اقتصاد هسته‌ای ستون توسعه و استقلال
گروه اقتصادی: نیروگاه هسته‌ای بوشهر، نخستین تأسیسات اتمی ایران، با تولید بیش از 72 میلیارد کیلووات‌ساعت برق در طول یک دهه، نقش مهمی در کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و تأمین انرژی پایدار کشور ایفا کرده است. این نیروگاه نه‌تنها موجب صرفه‌جویی میلیاردها دلاری در مصرف سوخت‌های فسیلی شده، بلکه اثرات زیست‌محیطی چشمگیری، از جمله جلوگیری از انتشار 54 میلیون تن گازهای گلخانه‌ای داشته است. با اجرای برنامه‌های توسعه‌ای و افزایش ظرفیت تولید برق هسته‌ای، ایران گام‌های اساسی در راستای امنیت انرژی، تنوع منابع و پیشرفت فناوری برداشته و تا سال 1420 دستیابی به ظرفیت 20,000 مگاوات برق هسته‌ای را هدف‌گذاری کرده است.
درواقع نیروگاه هسته‌ای بوشهر، نخستین تأسیسات اتمی ایران، نقش محوری در تحقق راهبردهای انرژی کشور و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی دارد. این نیروگاه از نوع رآکتور آب فشرده (VVER-1000) با ظرفیت اسمی 1024 مگاوات است و از زمان راه‌اندازی در سال 1390، دستاوردهای اقتصادی و زیست‌محیطی قابل توجهی داشته است. در سال 1402 این نیروگاه رکورد تولید 7.4 میلیارد کیلووات‌ساعت برق را ثبت کرد که نسبت به سال قبل آن رشد 1.3 درصدی داشته و 18 درصد از برق استان بوشهر و 1.2 درصد از کل تولید ملی را تأمین کرده است. با وجود کاهش هزینه تولید نیروگاه‌های خورشیدی، نیروگاه‌های هسته‌ای همچنان جایگاه ویژه‌ای در سبد انرژی کشور دارند و ۲ برابر شدن ظرفیت تولید برق هسته‌ای در کنار افزایش سهم انرژی خورشیدی به 10 درصد، از اهداف برنامه هفتم توسعه است.
پروژه ساخت نیروگاه بوشهر در سال 1354 توسط شرکت زیمنس آلمان آغاز شد اما پس از انقلاب 1357 متوقف شد. در سال 1374، قرارداد تکمیل این نیروگاه با شرکت روسی «اتم‌ستروی‌اکسپورت» منعقد شد. هزینه نهایی این پروژه محل بحث بوده است؛ رئیس پیشین سازمان انرژی اتمی، علی‌اکبر صالحی، رقم 5 میلیارد دلار را اعلام کرد، در حالی که مؤسسه کارنگی، با لحاظ تورم و نوسانات ارزی، هزینه واقعی را 11 میلیارد دلار برآورد می‌کند. محمد اسلامی، رئیس فعلی سازمان انرژی اتمی، در سال 1403 هزینه راه‌اندازی واحد اول را 1.87 میلیارد دلار اعلام کرد که با صرفه‌جویی 8 میلیارد دلاری در مصرف سوخت‌های فسیلی، بازدهی اقتصادی آن ۴ برابر هزینه اولیه بوده است. نیروگاه بوشهر طی سال‌های 1390 تا 1403، مجموعاً 72 میلیارد کیلووات‌ساعت برق تولید کرده است، که معادل مصرف 110 میلیون بشکه نفت خام در نیروگاه‌های حرارتی بوده و ارزشی برابر با 8 میلیارد دلار دارد. همچنین این نیروگاه در یک دهه فعالیت خود، از انتشار 54 میلیون تن گازهای گلخانه‌ای جلوگیری کرده که معادل حذف 11.7 میلیون خودرو از سطح جاده‌هاست.
