تسنیم، راهگشای جامعه اسلامی در مواجهه با چالش‌های تمدنی
اشکان صدیق: پس از ۴۰ سال تحقیق، تدریس و پژوهش‌های مستمر، مجموعه ارزشمند تفسیر تسنیم، اثر گرانسنگ آیت‌الله‌العظمی جوادی‌آملی رونمایی شد. این تفسیر که با رویکردی جامع، عقلانی و استدلالی به بررسی عمیق آیات قرآن پرداخته، امروز به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار تفسیری معاصر در جهان اسلام شناخته می‌شود. مقام معظم رهبری در جلسه‌ای که با حضور علما و اساتید حوزه برگزار شد، جایگاه ویژه این اثر را در میان تفاسیر قرآنی مورد تأکید قرار دادند و آن را مایه افتخار جامعه علمی و حوزه‌های علمیه دانستند. این تفسیر نه‌تنها ادامه‌دهنده راه علامه طباطبایی در تفسیر قرآن کریم است، بلکه با رویکردی نوین و مباحث فلسفی، عرفانی و کلامی، ابعاد جدیدی از مفاهیم قرآنی را روشن کرده است. در گفت‌وگو با حجت‌الاسلام مرتضی جوادی‌آملی، ضمن بررسی روند شکل‌گیری و تدوین این اثر عظیم، به تحلیل دیدگاه‌های مقام معظم رهبری درباره اهمیت تفسیر تسنیم و تأثیرات آن بر حوزه‌های علمیه و اندیشمندان اسلامی خواهیم پرداخت. همچنین نگاهی خواهیم داشت به چالش‌ها و ضرورت‌های تفاسیر معاصر و اینکه چگونه این تفسیر می‌تواند مبنای نوین فهم قرآن در دنیای امروز باشد.
***
جناب آقای جوادی‌آملی! حدود ۲ هفته پیش مجموعه مجلدات «تفسیر تسنیم» رونمایی شد، همچنین جلسه‌ای برگزار شد که در آن، شما و اساتید گرانقدر در خدمت مقام معظم رهبری حضور داشتید. در این جلسه، تعابیر بسیار جالبی درباره هم تفسیر و هم شخصیت والای حضرت آیت‌الله العظمی جوادی‌آملی مطرح شد. حال می‌خواهم از جنابعالی درباره تفسیر و همین‌طور رویدادهای مطرح‌شده در جلسه و رونمایی جدید بپرسم. نخست بفرمایید از آنجا که این تفسیر نتیجه حدود 40 سال تلاش علمی حضرت آیت‌الله جوادی‌آملی در این زمینه است؛ چه عواملی باعث شد ایشان، در زمانی که تفسیر جایگاه مشخصی در حوزه علمیه نداشت، به فکر این مهم ارزشمند بیفتند؟
در واقع این دستاورد عظیم حاصل هم انگیزه شخصی و هم نیاز جامعه به داشتن نگاهی سیستماتیک نسبت به قرآن، بویژه در محافل علمی، حوزوی و دانشگاهی است. حضرت آیت‌الله جوادی‌آملی با تکیه بر پژوهش‌های پیشین و الهام از رویکردهای نوین، مسیری تازه در تفسیر قرآن رقم زدند. همان‌طور که مقام معظم رهبری اشاره کردند، تفسیر در گذشته مورد اهتمام کافی قرار نمی‌گرفت اما در دوران معاصر، با ظهور چهره‌های برجسته‌ای همچون علامه طباطبایی رضوان‌الله تعالی‌علیه، این حوزه دستخوش تحول عمیقی شد. علامه طباطبایی، با بهره‌گیری از مباحث کلام، حکمت، فلسفه و بررسی‌های اجتماعی، قرآن را از دیدگاهی نوین و چندبعدی به تفسیر کشاندند. این رویکرد نه تنها به ارتقای جایگاه مکتب تشیع در میان جوامع اسلامی کمک کرد، بلکه نشان داد قرآن کتابی زنده و پویاست که در هر دوره‌ای پاسخگوی مسائل روز بشر است. در همین راستا آیت‌الله جوادی‌آملی با داشتن دانش عمیق در زمینه‌های مختلف از جمله فلسفه، کلام، عرفان و آشنایی ویژه با احادیث و بیانات ائمه معصومین(ع)، توانست مسیر علامه طباطبایی را گسترش داده و حتی به مراتب فراتر برود. ایشان با ترکیب جنبه‌های علمی، معنوی و اجتماعی، تفسیر قرآن را به ابزاری برای پاسخگویی به نیازهای جامعه معاصر تبدیل کردند. از این رو، هم تدریس و هم تحقیق در این زمینه به ۲ مقطع مهم در فعالیت علمی ایشان تبدیل شده است؛ یعنی تفسیر گویای 40 ساله و تحقیقی جامع در قالب یک اثر 80 جلدی که هر دو به عنوان سرمایه‌ای ارزشمند برای جهان اسلام و نظام اسلامی محسوب می‌شوند. همان‌گونه که مقام معظم رهبری تأکید فرمودند، این اثر گرانقدر می‌تواند سرلوحه پیشرفت فکری و فرهنگی جامعه باشد و افتخار هر موسسه علمی محسوب شود.
از آنجا که می‌دانم آیت‌الله جوادی‌آملی تفسیر را در ابتدا با جمعی محدود آغاز کردند و در سال‌های اولیه استقبال چندان چشمگیری از جلسات تفسیر انجام نشد، می‌خواهم بدانم چه عواملی باعث تغییر این روند و افزایش استقبال از تفسیر شد؟ آیا این اقدام ایشان موجب شد حوزه علمیه و روحانیون نگاهی نوین نسبت به قرآن و تفسیر پیدا کنند و در چه میزان این تحول ایجاد شد؟
ویژگی کلیدی که باعث شد تفسیر به این میزان گسترش یابد، باور راسخ آیت‌الله جوادی‌آملی به قدرت و جامعیت قرآن است. ایشان معتقدند قرآن قادر است پاسخگوی مسائل علمی، اجتماعی، فرهنگی و تربیتی جامعه امروزی باشد. با ورود مباحث کلامی، حکمت و مسائل هستی‌شناسی به فضای تفسیر، این رویکرد برای طلاب و فضلا جذابیت دوچندانی پیدا کرد؛ از یک سو جنبه علمی و از سوی دیگر بعد معنوی و ارتباط عمیق با کتاب مقدس اسلام را دربرگرفت. این تحول باعث شد دانشجویان و اساتید حوزه‌های مختلف به دست در دست هم داده و به ترویج این نوع خوانش نوین از قرآن بپردازند. امروز بیش از ۲۰۰ جلسه تفسیری در حوزه علمیه برگزار می‌شود که بسیاری از آنها منجر به شکل‌گیری رویکردهای نوین در تفسیر و پژوهش‌های قرآنی شده است. تفسیر المیزان، همچنین تفسیر تسنیم به عنوان پیشگامان این حرکت علمی و فرهنگی، موجب شدند جهان اسلام به شکلی متفاوت به بررسی و استفاده از دانش قرآنی بپردازد. به بیان دیگر، با گذشت بیش از 40 سال از پیروزی انقلاب شکوهمند، آیت‌الله جوادی‌آملی و پیشگامان گرانقدر دیگر، زمینه‌ساز این تحول گسترده در حوزه تفسیر قرآن شدند. در مجموع می‌توان گفت تفسیر آیت‌الله جوادی‌آملی نه تنها محصولی از تلاش‌های علمی بلندمدت ایشان است، بلکه نمایانگر یک تحولی بنیادین در نگرش نسبت به قرآن و کاربردهای آن در جامعه معاصر به شمار می‌آید. این تحول، همچنان که در رونمایی اخیر اثر به چشم می‌خورد، می‌تواند منبع افتخار و سرمایه‌ای گرانبها برای تمام جوامع اسلامی باشد.
