتی استثنایی قرار دارد: هزار مایل از تهران، ۴۰۰ مایل از سین‌کیانگ چین و کمتر از ۸۰۰ مایل از بندر گوادر پاکستان فاصله دارد. از همین نقطه، آمریکا می‌تواند ایران، چین و حوزه نفوذ روسیه را به‌ طور همزمان زیر نظر بگیرد؛ امری که از نظر جغرافیای سیاسی، افغانستان را از یک کشور جنگ‌زده به مرکز ثقل جدید ژئوپلیتیک تبدیل می‌کند. اما جدا از هر موضوعی، مهم‌ترین هدف این رزمایش «سهند 2025» را باید در حوزه ایدئولوژیک آن جست‌وجو کرد. با توجه به رزمایش سال قبل در چین و برگزاری رزمایش امسال در ایران، می‌توان گفت شانگهای به دنبال تعریف مستقل و غیرغربی از مقوله «تروریسم» است. در حالی که غربی‌ها بویژه آمریکا طی دهه‌های گذشته تروریسم را به تروریسم خوب - مانند گروهک منافقین یا گروهک‌های تجزیه‌طلب در شرق و غرب ایران - و تروریسم بد - یعنی گروه‌های محور مقاومت در منطقه - تقسیم‌بندی کرده‌اند، برگزاری این رزمایش نشان می‌دهد سازمان شانگهای راهبرد دیگری را برگزیده است؛ این راهبرد که بلوک شرقی هم می‌توانند و هم باید تعریف خود از تروریسم را داشته باشند. این گزاره موقعی اهمیت می‌یابد که طی ماه‌های اخیر، برخی کشورها مانند استرالیا با تروریستی خواندن سپاه پاسداران سعی در جلب رضایت آمریکا و رژیم صهیونی داشته‌اند اما برگزاری رزمایش ضدتروریستی «سهند 2025» به میزبانی سپاه پاسداران نشان می‌دهد نه چین و روسیه و نه دیگر اعضای سازمان شانگهای، این اقدامات ضدایرانی را تأیید نکرده و اساساً برخلاف راهبرد تعیین شده آنان حرکت می‌کنند. به این ترتیب، ارائه تعریفی کاملاً شرقی از تروریسم را می‌توان یکی از مهم‌ترین پیامدهای برگزاری رزمایش ضدتروریستی اعضای شانگهای دانست.
سواران سینگ، استاد روابط بین‌الملل در دانشگاه جواهر لعل نهرو مستقر در دهلی‌نو در تحلیل رزمایش«سهند 2025» این اتفاق را فرصتی برای هند می‌داند تا تعامل خود را با ایران به عنوان شریک استراتژیک دیرینه، عمیق‌تر کند. به نوشته TRT ترکیه، این مفسر ژئوپلیتیک تصریح کرد: «این بویژه فرصتی عالی برای نیروهای مسلح هند است، زیرا ایران اخیراً با ایالات متحده و اسرائیل درگیری‌های نظامی جدی داشته است که درس‌های مهمی برای هند دارد».