حاجی، سفیر امت در سرزمین وحی
امیرمهدی حسیبی‌طاهری*: در تقویم امت اسلامی، موسم حج نه‌فقط یک گردهمایی عبادی، بلکه فرصتی برای بازسازی هویت، وحدت و آگاهی امت اسلامی است. در این میان، بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار کارگزاران حج، نقشه راهی است برای بهره‌برداری حداکثری از این فرصت بی‌نظیر. تأکید ایشان بر ابعاد بین‌المللی و انسانی حج، تذکری است که سالیان متمادی از سوی ایشان در حال بیان است و شاید به واسطه تحولات منطقه، امروز برای ما بیشتر مشخص شده باشد. آنچه در ادامه می‌آید، تحلیلی است ناظر به این بیانات و تبیینی از نقش حاجی به مثابه مبلغ تمدن اسلامی و سفیر گفتمان انقلاب اسلامی در این آوردگاه جهانی.
* یا حق یا باطل!
تقابل میان حق و باطل از آغاز خلقت انسان وجود داشته و همچنان ادامه دارد. این نزاع دوگانه است: یا در جبهه حق هستی یا در صف باطل؛ بی‌تفاوتی نیز در عمل به نفع باطل تمام می‌شود، همان‌گونه که در کربلا، سکوت در برابر ظلم، یاری ظلم بود. در این تقابل جریان حق برتری ذاتی دارد، چون با مسیر کلی عالم همسو است اما شرط آن، شناخت مسؤولیت و عمل به آن است. در غیر این صورت، سنت الهی جایگزینی اهل حق را رقم می‌زند: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! هر کس از شما، از آیین خود بازگردد، (به خدا زیانی نمی‌رساند؛) خداوند جمعیتی را می‌آورد که آنها را دوست دارد و آنان (نیز) او را دوست دارند»؛1 چرا که خداوند با هیچ قومی پیمان ابدی نبسته است؛ همان‌طور که با بنی‌اسرائیل نبست!
یکی از امتیازات دیگر جریان حق، طراحی زمین بازی و قواعد آن توسط خداوند است؛ نظامی هماهنگ که هر جزء جایگاه منحصربه‌فرد دارد. مثلاً نماز با هیچ عبادت دیگری قابل جایگزینی نیست. همچنین بنا بر سنت‌های الهی در صورتی که ما برای اقامه آن وظایف حرکت و قیامی داشته باشیم، هم مسیر برای انسان باز شده و زمینه‌های آن فراهم می‌شود و هم نتایج آن به صورت کامل محقق خواهد شد.
اما این مسیر، فردی طی نمی‌شود؛ پیروزی حق در گرو حرکت جمعی و اتحاد است، چنانکه قرآن توصیه می‌کند: «و همگی به ریسمان خدا [ قرآن و اسلام و هرگونه وسیله وحدت]، چنگ زنید و پراکنده نشوید!»2 و از طرف دیگر هشدار می‌دهد: «و نزاع (و کشمکش) نکنید، تا سست نشوید و قدرت (و شوکت) شما از میان نرود!».3 حتی حضرت هارون در برابر اعتراض حضرت موسی، پرهیز از تفرقه را علت عدم مقابله سخت خود بیان می‌کند: «من ترسیدم بگویی تو میان بنی اسرائیل تفرقه انداختی».4
* حج، طراحی الهی برای اتحاد جهانی امت اسلامی
خداوند برای تحقق اتحاد در امت اسلامی، برنامه‌هایی دقیق و مرحله‌مند طراحی کرده است؛ از نماز جماعت که اجتماع کوچک روزانه است، تا نماز جمعه به عنوان گردهمایی هفتگی منطقه‌ای و نمازهای عید که شکلی از تجمع شهری دارد. اوج این طراحی، حج است؛ تجمعی جهانی که در آن مسلمانان از سراسر دنیا با لباس و مناسکی یکسان، در زمان و مکان واحد، گرد کعبه جمع می‌شوند و نماد امت واحده را شکل می‌دهند. البته تحقق این هدف، نیازمند همراهی عموم مسلمانان است. اگر تنها جمهوری اسلامی پیشقدم شود و دیگر ملت‌ها همراه نباشند، این حرکت، جنبه‌ای فردی می‌یابد و به هدف والای اتحاد اسلامی نخواهد انجامید.