اگر بخواهید آسیب‌شناسی دقیقی از حوزه علمیه ارائه دهید، با توجه به تأکید مقام معظم رهبری که فرمودند متأسفانه علمای بزرگ ما در قرون گذشته تسلط جدی بر قرآن نداشتند و این یک آسیب جدی برای حوزه بوده است، نظرتان چیست؟ حضرت آیت‌الله جوادی‌آملی از پیشگامان مبارزه با محجوریت قرآن بوده‌اند. آیا امروز حوزه علمیه توانسته نسبت خود را با قرآن به سطح مطلوبی برساند؟ نقش آیت‌الله جوادی‌آملی در این مسیر چگونه بوده است؟
همان‌طور که مقام معظم رهبری اشاره کردند، یکی از مشکلاتی که در گذشته وجود داشت، این بود که باور عمیقی نسبت به ظرفیت عظیم قرآن در حوزه‌های علمیه و جامعه اسلامی به معنای واقعی کلمه شکل نگرفته بود. در حقیقت، در طول تاریخ، تفسیر قرآن عمدتا در حد یک خوانش ظاهری و نگاهی ادبی، زبانی و اخلاقی باقی مانده بود. هرچند بزرگانی همچون صاحب مجمع‌البیان و دیگر مفسران تلاش‌های ارزشمندی در این مسیر انجام دادند اما عمق تفسیر و رویکردی که قرآن را به عنوان منبعی جامع برای پاسخگویی به تمام ابعاد علمی، کلامی، فلسفی، اجتماعی و معرفتی معرفی کند، کمتر مورد توجه قرار گرفته بود. اما از زمانی که شخصیت‌هایی همچون علامه طباطبایی رضوان‌الله تعالی‌علیه و پس از ایشان آیت‌الله جوادی‌آملی وارد این حوزه شدند، مسیر تفسیر قرآن به شکل اساسی دگرگون شد. علامه طباطبایی با تفسیر المیزان ثابت کردند قرآن نه‌تنها یک کتاب دینی و عبادی، بلکه منبعی ژرف برای شناخت هستی، انسان، معرفت، جامعه و اخلاق است. این رویکرد سبب شد بسیاری از شبهات و برداشت‌های نادرست درباره جایگاه قرآن در مکتب تشیع اصلاح شود. آیت‌الله جوادی‌آملی نیز همین مسیر را با قدرت ادامه دادند و نشان دادند قرآن نه‌تنها کتابی متعلق به گذشته نیست، بلکه برای هر زمان و هر جامعه‌ای، پاسخگو و راهگشاست. ایشان با توجه به علوم مختلف همچون فلسفه، عرفان و کلام، همچنین بهره‌گیری از بیانات اهل‌بیت علیهم‌السلام، توانستند یک نگاه نوین و عمیق به قرآن ارائه دهند. از این رو، تفسیر تسنیم نه تنها یک شرح و بسط آیات قرآن، بلکه یک منظومه فکری و معرفتی جامع است که می‌تواند راهگشای جامعه اسلامی در مواجهه با چالش‌های فکری، فرهنگی و تمدنی باشد. در گذشته، شبهات بسیاری درباره رابطه شیعه با قرآن مطرح می‌شد. برخی مخالفان این توهم را ایجاد کرده بودند که شیعه به قرآن باور عمیقی ندارد یا قائل به تحریف قرآن است اما تلاش‌های علمی علامه طباطبایی و آیت‌الله جوادی‌آملی نشان داد این باورها کاملا نادرست است. شیعه نه‌تنها عمیق‌ترین ارتباط علمی و معرفتی را با قرآن دارد، بلکه همواره آن را منبع اصلی هدایت و تفکر دینی می‌داند. تفسیر المیزان و تسنیم بخوبی این حقیقت را آشکار کردند که قرآن نزد پیروان مکتب اهل‌بیت علیهم‌السلام، نه‌تنها محفوظ و اصیل است، بلکه تفسیری جامع و گسترده از آن ارائه شده که در بسیاری موارد از سایر مکاتب اسلامی فراتر و عمیق‌تر است. از سوی دیگر، اگرچه تحول قرآنی در حوزه‌های علمیه امروز به مراتب بهتر از گذشته است اما هنوز تا رسیدن به نقطه مطلوب فاصله داریم. لازم است حوزه‌های علمیه بیش از پیش به مطالعه و تدبر در قرآن بپردازند و ارتباط آن را با سایر علوم تقویت کنند. قرآن باید محور اساسی برنامه‌های علمی و پژوهشی قرار گیرد تا بتواند نظام فکری و تمدنی اسلامی را شکل دهد. امروز با گذشت 40 سال از تدریس و 80 جلد تحقیق تفسیری، جامعه اسلامی بیش از گذشته به این مهم توجه دارد. تأکیدات مقام معظم رهبری بر ضرورت توجه بیشتر به قرآن، بیانگر این نیاز است که هنوز باید مسیر تکامل و رشد در این زمینه را طی کنیم. اگرچه گام‌های بزرگی برداشته شده اما باید این حرکت را با جدیت و برنامه‌ریزی دقیق‌تر ادامه داد.
در نهایت، این حقیقت که قرآن و عترت ۲ بال هدایت هستند، امری غیرقابل انکار است. پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله فرمودند: «انی تارک فیکم الثقلین؛ کتاب‌الله و عترتی». این ۲ از هم جدا نیستند و جامعه اسلامی زمانی می‌تواند از سرگردانی و گمراهی نجات یابد که این دو را همزمان مورد توجه قرار دهد. متأسفانه هرگاه جامعه از یکی از این دو جدا شده، دچار انحراف شده است. امید است این تحول قرآنی در حوزه‌های علمیه و جامعه اسلامی، بتواند مسیر هدایت و رشد را برای نسل‌های آینده بیش از پیش فراهم کند.
******
حمایت جمعی از علما، اساتید و تشکل‌های حوزوی از مواضع قاطع آیت‌الله جوادی‌آملی در دفاع از ولایت فقیه و رهبر انقلاب
مرجعیت پشتیبان ولایت
گروه سیاسی: ششم اسفند امسال مراسم رونمایی از «تفسیر تسنیم 80 جلدی قرآن کریم» در مدرسه عالی دارالشفای قم برگزار شد. چند روز قبل از این مراسم نیز مسؤولان برگزاری این همایش دیداری با مقام معظم رهبری داشتند که در این دیدار، ایشان «تفسیر تسنیم قرآن» را «مایه فخر شیعه و حوزه علمیه خواندند» و از شخصیت علمی آیت‌الله جوادی‌آملی تجلیل کردند. در همین باره رهبر انقلاب گفتند: «قوت تفکر عقلانی مفسر محترم، کمک زیادی به فهم نکات لطیف و ظریف نهفته در آیات قرآن کرده است. همچنین این تفسیر مشابه تفسیر المیزان اما به روزتر و با گستردگی بیشتر، سرشار از مطالب دانستنی و قابل استفاده و در واقع یک دایره‌المعارف جامع است».
«تفسیر تسنیم» به عنوان یکی از جامع‌ترین و ارزشمندترین تفاسیر قرآن کریم، حاصل 40 سال تدریس و تحقیق آیت‌الله العظمی جوادی‌آملی است که با همکاری ده‌ها پژوهشگر در قالب گروه‌های علمی تدوین شده است. آیت‌الله العظمی جوادی‌آملی در مراسم رونمایی از تفسیر تسنیم طی سخنانی به حمایت قاطع از نظام اسلامی، ولایت فقیه و زعامت مقام معظم رهبری پرداخت و گفت: «وظیفه ماست نظام امامت امت را حفظ کنیم و امام فعلی را جانشین امام عصر(عج) بدانیم، چرا که مقام معظم رهبری حفظه‌الله همان راه امام خمینی(ره) را ادامه می‌دهند. امام رضوان‌الله‌علیه و مقام معظم رهبری حفظه‌الله این مسیر را زنده می‌کنند و فرمایشات ائمه(ع) را به ما می‌رسانند، ما نیز ان‌شاءالله تا آنجا که ممکن است اطاعت می‌کنیم».
