بله! دنیا دنیای موشکهاست!
علی بابایی: برخلاف آنچه پیش‌تر و در دهه‌های قبل تصور می‌شد، جهان قرار نیست در مسیر تاریخی خود، به سمت صلح و کاستن از هزینه‌های نظامی حرکت کند، بر عکس به سمت هر چه بیشتر نظامی‌تر شدن در حال حرکت است. برای اروپا جنگ اوکراین این روند را تشدید کرد و وضعیت خاورمیانه و درگیری احتمالی چین در شرق آسیا هم بر احتمالات درگیری و بالطبع نظامی‌تر شدن کشورها افزوده است. یافته‌های اخیر و پژوهش‌های بین‌المللی نیز بخوبی نشان می‌دهد دنیای امروز اتفاقاً دنیای موشکهاست. بویژه اروپا بعد از روی کار آمدن ترامپ و احساس نااطمینانی از آینده امنیت در قاره سبز، با شتاب بسیار زیادی به سمت هرچه بیشتر مسلح کردن خود پیش رفته است.
مؤسسه صلح بین‌المللی استکهلم (SIPRI) که داده‌هایی درباره هزینه‌های نظامی، تجارت بین‌المللی سلاح‌ها، زرادخانه‌های هسته‌ای و درگیری‌های مسلحانه منتشر می‌کند، در آخرین گزارش خود به تاریخ 28 آوریل، به بررسی روند تسلیح جهانی پرداخته است. بر اساس داده‌های این گزارش، هزینه‌های نظامی جهانی در سال ۲۰۲۴ به ۲۷۱۸ میلیارد دلار رسید که نسبت به سال ۲۰۲۳ رشدی 9.4 درصدی را نشان می‌دهد. ایالات متحده، چین، روسیه، آلمان و هند با مجموع هزینه‌ای بالغ بر ۱۶۳۵ میلیارد دلار، حدود 60 درصد کل هزینه نظامی جهان را به خود اختصاص داده‌اند. در سال 2024 کشورها میل عجیبی به افزایش بودجه نظامی خود نشان دادند، به گونه‌ای که بیش از ۱۰۰ کشور در سراسر جهان در سال ۲۰۲۴ بودجه نظامی خود را افزایش دادند که این افزایش نشان‌دهنده اهمیت و اولویت امنیت در کشورهای جهان است.
* تاریخ‌سازی اروپا
با ادامه جنگ اوکراین برای سومین سال متوالی، هزینه‌های نظامی در سراسر قاره اروپا همچنان افزایش یافت و سطح هزینه‌های نظامی اروپا از میزان ثبت‌شده در پایان جنگ سرد فراتر رفت. سال ۲۰۲۴ تمام کشورهای اروپایی جز مالت، بودجه نظامی خود را افزایش دادند. علاوه بر مساله جنگ اوکراین و خصومت دیرینه روسیه و اروپا و احساس هراس این کشورها از گسترش جنگ در آینده، مساله عدم اطمینان به چتر امنیتی آمریکا و کاهش نقش و هزینه‌کرد آمریکا در ناتو هم از دیگر علل این افزایش بودجه نظامی بوده است. گزارش‌هایی اخیراً وجود داشت مبنی بر اینکه عدم اطمینان اروپایی‌ها به آمریکا چنان شدت گرفته است که آنان حتی میل دارند دیگر از نظر تسلیحاتی نیز به آمریکا متکی نباشند. بر اساس گزارش موسسه صلح استکهلم، هزینه‌های نظامی در اروپا (شامل روسیه) در سال ۲۰۲۴ با رشدی ۱۷ درصدی به ۶۹۳ میلیارد دلار رسید و به عامل اصلی افزایش جهانی هزینه‌های نظامی تبدیل شد. هزینه‌های نظامی روسیه در سال ۲۰۲۴ به حدود ۱۴۹ میلیارد دلار رسید که نسبت به سال ۲۰۲۳ رشدی ۳۸ درصدی داشت و 2 برابر سطح آن در سال ۲۰۱۵ بود. این رقم معادل 7.1 درصد تولید ناخالص داخلی روسیه و ۱۹ درصد کل هزینه‌های دولتی این کشور بود. هزینه نظامی اوکراین نیز با رشدی 2.9 درصدی به 64.7 میلیارد دلار رسید که معادل ۴۳ درصد هزینه نظامی روسیه بود. اوکراین با صرف ۳۴ درصد تولید ناخالص داخلی خود برای امور نظامی، بالاترین بار نظامی را در جهان در سال ۲۰۲۴ داشت. چندین کشور در اروپای مرکزی و غربی در سال ۲۰۲۴ شاهد افزایش بی‌سابقه‌ای در هزینه‌های نظامی خود بودند، چرا که تعهدات جدید هزینه‌ای و برنامه‌های گسترده خرید تسلیحات را اجرایی کردند. هزینه نظامی آلمان با ۲۸ درصد افزایش به 88.5 میلیارد دلار رسید و این کشور را به بزرگ‌ترین هزینه‌کننده نظامی در اروپای مرکزی و غربی و چهارمین کشور بزرگ در این زمینه در جهان تبدیل کرد. هزینه نظامی لهستان نیز با ۳۱ درصد رشد به ۳۸ میلیارد دلار رسید که معادل 4.2 درصد تولید ناخالص داخلی لهستان بود. یکی از دلایل افزایش هزینه‌کرد آلمان در امور نظامی را می‌توان تأسیس صندوق ویژه دفاعی ۱۰۰ میلیارد یورویی در سال ۲۰۲۲ دانست.