بنابراین حج یکی از آن مهم‌ترین عبادات در اسلام است که حقایق شگفت‌انگیزی در آن نهفته است. این مساله به حدی است که امام صادق(ع) در پاسخ به زراره در رابطه با مسائل حج می‌فرمایند: «جریان حج، 2 هزار سال قبل از آفرینش آدم هم مطرح بود و تو می‌خواهی مسائل آن در ظرف 4 سال به پایان برسد؟!»5 البته حج ابعاد گوناگونی دارد که یکی از مهم‌ترین آنها ابعاد راهبردی و سیاسی آن است و معمولاً مهم‌ترین اتفاقات جهان اسلام در ارتباط با حج بوده است. با نگاهی به تاریخ اسلام روشن می‌شود حج، یکی از مهم‌ترین فرصت‌ها برای جهاد تبیین از سوی اهل‌بیت(ع) بوده است. نمونه‌های برجسته آن عبارت است از:
1- برائت از مشرکان
2- غدیر
3- شروع قیام عاشورا و ناتمام ماندن حج امام حسین(ع)
4- وصیت امام باقر(ع) مبنی بر برپایی روضه 10 ساله در منا6
5- حضور و سخنرانی‌های مختلف ائمه در ایام حج
همچنین باید توجه داشت حج یک سفر عادی نیست و بر اساس طراحی دقیق از سوی خدا یک عمل در «سطح جهانی، بین‌المللی و تمدنی» است که منافع آن «نه‌تنها برای مسلمانان بلکه برای تمام بشریت» است.7
از سوی دیگر، رهبری جریان طاغوت در اختیار ابلیس است؛ موجودی با تجربه‌ای انباشته از آغاز خلقت تا امروز که هر لحظه آن را به‌روز می‌کند. شیطان بخوبی می‌داند اتحاد امت اسلامی چه تأثیر تعیین‌کننده‌ای بر آینده اسلام دارد، همچنین از ظرفیت بزرگ حج در تحقق این اتحاد آگاه است. به همین دلیل، تمام تلاش خود را می‌کند تا از شکل‌گیری چنین وحدتی جلوگیری کند. یکی از ابزارهای اصلی او برای این کار، دامن زدن به «سوءتفاهم‌های هدفمند» است تا میان مسلمانان تفرقه ایجاد کند.
* مجمع عمومی مسلمانان جهان
به بیان دیگر حج به‌مثابه یک مجمع عمومی سالانه است که مسلمانان از همه عالم باید بیایند و حتی اگر منطقه‌ای نماینده‌ای در حج نداشته باشد، بر والی واجب است هزینه عده‌ای را متقبل شود و آنان را به سفر حج بفرستد.8 هدف از این حضور، نه‌فقط انجام مناسک، بلکه شناخت متقابل ملت‌ها، رفع بدفهمی‌ها و بازسازی ذهنیت‌هاست. در این میان، جمهوری اسلامی ایران بیش از سایر کشورها در معرض این سوءتفاهم‌های القایی قرار دارد.9 جریان طاغوت با بهره‌گیری از دستگاه عظیم رسانه‌ای خود، تصویری وارونه و مخدوش از ایران به ملت‌ها عرضه می‌کند؛ تصویری که با واقعیات فاصله‌ای فاحش دارد اما مخاطبان آن با دقت انتخاب شده‌اند و هر روایت رسانه‌ای متناسب با ذهن و زبان مخاطب طراحی شده است؛ مثلاً با توجه به علایق مذهبی، سعی می‌شود با اجازه دادن به حضور برخی ایرانی‌ها در مراسم حج که خیلی پایبندی به ظواهر شریعت ندارند، مردم ایران را غیر علاقه‌مند به اسلام یا بی‌توجه به احکام اسلامی نشان دهند.10 به عبارت دیگر هدف آنها روشن است: ایجاد شکاف میان امت اسلامی و جدا کردن مسلمانان از انقلاب اسلامی، تا بلکه این نقطه امید و نور برای مستضعفان جهان خاموش شود.
* ملت‌ها، نه دولت‌ها!
علاوه بر این انقلاب اسلامی از ابتدا مسیر متفاوتی را برگزیده است. برخلاف سایر حرکت‌های اصلاحی که خطاب‌شان با دولت‌هاست، حضرت روح‌الله(ره) و پس از ایشان، رهبر انقلاب اسلامی، ملت‌ها را اصلی‌ترین مخاطبان پیام خود دانسته‌اند. همین رویکرد است که حج را به فرصت استثنایی برای اصلاح ذهنیت عمومی مسلمانان نسبت به ایران اسلامی بدل می‌کند. به بیان دیگر باید در سفر حج پرده از چهره ایران موهوم برداشته شود و مسلمانان را با ایران موجود مواجه کرد. این همان چیزی است که در معنای لغوی خود سفر آمده است و «برداشتن پرده»11 بیان شده است.
اما این اتفاق، نیازمند برنامه‌ریزی پیشینی و تربیت نخبگان تبیین‌گر است. «مسؤولان کشورها، علما، روشنفکران، نویسندگان، گویندگان و کسانی که جایگاه تأثیرگذار در بین مردم دارند و حرف‌شان اثر می‌گذارد، همه اینها نقش دارند؛ اینها می‌توانند درباره حقیقت حج برای مردم توضیح بدهند، مردم را تفهیم کنند و روی افکار عمومی مردم اثر بگذارند».12 حاجی باید بداند که برای چه سفری آماده می‌شود، چه وظایفی بر عهده دارد، چه مسؤولیت سنگینی بر دوش اوست و چگونه می‌تواند از این فرصت، بهترین استفاده را ببرد؟ زائر خانه خدا باید بداند که «واقعاً اگر از یک موسم حج، به لحاظ جنبه اجتماعی، درست استفاده شود، یک مراسم حج در سال کافی است که دنیای اسلام را متحول کند».13 اما اگر نسبت به این عظمت آگاه نباشد یا از آن به‌درستی استفاده نکند، ثمرات و نتایج حج محقق نخواهد شد!