اما دفاع قاطع آیت‌الله جوادی‌آملی از اصل ولایت فقیه و امامت مقام معظم رهبری با این عنوان که «امام فعلی را باید جانشین امام عصر(عج) بدانیم» باعث شد برخی جریان‌های سیاست‌زده حملاتی را به این شخصیت والای علمی انجام دهند و سعی کنند مواضع ایشان در دفاع و حمایت از نظام و ولایت فقیه را تخریب کنند. در مقابل، بسیاری از علما، اساتید و چهره‌های علمی و حوزوی از آیت‌الله جوادی‌آملی و مواضع قاطع‌شان حمایت کردند.
* کلامی بر اساس مبانی فطری
در این باره دیروز دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی در گفت‌وگو با فارس، با اشاره به کلام اخیر آیت‌الله جوادی‌آملی مبنی بر اینکه «امام فعلی را جانشین امام‌عصر(عج) بدانید» گفت: ایشان قائل به نظریه ولایت مطلقه فقیه و قائل به این است که فقیه جامع‌الشرایط که ولایت پیدا می‌کند، نایب امام‌زمان(عج) است. در این کلام هیچ‌گونه غلوی نیست و بر اساس مبانی فقهی است».
حجت‌الاسلام عبدالحسین خسروپناه با اشاره به جایگاه علمی آیت‌الله جوادی‌آملی بیان کرد: این مرجع‌تقلید والامقام یک شخصیت کم‌نظیر در دوران معاصر است و از جامعیت معقول و منقول برخوردار است.
وی افزود: آیت‌الله جوادی‌آملی هم فقیه جامع الشرایط، هم حکیم و فیلسوف متأله و هم یک مفسر جامع قرآن‌کریم است. این شخصیت علمی از اساتید بزرگ و مطرحی مثل امام‌خمینی(ره)، آیت‌الله العظمی بروجردی، علامه طباطبایی و نیز آیت‌الله محقق‌داماد بهره برده است.
وی در بخش دیگری از صحبت‌هایش گفت: این استاد موفق، عقل و وحی را با هم می‌بیند، یک چشمه‌ای است که مرتب تشنگان علوم دینی از آن سیراب می‌شوند و یک چراغ فروزانی است که همیشه نورش می‌تابد و دیگران از آن بهره می‌برند.
وی افزود: اگر عده‌ای از جاهلان و نادانان این حقیقت را نمی‌توانند درک کنند و با اظهار نظرها و توهین این شخصیت ارزشمند را مورد خطاب قرار می‌دهند، به خاطر جهل‌شان است، به هر حال ما همیشه در طول تاریخ افرادی حسود، جاهل و نادان داشتیم که نسبت به بزرگان دین بی‌مهری و توهین می‌کردند.
خسروپناه همچنین گفت: امروز عده‌ای در حوزه علمیه و دانشگاه دچار افراط و تفریط هستند، در صورتی که شاهد این بودیم که همیشه اعتدال در مشی این استاد بزرگوار بوده و دولتمردان را نه مطلقاً تایید و نه مطلقاً رد کرده و اگر اشکالی در آنها دیده، به آنان تذکر داده و اگر اصلاحی لازم بوده، به آنان گفته است.
این استاد حوزه علمیه با اشاره به سخنان آیت‌الله جوادی‌آملی که گفت امام فعلی را جانشین امام‌عصر(عج) بدانید، خاطرنشان کرد: آیت‌الله جوادی‌آملی قائل به نظریه مطلقه ولایت فقیه و قائل به این است که فقیه جامع‌الشرایط که ولایت پیدا می‌کند نایب امام‌زمان(عج) است، در این کلام ایشان هیچ‌گونه غلوی نیست و بر اساس مبانی فقهی است.
وی افزود: حال اگر این بیان مرجع عالیقدر به مزاج برخی افراد نمی‌سازد، به لجاجت، عناد و جهالت و گرایشی که آنان به طاغوت دارند برمی‌گردد، چون در قرآن‌کریم در مقابل ولایت، واژه طاغوت به کار رفته است؛ الله وَلِيُّ الَّذِينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَالَّذِينَ كَفَرُوا أَوْلِيَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُم مِّنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ.
خسروپناه گفت: در واقع طبق آیات سوره مبارکه مائده (إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ‌الله وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاهَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاهَ وَهُمْ رَاكِعُونَ) کسی که ولایت خدا، رسول‌الله(ص) و ائمه اطهار(ع) و ولایت حق را نپذیرد، قطعاً طاغوت را پذیرفته است.
دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی با اشاره به آیه يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَالنَّصَارَى أَوْلِيَاءَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ و مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ‌الله لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ گفت: خداوند متعال به اهل ایمان فرمان می‌دهد ولایت طاغوت را نپذیرند و این برای آن است که طاغوت‌ستیزی و طاغوت‌گریزی در جامعه تحقق یابد، فرمایش آیت‌الله جوادی‌آملی مبتنی بر آیات قرآن کریم بیان شده است.
* حمایت علمای حوزه از آیت‌الله جوادی‌آملی
در روزهای اخیر نیز برخی علما و اساتید حوزه‌های علمیه به حمایت از سخنان و مواضع آیت‌الله جوادی‌آملی پیرامون ولایت فقیه و امامت رهبر معظم انقلاب پرداختند. آیت‌الله سیدهاشم حسینی‌بوشهری در این باره گفت: حضرت آیت‌الله جوادی‌آملی از چهره‌های برجسته شاخص، عالم فقیه و مفسر متاله و دارای جنبه‌های مختلف علمی و اخلاقی حوزه‌های علمیه هستند. وی افزود: تعبیر به کار رفته از سوی ایشان درباره رهبر معظم انقلاب تعبیری مأنوس در جامعه اسلامی است.
آیت‌الله عباس کعبی، عضو هیات‌رئیسه مجلس خبرگان رهبری نیز با تجلیل از شخصت والای علمی آیت‌الله جوادی‌آملی اظهار داشت: شخصیت بزرگ آیت‌الله جوادی‌آملی به حق یکی از گنجینه‌های حوزه به شمار می‌رود که مورد قدردانی رهبر معظم انقلاب اسلامی قرار گرفته‌اند. «تفسیر تسنیم» نیز نمادی از تلاش حوزه‌های علمیه و نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران است و امروز باید به انتشار این اثر گرانسنگ در دوران جمهوری اسلامی افتخار کنیم.
حجت‌الاسلام مهدی سلیمانی‌اردهالی نیز تصریح کرد: اظهارات اخیر حضرت‌آیت‌‌الله جوادی‌آملی که همواره از نظام اسلامی و ولایت فقیه و حضرت امام و رهبر معظم انقلاب دفاع و حمایت کرده‌اند، باطل‌کننده نحله‌های انحرافی است و وارد کردن ایرادات و اشکالات به اظهارات ایشان برای شناسایی زبیرها و عبدالله بن عمرهای زمان بسیار موثر است.
اردهالی در ادامه اظهار داشت: اینگونه افراد که دارای شخصیت وارونه‌ای هستند، می‌خواهند برای پیشبرد امیال خود اسلام را وارونه جلوه دهند.
حجت‌الاسلام محمد نیازی هم گفت: آیت‌الله جوادی‌آملی صاحبنظر و نظریه‌پرداز است. ایشان درباره نظام، امام و جایگاه رهبری نظام به مطلبی رسیده است و با آزادگی آن را بیان می‌کند. اما خیلی عجیب است که حامیان آزادی بیان همین اندک اظهار نظر را برنمی‌تابند. این وقایع برای همه ما عبرت‌آموز است.