مطالعات تطبیقی دانشگاه صنعتی شریف نشان می‌دهد هزینه تولید برق هسته‌ای در ایران، با نرخ بهره 10 درصد، 17 دلار به ازای هر مگاوات‌ساعت است، در حالی که این رقم برای نیروگاه‌های گازی 24 دلار و برای نیروگاه‌های دیزلی 67 دلار محاسبه شده است. از مهم‌ترین مزایای نیروگاه‌های هسته‌ای نسبت به نیروگاه‌های فسیلی می‌توان به هزینه سوخت پایین، عمر عملیاتی طولانی‌تر و کاهش وابستگی به نوسانات قیمت نفت اشاره کرد. نیروگاه هسته‌ای 1000 مگاواتی سالانه 30 تن اورانیوم غنی‌شده مصرف می‌کند که هزینه آن 10 تا 25 میلیون دلار است، در حالی که نیروگاه فسیلی مشابه، سالانه 600 تا 700 میلیون دلار هزینه سوخت دارد. عمر مفید نیروگاه‌های هسته‌ای 60 سال است، در حالی که نیروگاه‌های فسیلی معمولا بین 15 تا 20 سال عمر دارند. همچنین وابستگی برق هسته‌ای به قیمت نفت تنها 0.02 دلار به ازای هر کیلووات‌ساعت است، در حالی که این وابستگی در نیروگاه‌های فسیلی به 85 درصد می‌رسد.
بر اساس سند راهبردی 1420-1400، ایران قصد دارد ظرفیت تولید برق هسته‌ای را به 20000 مگاوات برساند. پروژه‌های جاری شامل احداث واحدهای دوم و سوم نیروگاه بوشهر با ظرفیت هر کدام 1057 مگاوات، که تا سال 1408 به بهره‌برداری خواهند رسید، ساخت ۴ نیروگاه 1250 مگاواتی در استان هرمزگان با سرمایه‌گذاری 20 میلیارد دلار، و احداث نیروگاه 300 مگاواتی در استان خوزستان با فناوری بومی است. برآوردهای بین‌المللی نشان می‌دهد هر گیگاوات ظرفیت هسته‌ای جدید می‌تواند 50000 شغل مستقیم در طول چرخه حیات خود ایجاد کند. پروژه واحدهای دوم و سوم نیروگاه بوشهر در حال حاضر 5000 نیروی کار را به خدمت گرفته و در مرحله بهره‌برداری، انتظار می‌رود ۱۰ هزار شغل دائم ایجاد شود.
با وجود هزینه بالای سرمایه‌گذاری اولیه، مسؤولان بر ۲ محور کلیدی تأکید دارند: نخست، بازدهی بلندمدت این سرمایه‌گذاری، که هر دلار هزینه‌شده در صنعت هسته‌ای، 4.3 دلار به تولید ناخالص داخلی اضافه کرده و 1.4 دلار درآمد مالیاتی ایجاد می‌کند و دوم، امنیت انرژی، که نیروگاه‌های هسته‌ای با ضریب دسترسی 92.5 درصد، قابلیت اطمینان بیشتری نسبت به نیروگاه‌های تجدیدپذیر دارند که ضریب دسترسی آنها بین 40 تا 50 درصد است. علاوه بر این، نیروگاه بوشهر از نظر زیست‌محیطی نیز مزایای قابل توجهی دارد. این نیروگاه، علاوه بر کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، کمترین ردپای آبی را در میان فناوری‌های تولید برق دارد؛ مصرف آب خنک‌کننده نیروگاه هسته‌ای 2.8 لیتر به ازای هر کیلووات‌ساعت است، در حالی که نیروگاه‌های زغال‌سوز 75 لیتر آب مصرف می‌کنند. همچنین، نیروگاه هسته‌ای 0.02 کیلومتر مربع به ازای هر گیگاوات فضا اشغال می‌کند، در حالی که نیروگاه‌های خورشیدی برای همین میزان تولید برق، 50 کیلومتر مربع زمین نیاز دارند.