* در ناتو چه می‌گذرد؟
تمام اعضای ناتو در سال ۲۰۲۴ بودجه نظامی خود را افزایش دادند. مجموع هزینه نظامی اعضای ناتو به ۱۵۰۶ میلیارد دلار رسید که معادل ۵۵ درصد کل هزینه نظامی جهان بود. از میان ۳۲ عضو ناتو، ۱۸ کشور دست‌کم ۲ درصد تولید ناخالص داخلی خود را صرف امور نظامی کردند، در حالی که این تعداد در سال ۲۰۲۳ تنها ۱۱ کشور بود. این بالاترین تعداد کشورهایی است که از زمان تصویب این دستورالعمل هزینه‌ای توسط ناتو در سال ۲۰۱۴، به این معیار دست یافته‌اند. در میان کشورهای عضو ناتو، هزینه نظامی ایالات متحده با 5.7 درصد رشد به ۹۹۷ میلیارد دلار رسید که ۶۶ درصد کل هزینه ناتو و ۳۷ درصد هزینه نظامی جهان در سال ۲۰۲۴ را تشکیل می‌دهد. بخش قابل توجهی از بودجه نظامی آمریکا به مدرن‌سازی توانمندی‌های نظامی و زرادخانه هسته‌ای این کشور اختصاص یافت تا برتری راهبردی خود را نسبت به روسیه و چین حفظ کند. کشورهای اروپایی عضو ناتو در مجموع ۴۵۴ میلیارد دلار هزینه نظامی داشتند که معادل ۳۰ درصد کل هزینه ناتو بود. بر اساس گزارش موسسه صلح استکهلم، این افزایش سریع بودجه نظامی در میان اعضای اروپایی ناتو، عمدتاً ناشی از تهدید مداوم روسیه و نگرانی‌ها نسبت به احتمال کاهش تعهدات آمریکا در درون این ائتلاف بود و البته افزایش بودجه به تنهایی لزوماً به معنای افزایش چشمگیر توانمندی نظامی یا استقلال از ایالات متحده نیست.
* نگاهی به خاورمیانه
هزینه نظامی در خاورمیانه در سال ۲۰۲۴ به حدود ۲۴۳ میلیارد دلار رسید که افزایشی ۱۵ درصدی نسبت به سال ۲۰۲۳ و ۱۹ درصدی نسبت به سال ۲۰۱۵ را نشان می‌دهد. هزینه نظامی رژیم اسرائیل با رشدی ۶۵ درصدی به 46.5 میلیارد دلار رسید که بزرگ‌ترین رشد سالانه از زمان جنگ 6 روزه در سال ۱۹۶۷ تاکنون محسوب می‌شود، زیرا این رژیم همچنان به جنگ در غزه و درگیری با حزب‌الله در جنوب لبنان ادامه می‌دهد. نسبت بودجه نظامی به تولید ناخالص داخلی نیز در این رژیم به 8.8 درصد رسید که دومین میزان در جهان است. هزینه نظامی لبنان نیز با ۵۸ درصد افزایش به ۶۳۵ میلیون دلار رسید. این موسسه در رابطه با هزینه‌کرد نظامی جمهوری اسلامی ایران نیز برآوردهایی دارد. بر اساس گزارش این موسسه، با وجود درگیری‌های منطقه‌ای، در سال ۲۰۲۴ هزینه نظامی ایران با کاهش ۱۰ درصدی به 7.9 میلیارد دلار رسید. این موسسه بر این باور است تحریم‌ها بر توان ایران برای افزایش هزینه‌های نظامی تاثیر گذاشته و مانع از ارتقای بودجه دفاعی کشور شده است.
* نگاهی به آسیا
بر اساس گزارش این موسسه، چین که دومین کشور پرهزینه نظامی جهان در سال ۲۰۲۴ بوده است، هزینه‌های نظامی خود را ۷ درصد افزایش داد و به ۳۱۴ میلیارد دلار رساند. این افزایش، سی‌امین سال متوالی رشد هزینه‌های نظامی چین است. چین ۵۰ درصد کل هزینه‌های نظامی منطقه آسیا و اقیانوسیه را به خود اختصاص داده و همچنان در حال مدرن‌سازی ارتش، توسعه توانمندی‌های جنگ سایبری و افزایش زرادخانه هسته‌ای خود است. هزینه نظامی ژاپن هم با ۲۱ درصد افزایش به 55.3 میلیارد دلار رسید که بزرگ‌ترین افزایش سالانه از سال ۱۹۵۲ تاکنون است. بار نظامی ژاپن به 1.4 درصد تولید ناخالص داخلی رسید که بالاترین میزان از سال ۱۹۵۸ محسوب می‌شود. هند هم که پنجمین کشور از نظر هزینه نظامی در جهان است، بودجه نظامی خود را با 1.6 درصد افزایش به 86.1 میلیارد دلار رساند. تایوان هم که بسیار در هراس درگیری با چین است، با ۱.۸ درصد افزایش، بودجه نظامی خود را به 16.5 میلیارد دلار رساند.
برخلاف آنچه سال‌ها اروپایی‌ها در تلاش برای بازنمایی آن بودند، جهان به اندازه‌ای از نااطمینانی امنیتی رسیده است که دیگر تنها با اتکا با توان نظامی می‌توان در محیط بین‌الملل دوام آورد. این افزایش شدید هزینه‌کرد نظامی در میان کشورهای جهان را می‌توان نمادی از دوران همه‌گیری معضلات امنیتی در جهان دانست. امنیت دیگر فقط یک کالای حیاتی و مهم در خاورمیانه نیست، حالا اروپا هم در پی این کالاست.