حجت‌الاسلام سعید بهمنی نیز سخنان اخیر آیت‌الله جوادی‌آملی در مراسم رونمایی از تفسیر تسنیم را از جمله ناب‌ترین و زیباترین اقدامات ایشان در جهت تقویت نظام و انقلاب اسلامی دانست و گفت: از همه ناب‌تر سخنان اخیر ایشان بود که درباره شأن ولایت فقیه، ولی فقیه و رهبری معظم انقلاب ایراد کردند که ایشان را نایب امام زمان و واجب‌الاطاعه دانستند. [این سخن] بسیاری از شبهات را برطرف کرد.
همچنین حجت‌الاسلام حسن غفاری‌فر، عضو هیات علمی دانشگاه باقرالعلوم(ع) گفت: مباحث استدلالی حضرت آیت‌الله جوادی‌آملی در دفاع از اصل ولایت فقیه و تعبیر رسا و بلند ایشان بسیار دقیق و عالمانه و نوعی اتمام حجت با خرده‌جریان‌های منحرف و کج‌اندیش بود. غفاری‌فر افزود: نیابت امام زمان(عج) مساله‌ای فراتر ازعلم و مرجعیت است و همه باید از ایشان اطاعت کنند.
* بیانیه حمایت تشکل‌های علمی و حوزوی
مرکز بسیج اساتید، مدیران و نخبگان حوزه در حمایت از مواضع آیت‌الله جوادی‌آملی بیانیه‌ای صادر کرد و در این بیانیه نوشت: «حضرت آیت‌الله جوادی‌آملی از جمله برجسته‌ترین علمای عصر حاضر و مفاخر حوزه علمیه قم هستند. نادیده گرفتن زحمات ارزشمند ایشان و قدرنشناسی از مقام علمی ایشان، جفایی بزرگ در حق علم و فضیلت است. اما به جای قدردانی از زحمات این عالم ربانی که عمر خود را در راه اعتلای اسلام و قران صرف کرده، متاسفانه شاهد حملاتی ناجوانمردانه از سوی برخی افراد هستیم که هدفی جز تخریب و تفرقه ندارند».
تشکل اساتید سطوح عالی و خارج حوزه علمیه قم هم با صدور بیانیه‌ای نوشت: «اهانت به مراجع عظام تقلید یک جرم آشکار است و نامه‌های سخیف و سخن‌پراکنی‌های برخاسته از شهوت علمی بی‌شک گناه و منکری بزرگ به شمار می‌آید. نوراینت کلام حضرت آیت‌الله جوادی‌آملی با این خاکپاشی‌ها تیره نمی‌شود و آن بیهوده‌گویی‌های سیاست‌زدگان ورشکسته، عاقبتی جز رسوایی و خذلان برای‌شان نخواهد داشت».
سازمان بسیج طلاب و روحانیون کشور هم با صدور بیانیه‌ای «سخنان عمیق و دقیق حضرت آیت‌الله علامه جوادی‌آملی در حمایت از نظام اسلامی» را مورد تقدیر قرار داد و نوشت: «ضرورت تبعیت کامل از ولی فقیه زمان، همچنین تمجید مثال‌زدنی رهبر انقلاب از این عالم بزرگ و فقیه گرانقدر شیعه، پروژه‌های طولانی‌مدت تحقق آنتی‌تز انقلاب از درون حوزه علمیه قم و نقشه استعماری تقابل مرجعیت با ولایت را با چالش اساسی روبه‌رو کرد».
انجمن اساتید انقلابی حوزه علمیه قم نیز مواضع ارزشمند آیت‌الله جوادی‌آملی در حمایت از نظام، ولایت فقیه و رهبری معظم انقلاب را ستود و در پاسخ به افرادی که سعی در تخریب چهره آیت‌الله جوادی‌آملی دارند، هشدار داد: «سخنان ایشان به مذاق برخی اهل فتنه رخنه کرده در درون حوزه خوش نیامده است و زبان به ملامت ایشان گشوده‌اند.... به این جماعت هشدار می‌دهیم بیش از این عرض خود نبرند و آب در آسیاب رسانه‌های دشمنان بدخواه ملت نریزند».
******
تحلیلی بر تسنیم، اثر ارزشمند علامه جوادی آملی؛ تفسیری جامع و نظام‌مند
از المیزان تا تسنیم تکامل تفسیر عقلانی
مهرداد احمدی:
* از مکتب نجف تا کرسی حکمت
آیت‌الله‌العظمی عبدالله جوادی‌آملی سال ۱۳۱۲ شمسی در آمل دیده به جهان گشود. از کودکی به تحصیل علوم دینی پرداخت و پس از کسب مقدمات، به حوزه علمیه قم هجرت کرد. در آن دیار از درس اساطین حکمت و فقه بهره برد؛ بزرگانی چون آیت‌الله العظمی بروجردی، امام خمینی، علامه طباطبایی و آیت‌الله محمدتقی آملی، زوایای دانش را بر او گشودند. وی در محضر علامه طباطبایی، به فهمی عمیق از حکمت متعالیه صدرایی دست یافت و بعدها، خود از برجسته‌ترین مفسران این دستگاه فلسفی شد. آیت‌الله جوادی‌آملی در کنار تدریس خارج فقه و اصول، به تدریس و شرح اسفار اربعه صدرالمتألهین، تمهید القواعد و دیگر متون بنیادین فلسفی پرداخت. نگرش او به فلسفه، عرفان و کلام اسلامی، نگرشی جامع بود که در آن، عقل و نقل همزمان به کار گرفته می‌شد. آیت‌الله عبدالله جوادی‌آملی، یکی از بلندآوازه‌ترین حکمای معاصر جهان اسلام، عمر خود را در مسیر تبیین معارف الهی و حکمت متعالیه سپری کرده است. وی نه‌تنها فقیهی ژرف‌اندیش و فیلسوفی دقیق‌النظر، بلکه مفسری کم‌نظیر است که در تفسیر قرآن کریم راهی نوین گشود. آثار گرانسنگ او در فلسفه، عرفان، کلام و تفسیر، میراثی است که ژرفای آن هنوز به تمامی شناخته نشده است.
* تفسیر تسنیم؛ ثمره یک عمر تأمل و تحقیق
در میان آثار علمی وی، تفسیر تسنیم جایگاهی ویژه دارد. این اثر سترگ، که تاکنون ده‌ها جلد از آن منتشر شده، تفسیری است جامع که در آن عقل، نقل، عرفان و فلسفه همزمان به خدمت گرفته شده‌اند. تفسیر تسنیم، ادامه راه تفسیر المیزان علامه طباطبایی است اما با توسعه‌ای شگرف در ابعاد مختلف معرفتی. آیت‌الله جوادی‌آملی در این تفسیر، نه‌تنها به ابعاد ادبی، تاریخی و روایی آیات پرداخته، بلکه با تکیه بر اصول حکمت متعالیه، تفسیری بر مبنای وحدت وجودی و سیر حرکت جوهری ارائه کرده است. او در تفسیر خود، قرآن را کتابی زنده می‌داند که پاسخگوی تمام نیازهای بشر در همه اعصار است. از این رو، در هر آیه، پیوندی میان معانی قرآنی و مباحث هستی‌شناختی، معرفت‌شناسی و انسان‌شناسی برقرار می‌کند. ویژگی ممتاز تفسیر تسنیم در آن است که از سوی یک فیلسوف به نگارش درآمده است. برخلاف بسیاری از تفاسیر که به یک حوزه معرفتی خاص محدود می‌شوند، این تفسیر با رویکردی حکمی و عرفانی، قرآن را به مثابه یک منظومه هماهنگ از معارف الهی تحلیل می‌کند. در این نگرش، آیات قرآن نه‌تنها به روش تفسیری مأثور و نقلی معنا می‌شوند، بلکه در پرتو حکمت صدرایی، به ابعاد ناپیدای معنایی آنها نیز پرداخته می‌شود. آیت‌الله جوادی‌آملی در تسنیم نشان می‌دهد قرآن، کتاب هستی‌شناسی و انسان‌شناسی توحیدی است؛ کتابی که هر آیه‌اش، پرتوی از حقیقت وجود و نظام احسن الهی است. او تلاش می‌کند با پیوند میان آیات، حقیقت توحیدی را از متن وحی استخراج کرده و عقل انسانی را به ساحت کشف حقیقت نزدیک کند. در روزگاری که بسیاری از تفسیرها یا صرفا به نقل اقوال پیشینیان بسنده می‌کنند یا در دام تفسیر به رأی گرفتار می‌شوند، تفسیر تسنیم الگویی است از یک تفسیر متوازن که در آن عقل، وحی، عرفان و فلسفه، همگی در مسیر کشف حقیقت، همگامند. بی‌گمان، این تفسیر، نه‌تنها برای عالمان معاصر، بلکه برای نسل‌های آینده، چراغ راهی در مسیر فهم قرآن خواهد بود.