* شما مسافر نیستید؛ سفیرید!
بخش عمده‌ای از بیانات رهبر انقلاب در دیدار کارگزاران ذیل همین هدف قابل تحلیل است؛ توصیه‌های ایشان مبنی بر «بی‌توجهی به بازار گردی و خرید»14، «شرکت در نمازهای جماعت آنها و ناصحیح بودن برگزاری نماز جماعت در هتل‌ها»15، «ارتباط‌گیری با سایر مسلمانان»16 و «تعامل برای بیان حقایق پیرامون جمهوری اسلامی»17، «خبرگیری از سایر مسلمانان و شناسایی مشکلات آنان»18 و... درنتیجه حاجی باید در کنار اینکه به عبادات و بهره معنوی خود توجه دارد، از این توشه معنوی به عنوان نیروی محرک، در مسیر پیشبرد کارها و وظایف خود استفاده کرده و نباید صرفاً به بهره‌مندی‌های فردی از آن بسنده کند. در نهایت می‌توان اینگونه بیان کرد که هدف این توصیه‌ها، بازگرداندن حج به ماهیت حقیقی آن است؛ یعنی اجتماع سفرای مسلمان برای ساخت امت اسلامی، نه‌فقط فرد مسلمان!
بنابراین هر یک از زائران خانه خدا، افزون بر بهره‌گیری معنوی از این سفر پرفیض، باید از فرصت پیشِ‌رو به بهترین شکل بهره ببرند و حضوری فعال و مؤثر داشته باشند. حاجی همان‌طور که سعی می‌کند به صورت حداکثری از ثواب زیارت کعبه و قبور ائمه(ع) استفاده کند و تمام اعمال را بدرستی انجام دهد، باید دغدغه فعالیت اجتماعی نیز داشته باشد و تلاش کند به صورت حداکثری پیام ملت خود را به سایر مسلمانان برساند و پیام سایر مسلمانان را بخوبی دریافت کرده و به مردم خود منتقل کند. در این مسیر، جایگاه اجتماعی، منصب یا میزان تحصیلات حجاج اهمیتی ندارد؛ آنچه اهمیت دارد، دغدغه‌مندی برای ایفای نقش و احساس مسؤولیتی است که در خود نسبت به پیام و مأموریت بزرگ حج احساس می‌کنند، چرا که هر کدام به نحوی می‌توانند تأثیر بگذارند؛ «روحانی به نحوی، پزشک به نحوی، مسؤول مدیریت متعارف کاروان به نحوی، حاجی متعارف معمولی به نحوی».19 البته «آنهایی که اهل زبانند، می‌توانند حرف بزنند، با زبان حرف بزنند، با زبان اظهار محبت کنند، اظهار تعارف کنند، روی نقاط مشترک تکیه کنند؛ آنهایی که اهل حرف زدن نیستند، با عمل: جا بدهید، مهربانی کنید، محبت کنید».20
با این توصیفات مأموریت حاجی با اتمام ایام و اعمال حج به پایان نمی‌رسد، بلکه این پایان، شروع یک داستان تازه است و باید با توجه به توشه‌ای که برای خود با اعمال عبادی و معنوی حج جمع کرده و شناختی که از فضای یک سال گذشته کشورهای اسلامی و وضعیت مسلمانان به دست آورده است، هنگام مراجعت به کشور خود آنها را دنبال کند. همچنانی که در آیه نفر «و به هنگام بازگشت سوی قوم خود، آنها را بیم دهند؟!»21 در هنگام بازگشت باید قوم خود را نسبت به آن مسائل آگاه کند.
پس سفیر باشیم نه مسافر!
* پژوهشگر مرکز رشد دانشگاه امام صادق(ع)
----------------------
پی‌نوشت:
1- مائده، 54
2- آل‌عمران، 103
3- انفال، 46
4- طه، 94
5- وسائل‌الشیعه، جلد 11، صفحه 12
6- وسائل‌الشیعه، جلد 17، صفحه 125
7- بیانات 14/02/1404
8- تهذيب الاحکام، جلد 5، صفحه 441
9- برای مطالعه بیشتر رجوع کنید به بخش «تفاهمات اسلامی» از کتاب حج؛ مرتضی مطهری، انتشارات صدرا
10- برای مطالعه بیشتر رجوع کنید به سرفصل «خصوصی‌سازی عمره» از کتاب خاطره‌ها، جلد 5؛ خاطرات 2 دهه سرپرستی حج، محمدی ری‌شهری، مرکز اسناد انقلاب اسلامی
11- مفردات راغب اصفهانی، صفحه 233
12- بیانات 14/02/1404
13- بیانات 13/12/1376
14- بیانات 17/02/1403
15- بیانات 18/03/1401
16- بیانات 27/02/1402
17- بیانات 08/02/1372
18- بیانات 27/02/1402
19- بیانات 16/06/1393
20- بیانات 03/07/1391
21- توبه، 122