ایران در عصر بی‌نظمی جهانی
حسین میرزایی*: در دنیای بی‌نظم امروز، ایران چگونه می‌تواند اقتدار خود را حفظ کند و در عین حال از دام افراط و تقابل‌های ویرانگر بگریزد؟ این پرسش، نه‌تنها دغدغه سیاست‌گذاران، بلکه نگرانی هر ایرانی دغدغه‌مند نسبت به آینده کشور است.
3 دهه پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، ایالات متحده و متحدانش کوشیدند جهان را بر اساس تصویر و منافع خود بازآفرینی کنند اما این پروژه با شکست مواجه شد و امروز، نشانه‌های بی‌نظمی و چندپارگی در نظام بین‌الملل آشکار است. قدرت‌های بزرگ از جمله آمریکا، قوانین بین‌المللی را که خود تدوینگر آن بودند، بارها زیر پا گذاشتند؛ از مداخلات نظامی در کوزوو و عراق تا لیبی و منطقه ساحل. این رفتارها نه‌تنها اعتبار غرب را تضعیف کرد، بلکه زمینه‌ساز ظهور قدرت‌های جدیدی شد که دیگر حاضر به پذیرش نظم سابق نیستند.
افزون بر این، مجموعه‌ای از بحران‌های منطقه‌ای ـ از جنگ اوکراین و قره‌باغ تا غزه ـ جهان را به سوی قطبی‌سازی جدیدی سوق داده که کشورها را ناگزیر به انتخاب میان اردوگاه‌های متخاصم می‌کند. تجربه تاریخی نشان داده چنین دوقطبی‌سازی‌هایی، مسابقه تسلیحاتی، جنگ‌های نیابتی و تشدید ناامنی را برای همه به دنبال دارد.
ایران با موقعیت ژئوپلیتیک بی‌نظیر و پیشینه تمدنی کهن، در مرکز این تحولات قرار دارد. در شرایطی که قدرت‌های بزرگ هر یک به دنبال منافع خود هستند و قواعد بازی را به دلخواه تغییر می‌دهند، ایران باید با هوشمندی و تکیه بر اقتدار ملی، جایگاه خود را در جهان امروز تعریف کند. اقتدار ایران صرفاً در قدرت نظامی خلاصه نمی‌شود، بلکه در دیپلماسی فعال، ظرفیت‌های علمی و اقتصادی و انسجام اجتماعی ریشه دارد. در عین حال، ایران با تهدیدات متعددی روبه‌رو است؛ تحریم‌های اقتصادی، فشارهای دیپلماتیک، تهدیدات امنیتی منطقه‌ای و تلاش برای تضعیف جایگاه کشور در معادلات جهانی اما این تهدیدها در صورت اتخاذ راهبرد هوشمندانه می‌تواند به فرصت‌هایی برای تقویت استقلال و ارتقای جایگاه کشور بدل شود.
مذاکرات ایران و آمریکا صرف‌نظر از نتیجه، آزمونی برای سنجش بلوغ دیپلماتیک و اقتدار ملی ایران است. آمریکا با وجود برخورداری از قدرت نظامی و اقتصادی، امروز بیش از هر زمان دیگری با بحران مشروعیت و بی‌اعتمادی جهانی مواجه است. رفتارهای متناقض و گاه امپریالیستی واشنگتن، حتی متحدانش را دچار تردید کرده است. در این شرایط، ایران باید با پرهیز از افراط و تفریط، از یک سو بر اصول عزت، حکمت و مصلحت پای بفشارد و از سوی دیگر، فرصت‌های دیپلماتیک را برای کاهش فشارها و افزایش منافع ملی و تمدنی خویش مغتنم بشمارد.
تجربه نشان داده هرگاه ایران بر اصول و منافع ملی خود ایستادگی کرده و در عین حال، انعطاف و عقلانیت راهبردی را فراموش نکرده، توانسته از گردنه‌های حساس عبور کند. در عصر جنگ‌های ترکیبی و تهدیدات چندلایه، اقتدار ملی ایران باید بر پایه‌ای چندوجهی بنا شود:
اول - تقویت زیرساخت‌های علمی و فناوری: سرمایه‌گذاری در آموزش، پژوهش و نوآوری، ایران را در برابر شوک‌های بین‌المللی مقاوم می‌کند و قدرت چانه‌زنی کشور را افزایش می‌دهد.
دوم - تنوع‌بخشی به اقتصاد: کاهش وابستگی به نفت و توسعه صنایع دانش‌بنیان، اقتصاد ایران را تاب‌آورتر می‌کند و از میزان آسیب‌پذیری آن می‌کاهد.
سوم - انسجام اجتماعی و اعتماد عمومی: هیچ قدرت خارجی نمی‌تواند ملتی را که از درون منسجم و برخوردار از اعتماد به نفس جمعی است، تضعیف کند.
چهارم - دیپلماسی فعال و چندجانبه‌گرا: حضور موثر در سازمان‌های بین‌المللی، توسعه روابط با کشورهای منطقه و قدرت‌های نوظهور و بهره‌گیری از ظرفیت‌های دیپلماسی عمومی، جایگاه ایران را ارتقا می‌دهد. نگاهی به تجربه اروپا نشان می‌دهد حتی قدرت‌های بزرگ نیز در صورت فقدان راهبرد منسجم و اتکای بیش از حد به قدرت سخت، دچار بحران مشروعیت و ناکارآمدی می‌شوند. سیاست خارجی فرانسه که از مسیر تعادل و استقلال خارج شده و به دنباله‌روی از آمریکا و افراط در مداخلات نظامی رو آورده، امروز با بحران مشروعیت و ضعف مواجه است. اروپا نیز به دلیل تکه‌تکه شدن منافع و فقدان انسجام، در برابر فشارهای خارجی و بحران‌های داخلی آسیب‌پذیر شده است. ایران باید از این تجربه‌ها درس بگیرد: هر چند افزایش قدرت نظامی برای ما از نان شب نیز واجب‌تر است اما نه اتکا به قدرت نظامی، کافی و نه پیروی بی‌چون‌وچرا از قدرت‌های خارجی غربی و شرقی کارساز است. تنها راه، تقویت اقتدار ملی بر پایه علوم، اقتصاد درونزا و مقاومتی، انسجام اجتماعی و دیپلماسی فعال است. در جهانی که هر لحظه امکان شعله‌ور شدن بحران‌های جدید وجود دارد، ایران باید با انتخاب راهبرد «آرمانی - رئالیستی»، ضمن پایبندی به اصول و ارزش‌های خود، از فرصت‌های دیپلماتیک برای کاهش تنش و افزایش منافع ملی، انسانی و ارزشی خود بهره ببرد.
مردم‌شناس، عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طباطبایی *