* تفسیر تسنیم؛ پیوند وحی و حکمت
آنچه تفسیر تسنیم را از دیگر تفاسیر متمایز می‌سازد، نگاه فلسفی و حکمی به آیات قرآن است. آیت‌الله جوادی‌آملی با بهره‌گیری از مبانی حکمت متعالیه، کوشیده است پرده از لایه‌های ژرف‌تر قرآن بردارد و نشان دهد وحی الهی، نه‌تنها با عقل فلسفی در تعارض نیست، بلکه عقل در پرتو وحی به کمال می‌رسد. او بر این باور است وحی، هدایت نهایی و جامع برای انسان است اما این هدایت زمانی به فعلیت می‌رسد که انسان با عقل نظری و عقل عملی، قابلیت پذیرش آن را در خود ایجاد کند. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های تفسیر تسنیم، نگرش هستی‌شناسانه به آیات قرآن است. آیت‌الله جوادی‌آملی، به پیروی از صدرالمتألهین، نظام هستی را مبتنی بر حرکت جوهری و تشکیک در وجود می‌داند. بر این اساس، وی آیات مرتبط با آفرینش، توحید، معاد و نبوت را در چارچوب یک نظام هستی‌شناختی تفسیر می‌کند. به عنوان مثال، در تفسیر آیاتی که به آفرینش انسان اشاره دارند، او دیدگاهی فراتر از تبیین‌های رایج ارائه داده و آن را در پرتو سیر تکاملی نفس در مراتب وجودی تحلیل کرده است. این نگرش باعث شده برخی مفاهیم قرآنی که در تفاسیر دیگر با نگاهی سطحی بررسی می‌شوند، در تسنیم به عنوان حلقه‌هایی از یک زنجیره معرفتی مورد بحث قرار گیرند. برای نمونه، مفهوم «نور» در قرآن نه‌تنها به معنای نور حسی، بلکه به عنوان نماد حقیقت وجود و کمال هستی تحلیل شده و در پرتو مبانی فلسفی، جایگاه آن در معرفت‌شناسی اسلامی تبیین شده است. یکی از نوآوری‌های آیت‌الله جوادی‌آملی در تفسیر تسنیم، پیوند عمیق آن با عرفان نظری بویژه نظریه وحدت شخصی وجود است. او بر این باور است قرآن کریم، حقیقتی واحد را بیان می‌کند که در عین داشتن مراتب مختلف، وحدتی تام دارد. بر همین اساس، وی بسیاری از آیات مربوط به اسما و صفات الهی، توحید افعالی و ولایت تکوینی را بر مبنای این نظریه تفسیر کرده است.برای مثال، در تفسیر آیه «وَمَا رَمَيْتَ إِذْ رَمَيْتَ وَلَكِنَّ‌الله رَمَى» (سوره انفال، آیه ۱۷)، او این آیه را در چارچوب توحید افعالی و در امتداد مباحث عرفانی ابن‌عربی و ملاصدرا تحلیل کرده و نشان داده است چگونه فعل پیامبر اکرم(ص) به عنوان مظهر اراده الهی، در عین صدور از او، مستند به خداوند است.
این نگرش عرفانی به تفسیر قرآن، سبب شده است که تسنیم فراتر از تفاسیر معمول، به لایه‌های عمیق‌تری از معانی قرآنی دست یابد. در بسیاری از موارد، وی معنایی را مطرح می‌کند که در نگاه نخست، پیچیده به نظر می‌رسد اما با دقت در نظام فلسفی و عرفانی او، روشن می‌شود این برداشت‌ها بر پایه مبانی محکم عقلی و نقلی استوار است.
یکی از برجسته‌ترین ویژگی‌های آیت‌الله جوادی‌آملی، جمع میان عقل و نقل در تفسیر قرآن است. در حالی که بسیاری از تفاسیر یا رویکردی نقلی دارند و تنها به احادیث و روایات مفسران متقدم تکیه می‌کنند، یا به گونه‌ای افراطی به عقل فلسفی گرایش دارند، تفسیر تسنیم کوشیده است این ۲ مسیر را در هم بیامیزد. وی در تفسیر خود، نه‌تنها به روایات تفسیری توجه دارد، بلکه آنها را در پرتو عقل فلسفی تحلیل کرده و گاه به نقد نیز می‌کشاند. به عنوان نمونه، در تفسیر برخی آیات مربوط به صفات الهی، ابتدا اقوال مفسران مختلف را ذکر کرده و سپس با رویکردی عقلی و فلسفی، معنای صحیح را برمی‌گزیند.
او همچنین نشان داده است که بسیاری از احادیث تفسیری، در حقیقت رموزی از معارف فلسفی و عرفانی هستند که برای فهم آنها، نیازمند تبیین عقلانی هستیم. این روش، ضمن آنکه جایگاه نقل را حفظ می‌کند، مانع از جمود بر ظاهر الفاظ شده و زمینه را برای فهمی عمیق‌تر از قرآن فراهم می‌آورد. یکی از ابعاد مهم تفسیر تسنیم، تلاش برای پاسخگویی به شبهات فلسفی، کلامی و معرفتی است. آیت‌الله جوادی‌آملی در طول دهه‌های اخیر، همواره کوشیده است با استناد به قرآن، به مسائل بنیادین معرفتی پاسخ دهد. در تفسیر بسیاری از آیات، وی ضمن بررسی دیدگاه‌های مختلف فلسفی و کلامی، کوشیده راهی برای حل تعارضات ظاهری میان عقل و وحی بیابد. برای نمونه، در بحث عدل الهی، وی با بررسی آیات مرتبط، نشان داده مساله شرور و مصائب در عالم، نه‌تنها با عدل الهی در تعارض نیست، بلکه در پرتو نظام احسن الهی، جایگاه ضروری خود را دارد. این نگرش، برخلاف برخی مکاتب کلامی که بسادگی از کنار مساله عبور کرده‌اند، پاسخی عمیق و درخور تأمل به یکی از چالش‌برانگیزترین مسائل الهیات است. تفسیر تسنیم، تنها یک اثر علمی برای حوزه‌های علمیه نیست، بلکه منبعی برای تولید اندیشه دینی در دنیای معاصر است. در عصری که بسیاری از مباحث فلسفی و الهیاتی در مواجهه با چالش‌های جدید، دچار بحران شده‌اند، تسنیم الگویی برای یک نگرش جامع و عقلانی به قرآن ارائه می‌دهد. این تفسیر، نه‌تنها در حوزه علوم اسلامی، بلکه در مباحث مرتبط با فلسفه دین، معرفت‌شناسی دینی و الهیات تطبیقی نیز راهگشاست. با توجه به اینکه در دوران معاصر، بسیاری از مکاتب فلسفی غربی به تفسیرهای سکولار از متون مقدس رو آورده‌اند، تسنیم می‌تواند الگویی برای تفسیر عقلانی و وحیانی متون دینی در چارچوب حکمت اسلامی باشد.
تفسیر تسنیم، نه‌تنها بیانگر تبحر علمی و فلسفی آیت‌الله جوادی‌آملی است، بلکه اثری است که در آن، عقل، وحی، عرفان و فلسفه در یک منظومه معرفتی هماهنگ گرد آمده‌اند. این تفسیر، نشان‌دهنده آن است که قرآن، تنها یک کتاب تاریخی یا فقهی نیست، بلکه کتابی است که تمام ابعاد وجودی انسان را پوشش داده و مسیر تکامل او را نشان می‌دهد. بی‌گمان، با گذر زمان، اهمیت این تفسیر بیش از پیش آشکار خواهد شد و تسنیم، همچون چراغی در مسیر فهم حقیقت وحیانی قرآن، راهنمای پژوهشگران، فقیهان، فیلسوفان و همه جویندگان معرفت خواهد بود.
* تسنیم؛ پلی میان سنت و نیازهای عصر جدید
یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های تفسیر تسنیم، رویکرد آن در پیوند دادن سنت تفسیری اسلام با نیازهای معرفتی، اجتماعی و فلسفی دوران معاصر است. در روزگار ما، جهان اسلام با پرسش‌های متعددی در حوزه‌های مختلف، از الهیات و فلسفه دین گرفته تا علوم اجتماعی و سیاست، مواجه است. آیت‌الله جوادی‌آملی در این تفسیر، کوشیده قرآن را نه‌تنها در بستر سنت تفسیر کند، بلکه به عنوان کتابی زنده و پویا، پاسخی به پرسش‌های روزگار ما ارائه دهد. یکی از جنبه‌های مهم تفسیر تسنیم، برخورد آن با مباحث معرفت‌شناسی جدید است. در دوران مدرن، پرسش‌هایی درباره حجیت وحی، نسبت عقل و ایمان، امکان یا امتناع وحیانی بودن متون دینی و نسبت علم و دین مطرح شده است که بسیاری از مکاتب فکری را به بازنگری در بنیادهای خود واداشته است. آیت‌الله جوادی‌آملی در این تفسیر، با اتکا بر حکمت متعالیه، نگاهی جامع به این مسائل دارد. او نشان داده است وحی قرآنی، نه‌تنها از جنس گزاره‌های عقلانی است، بلکه خود بالاترین مرتبه علم حضوری است که در آن، حقیقت عینیت می‌یابد. بر این اساس، در برابر رویکردهایی که متون مقدس را صرفا بازتابی از تجارب دینی می‌دانند، او وحی را تجلی علمی حقیقت وجود می‌داند که در پرتو عقل قدسی، قابل دریافت و تحلیل است. وی همچنین در برابر نسبی‌گرایی معرفتی که یکی از بحران‌های تفکر مدرن است، استدلال می‌کند قرآن به عنوان کلام الهی، معیار نهایی حقیقت است و معرفت بشری، تنها در پرتو هدایت الهی می‌تواند از خطا مصون بماند. یکی از ویژگی‌های برجسته تفسیر تسنیم، بررسی جایگاه قرآن در عرصه علوم انسانی و اجتماعی است. آیت‌الله جوادی‌آملی بر این باور است قرآن، نه‌تنها به مسائل فردی انسان پرداخته، بلکه حاوی اصولی بنیادین برای تنظیم زندگی اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است. او در این تفسیر، بویژه در آیاتی که به موضوع عدالت، حکومت، اقتصاد و اخلاق اجتماعی اشاره دارند، تلاش کرده نظام فکری اسلام را در این حوزه‌ها تبیین کند.
برای مثال، در تفسیر آیات مرتبط با عدالت اقتصادی، او دیدگاهی فراتر از نظریه‌های رایج اقتصادی ارائه و نشان داده قرآن، نظامی اقتصادی مبتنی بر عدالت توحیدی ترسیم کرده است که در آن، رشد مادی و معنوی انسان توأمان در نظر گرفته می‌شود. در این چارچوب، او با نقد مکاتب کاپیتالیستی و سوسیالیستی، رویکردی ارائه می‌دهد که نه‌تنها به عدالت اجتماعی و اقتصادی می‌پردازد، بلکه بر اصالت توحید در نظام اقتصادی اسلام تأکید دارد. یکی دیگر از مباحث مهمی که آیت‌الله جوادی‌آملی در این تفسیر بدان پرداخته است، مساله زن و جایگاهش در نظام معرفتی قرآن است. برخلاف برخی رویکردهای سنتی که نقش زن را در جامعه محدود می‌کنند، همچنین دیدگاه‌های افراطی مدرن که تلاش دارند نگاه غربی به زن را به متون اسلامی تحمیل کنند، او راهی میانه و متعادل برگزیده است. در تفسیر آیات مرتبط با خلقت زن و مرد، حقوق متقابل، مساله حجاب و نقش زن در جامعه، وی با استناد به مبانی فلسفی و قرآنی، نشان داده قرآن، زن را به عنوان موجودی مستقل، دارای کرامت ذاتی و قابلیت‌های والای عقلانی و معنوی معرفی کرده است. در این تفسیر، زن نه‌تنها دارای استقلال فکری و اجتماعی است، بلکه در نظام معرفتی قرآن، می‌تواند همچون مردان، به مراتب عالی معرفت و قرب الهی دست یابد.
* قرآن و تمدن‌سازی نوین اسلامی
یکی از جنبه‌های مهم تفسیر تسنیم، رابطه قرآن با تمدن‌سازی اسلامی است. آیت‌الله جوادی‌آملی در این تفسیر، قرآن را نه‌تنها به عنوان کتاب هدایت فردی، بلکه به عنوان منشور تمدن نوین اسلامی معرفی می‌کند. او بر این باور است برای بازسازی تمدن اسلامی، باید به قرآن بازگشت اما این بازگشت نباید سطحی و شعاری باشد، بلکه نیازمند خوانشی عقلانی و جامع از معارف قرآن است. وی در تفسیر خود، نشان داده بسیاری از اصول بنیادین تمدن اسلامی، از جمله علم، عدالت، آزادی، کرامت انسانی، اخلاق و حکمرانی صالح، در متن قرآن نهفته است. او تأکید دارد اگر مسلمانان بتوانند معرفت قرآنی را با نیازهای روز تطبیق دهند و آن را در بستر اجتماعی و سیاسی اجرا کنند، می‌توانند تمدنی الهی و پیشرفته ایجاد کنند که هم پاسخگوی نیازهای دنیوی باشد و هم انسان را به سوی سعادت اخروی رهنمون کند.
بدون شک، تفسیر تسنیم نقطه عطفی در مطالعات قرآنی معاصر است. این اثر، نه‌تنها ادامه‌دهنده راه المیزان علامه طباطبایی است، بلکه در بسیاری از موارد، گامی فراتر نهاده و ابعاد تازه‌ای از معارف قرآنی را کشف کرده است. در آینده می‌توان انتظار داشت این تفسیر به عنوان منبعی مرجع برای پژوهش‌های قرآنی، فلسفی و اجتماعی مورد استفاده قرار گیرد. از سوی دیگر، روش‌شناسی تفسیری آیت‌الله جوادی‌آملی می‌تواند الهام‌بخش مفسران نسل‌های آینده باشد. روش او در جمع میان نقل، عقل، فلسفه و عرفان، الگویی است که می‌تواند در تحقیقات تفسیری آینده مورد توجه قرار گیرد. بویژه در عصری که بسیاری از تفسیرها دچار افراط در عقل‌گرایی یا جمود بر ظاهر متن شده‌اند، روش متعادل و حکمی تسنیم می‌تواند معیار مناسبی برای قرائت صحیح از قرآن باشد. تفسیر تسنیم، نه‌تنها شاهکاری در عرصه علوم قرآنی است، بلکه نقطه پیوند سنت و مدرنیته در تفسیر قرآن محسوب می‌شود. این اثر نشان می‌دهد چگونه می‌توان با پایبندی به سنت تفسیری اسلام، در عین حال، به پرسش‌های جدید نیز پاسخ گفت. بی‌شک، در سال‌های آینده، اهمیت این تفسیر بیش از پیش آشکار خواهد شد و همان‌گونه که المیزان علامه طباطبایی منشأ تحولات عظیم در حوزه اندیشه اسلامی شد، تسنیم نیز الهام‌بخش پژوهشگران، فقیهان، فیلسوفان و اندیشمندان آینده خواهد بود.
***
واکاوی انگیزه‌های پشت پرده مخالفان
تسنیم؛ چالش منتقدان سنتی
مجید غیاثی: در روزهای اخیر، نامه‌ای از سوی حجت‌الاسلام سیداصغر ناظم‌زاده قمی خطاب به آیت‌الله جوادی‌آملی منتشر شده که در آن، نقدهایی بر چاپ تفسیر ۸۰ جلدی تسنیم و برخی سخنان ایشان در مراسم رونمایی از این اثر مطرح شده است. این نامه، در ظاهر لحنی خیرخواهانه دارد اما با دقت در محتوا و نحوه استدلال آن، مشخص می‌شود بیش از آنکه نقدی علمی باشد، رنگ و بوی چالش‌های سیاسی و برداشت‌های نادرست از سخنان آیت‌الله جوادی‌آملی را دارد.
۱- ادعای تحمیل هزینه سنگین بر بیت‌المال
یکی از محورهای اصلی این نامه، این ادعاست که چاپ تفسیر ۸۰ جلدی تسنیم، هزینه‌ای سنگین بر بیت‌المال تحمیل کرده است و بهتر بود تنها نسخه نوری (دیجیتال) آن منتشر شود یا به تلخیصی از آن بسنده می‌شد.
این سخن از چند جهت نادرست است:
الف- باید توجه داشت انتشار آثار فاخر علمی، یک ضرورت فرهنگی و تمدنی است. اگر قرار باشد هر اثر علمی به دلیل مشکلات اقتصادی جامعه کنار گذاشته شود، باید بسیاری از کتاب‌های مهم تفسیری، فلسفی و فقهی نیز هرگز منتشر نمی‌شدند. مشکلات معیشتی جامعه، یک واقعیت است اما این مشکلات نباید بهانه‌ای برای توقف تولید علم و فرهنگ شود.
ب- تألیف و چاپ این اثر، حاصل دهه‌ها تلاش علمی و پژوهشی است و هزینه آن، در مقایسه با بسیاری از مصارف غیرضروری که در کشور صورت می‌گیرد، ناچیز است. اتفاقاً یکی از دلایل اصلی مشکلات اقتصادی کشور، کمبود تولید فکر و اندیشه‌های بنیادین است. تفسیری چون تسنیم، می‌تواند در آینده مبنای بسیاری از تحولات اجتماعی و فکری شود. اگر بخواهیم با استدلال نویسنده نامه پیش برویم، باید بسیاری از آثار علمی را کنار بگذاریم و به یک جامعه سطحی و بی‌هویت تبدیل شویم.
پ- درباره نسخه دیجیتال نیز باید گفت چنین نسخه‌ای موجود است و در دسترس علاقه‌مندان قرار دارد اما آیا می‌توان یک اثر تفسیری را که مشتمل بر ده‌ها هزار نکته علمی و قرآنی است، تنها به نسخه دیجیتال محدود کرد؟ اهل تحقیق و پژوهش، همچنان نیازمند نسخه‌های چاپی هستند و اتفاقاً بزرگان حوزه و دانشگاه همواره تأکید داشته‌اند نسخه‌های فیزیکی آثار مرجع، برای مطالعه دقیق و بهره‌گیری بهتر ضروری است.
۲- ادعای نادرست درباره سخنان آیت‌الله جوادی‌آملی
در بخش دیگر نامه، نویسنده با استناد به سخنان آیت‌الله جوادی‌آملی درباره نظام امت - امامت، این پرسش را مطرح کرده که آیا مقام معظم رهبری باید فرمایشات ائمه را به علما برسانند یا برعکس؟ نخست، این سؤال حاصل یک برداشت نادرست از سخنان آیت‌الله جوادی‌آملی است. ایشان هیچ‌گاه نگفته‌اند مفسران و علما مأموریت ندارند معارف اهل‌بیت(ع) را تبیین کنند، بلکه تأکید کرده‌اند جایگاه رهبری، استمرار مسیر امامت در دوران غیبت است و وظیفه ولی‌فقیه، زنده نگه‌داشتن این راه و رساندن پیام ائمه به جامعه است. در واقع، رهبری هم دریافت‌کننده معارف دینی از علما و حوزه‌هاست و هم نقش تبیین و اجرایی این معارف را بر عهده دارد. اینکه تصور شود علمای دینی فقط در مقام رساندن معارف دینی به ولی‌فقیه هستند، نادیده‌گرفتن نقش اجتماعی، سیاسی و اجرایی رهبری در جامعه اسلامی است.
دوم، آیت‌الله جوادی‌آملی، در طول حیات علمی خود، همواره بر حقوق مردم و مسؤولیت‌های حاکمان تأکید کرده‌اند. برخلاف ادعای نویسنده نامه، ایشان هرگز قائل به یک نظام صرفاً تک‌ساحتی نبوده‌اند که در آن، مردم فقط موظف به تبعیت باشند، بلکه همواره در سخنان خود، بر اهمیت عدالت، پاسخگویی مسؤولان و حق مردم بر حاکمان تأکید داشته‌اند. نویسنده نامه، با استناد به سخنان امیرالمؤمنین(ع) در نهج‌البلاغه، تلاش کرده نظام امت و امامت را در برابر نظام حقوق متقابل مردم و حاکمان قرار دهد. این در حالی است که هیچ تعارضی میان این دو وجود ندارد. در نظام اسلامی، همان‌طور که مردم موظف به حمایت از ولی‌فقیه هستند، حاکمان نیز وظیفه دارند عدالت را اجرا کنند اما نکته اساسی این است که نقد عدالت و عملکرد مسؤولان، نباید تبدیل به تضعیف اصل ولایت‌فقیه و ایجاد شکاف در نظام امت و امامت شود. نامه‌ای که اخیراً منتشر شده، بیش از آنکه یک نقد علمی باشد، نوعی شبهه‌افکنی در باب جایگاه تفسیری و اندیشه‌ای آیت‌الله جوادی‌آملی است. از ادعای غیرمنطقی درباره چاپ تفسیر تسنیم گرفته تا سوءبرداشت از سخنان ایشان در باب امت و امامت، همگی نشان می‌دهد این هجمه‌ها نه از سر دغدغه علمی، بلکه با انگیزه‌های دیگری مطرح شده است.
آیت‌الله جوادی‌آملی در طول سال‌ها تدریس و پژوهش، همواره از مدافعان حقوق مردم، عدالت و نظام اسلامی بوده‌اند. کسانی که امروز تلاش می‌کنند با تحریف سخنان ایشان، نوعی دوگانگی میان نقش علما و رهبری جامعه اسلامی ایجاد کنند، یا از مبانی فکری آیت‌الله جوادی‌آملی بی‌اطلاع‌اند، یا با اغراض دیگری در این مسیر قدم گذاشته‌اند.
علاوه بر این در روزهای اخیر، برخی افراد با انگیزه‌هایی نامعلوم – که بیش از آنکه علمی باشد، رنگ و بوی سیاسی و جناحی دارد – تلاش کرده‌اند در علمیت و جامعیت تفسیر تسنیم، اثر سترگ آیت‌الله جوادی‌آملی، تشکیک کنند. این رویکرد که بیش از آنکه نقدی علمی باشد، نوعی جوسازی رسانه‌ای و تبلیغاتی است، نشان‌دهنده ناآشنایی منتقدان با عمق فلسفی، عرفانی و تفسیری این اثر بی‌بدیل است. نخست، باید به این نکته اساسی اشاره کرد که تفسیر تسنیم، نه‌تنها در امتداد سنت تفسیری عقلانی و اجتهادی اسلام قرار دارد، بلکه با ابتنای بر حکمت متعالیه و نگاه جامع به قرآن، گامی فراتر از تفاسیر پیشین برداشته است. آیت‌الله جوادی‌آملی برخلاف برخی مفسران که صرفاً در چارچوب نقل یا عقل جزئی باقی می‌مانند، با تلفیق وحی، برهان و عرفان، قرآن را به عنوان یک نظام معرفتی مستقل و پویا بررسی کرده است. کسانی که جامعیت این تفسیر را زیر سؤال می‌برند، یا شناخت درستی از روش تفسیری حکمی و عرفانی ندارند، یا خود را به تجاهل می‌زنند تا اغراض دیگری را دنبال کنند. دوم، این نخستین‌بار نیست که شخصیت‌های علمی و حکمی بزرگ، هدف حملات غیرعلمی قرار می‌گیرند. تاریخ اندیشه اسلامی، از فارابی و ابن‌سینا گرفته تا ملاصدرا و علامه طباطبایی، همواره شاهد تخریب‌های کسانی بوده است که یا ظرفیت فهم اندیشه‌های پیچیده را نداشته‌اند، یا از نفوذ آنها در میان نخبگان و جامعه احساس خطر کرده‌اند. امروز نیز تسنیم، به عنوان تفسیری که مرزهای فهم قرآن را گسترش داده است، طبیعتاً مورد هجوم کسانی قرار می‌گیرد که نمی‌توانند با آن مقابله علمی کنند و ناچار به شبهه‌افکنی‌های بی‌اساس متوسل می‌شوند.
سوم، این قبیل حملات بیش از آنکه نقدی علمی باشد، ریشه در مسائل سیاسی و جناحی دارد. اگر به تاریخ این انتقادات بنگریم، خواهیم دید عمدتاً از سوی کسانی مطرح شده که یا فاقد سابقه علمی در تفسیر و فلسفه‌اند، یا در چارچوب‌های خاص سیاسی، به دنبال تخریب چهره‌های فکری مستقل هستند. این افراد به جای آنکه با منطق علمی وارد بحث شوند، با ترفندهای رسانه‌ای تلاش می‌کنند جایگاه تسنیم را در میان آثار تفسیری متزلزل نشان دهند، حال آنکه این تفسیر، با پشتوانه دهه‌ها تحقیق و تدریس، اکنون مرجع بسیاری از محافل علمی و تفسیری در جهان اسلام است. آیت‌الله جوادی‌آملی برخلاف بسیاری از شخصیت‌های علمی که گاه در برابر انتقادات ناعادلانه واکنش نشان می‌دهند، اساساً وارد این منازعات سطحی نمی‌شود. روش و منش علمی ایشان، همواره بر تعلیم، تبیین و تولید فکر استوار بوده و هیچ‌گاه خود را درگیر پاسخ به شبهات و اتهامات غیرعلمی نکرده است. این سکوت، نه از ناتوانی در پاسخگویی، بلکه از بی‌ارزش بودن این قبیل ادعاها و انگیزه‌های پشت پرده آنها نشأت می‌گیرد.
چهارم، مهم‌ترین ویژگی تفسیر تسنیم که آن را از سایر تفاسیر متمایز می‌کند، رویکرد جامع آن به فهم قرآن است. بسیاری از تفاسیر گذشته، یا به مبانی فلسفی بی‌توجه بوده‌اند، یا در دایره نقل و ادبیات محصور مانده‌اند اما تسنیم، با جمع میان عقل، وحی و شهود، افق جدیدی را در تفسیر قرآن گشوده است. اگر مخالفان این تفسیر، نقدی علمی داشتند، باید در میدان علم و تحقیق آن را مطرح می‌کردند، نه در رسانه‌ها و مجامع عوام‌پسند. این نشان می‌دهد مساله اصلی، نه محتوای علمی تفسیر تسنیم، بلکه اثرگذاری و نفوذ آن در ساحت اندیشه اسلامی است.
پنجم، یکی از ادعاهای رایج منتقدان، این است که تسنیم در برخی موارد، بیش از حد وارد مباحث فلسفی و عرفانی شده و از روش سنتی تفسیر دور افتاده است. این سخن، اگر از سر ناآگاهی باشد، نشان‌دهنده عدم درک نسبت به مبانی تفسیر حکمی و اجتهادی است و اگر از سر غرض‌ورزی باشد، نشانه‌ای از همان رویکرد سطحی‌نگرانه‌ای است که در طول تاریخ، مانع از پیشرفت اندیشه اسلامی شده است. جوادی‌آملی، برخلاف برخی مفسران که صرفاً به تفسیر تحت‌اللفظی بسنده می‌کنند، تلاش کرده است معانی عمیق قرآن را در پیوند با عقلانیت و حکمت اسلامی بازخوانی کند.
ششم، کسانی که امروز در علمیت تفسیر تسنیم تشکیک می‌کنند، آیا به این پرسش پاسخ داده‌اند که آلترناتیو علمی آنها چیست؟ اگر تسنیم را کنار بگذاریم، کدام اثر تفسیری با چنین جامعیتی وجود دارد که بتواند هم در سطح اصول فلسفی و هم در حوزه مباحث اجتماعی، تحولات فکری ایجاد کند؟ حقیقت این است که بسیاری از این منتقدان، خود فاقد هرگونه نظام تفسیری مستقل هستند و تنها هنرشان، حمله به دیگران است. آنها در عمل، هیچ‌گونه بدیل روشنی برای فهم قرآن ارائه نمی‌دهند، بلکه صرفاً به تخریب شخصیت‌های علمی و بی‌اعتبارسازی آثار فاخر فکری می‌پردازند.
هفتم، این قبیل حملات، نه نخستین مورد است و نه آخرین مورد خواهد بود. در طول تاریخ، بسیاری از اندیشمندان بزرگ، از ابن‌سینا و سهروردی گرفته تا ملاصدرا و علامه طباطبایی، مورد هجمه‌های شدید قرار گرفته‌اند اما آنچه باقی مانده، آثار علمی آنها بوده است، نه سخنان بی‌پایه مخالفان‌شان. امروز نیز همان جریان‌هایی که در گذشته با فلسفه و عرفان مخالفت می‌کردند، با زبان جدیدتری، به دنبال محدودسازی اندیشه و تفکر در حوزه دین هستند اما واقعیت این است که قرآن، فراتر از این نگاه‌های محدود است و تفسیر آن نیز نمی‌تواند در چارچوب‌های بسته باقی بماند.
در نهایت، جامعه علمی، حوزه‌های علمیه و مراکز دانشگاهی باید هوشیار باشند و اجازه ندهند این نوع هجمه‌های غیرعلمی، به تضعیف گفتمان تفسیری عقلانی و اجتهادی منجر شود. آیت‌الله جوادی‌آملی، با دهه‌ها تلاش علمی، اثری ماندگار به جهان اسلام عرضه کرده است. تفسیر تسنیم، نه‌تنها پاسخگوی نیازهای معرفتی معاصر است، بلکه زمینه‌ای برای توسعه اندیشه اسلامی در قرن‌های آینده خواهد بود. حقیقت را نمی‌توان با غوغاسالاری پوشاند و همان‌گونه که تاریخ نشان داده، آنچه از میان این گردوغبارها باقی خواهد ماند، نور علم و حقیقت است.