نیروگاه هسته‌ای بوشهر به‌رغم چالش‌های اولیه، امروز به یکی از ارکان اصلی تأمین برق پایدار و کاهش آلایندگی محیطی کشور تبدیل شده است. توسعه این نیروگاه و سایر پروژه‌های مرتبط، علاوه بر تضمین امنیت انرژی، فرصت‌های اشتغال و رشد فناوری را نیز فراهم می‌کند. با وجود انتقادات پیرامون هزینه‌های بالای سرمایه‌گذاری، شواهد نشان می‌دهند پایداری شبکه، منافع زیست‌محیطی و بازدهی اقتصادی، جایگاه انرژی هسته‌ای را در راهبردهای کلان کشور تثبیت کرده است. انرژی هسته‌ای نه‌تنها ابزاری برای استقلال انرژی ایران است، بلکه می‌تواند به عنوان پیشران توسعه اقتصادی، ارتقای فناوری و حفاظت از محیط زیست نقش کلیدی ایفا کند.
نیروگاه‌های هسته‌ای تأثیرات اقتصادی گسترده‌ای دارند که شامل هزینه‌های تولید، اشتغال‌زایی، صرفه‌جویی در هزینه‌های سوخت و پایداری شبکه برق می‌شود. به‌رغم هزینه‌های بالای ساخت، نیروگاه‌های هسته‌ای در طول عمر عملیاتی خود هزینه‌های تولید پایینی دارند و در بسیاری از کشورها، برق حاصل از این نیروگاه‌ها از سوخت‌های فسیلی نیز ارزان‌تر است. علاوه بر این، سرمایه‌گذاری در انرژی هسته‌ای موجب ایجاد اشتغال گسترده می‌شود، به طوری که هر گیگاوات ظرفیت جدید در این حوزه، حدود 50 هزار شغل مستقیم در طول چرخه عمر خود ایجاد می‌کند. در آمریکا، نیروگاه‌های هسته‌ای سالانه بین 40 تا 50 میلیارد دلار ارزش اقتصادی از طریق فروش برق و درآمدهای جانبی ایجاد می‌کنند.
از نظر صرفه‌جویی در هزینه‌های سوخت، نیروگاه‌های هسته‌ای بسیار مقرون‌به‌صرفه‌تر از نیروگاه‌های فسیلی هستند. به‌عنوان مثال، یک نیروگاه هسته‌ای 1000 مگاواتی سالانه حدود 30 تن اورانیوم غنی‌شده مصرف می‌کند که هزینه آن بین 10 تا 25 میلیون دلار است، در حالی که هزینه تأمین گاز طبیعی برای نیروگاه مشابه فسیلی بین 600 تا 700 میلیون دلار برآورد شده است. افزون بر این، نیروگاه‌های هسته‌ای با ضریب دسترسی 92.5 درصد، قابلیت اطمینان بسیار بالاتری نسبت به نیروگاه‌های تجدیدپذیر دارند، زیرا ضریب دسترسی نیروگاه‌های تجدیدپذیر بین 40 تا 50 درصد است. این مزیت موجب کاهش نوسانات قیمت برق و افزایش امنیت انرژی در کشورهایی می‌شود که به انرژی هسته‌ای به‌عنوان یک منبع اصلی تولید برق تکیه کرده‌اند.
به طور کلی در اقتصادهای توسعه‌یافته، نیروگاه‌های هسته‌ای به عنوان یکی از ارکان اصلی تأمین انرژی پایدار، کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی و تضمین امنیت انرژی شناخته می‌شوند. کشورهایی مانند فرانسه، آمریکا، چین و روسیه بخش قابل توجهی از برق مصرفی خود را از طریق انرژی هسته‌ای تأمین می‌کنند، زیرا این فناوری علاوه بر پایداری، بازدهی اقتصادی بالایی هم دارد. نیروگاه‌های هسته‌ای با هزینه عملیاتی کم، عمر طولانی و کاهش انتشار آلاینده‌ها، نقش کلیدی در کاهش تأثیر نوسانات قیمت انرژی بر اقتصاد دارند و موجب ثبات در بازارهای صنعتی و تولیدی می‌شوند.
ایران با توسعه ظرفیت نیروگاه بوشهر و برنامه‌ریزی برای افزایش تولید برق هسته‌ای تا 20000 مگاوات، به سوی استقلال انرژی و کاهش وابستگی به منابع فسیلی حرکت می‌کند. تجربه کشورهایی که به انرژی هسته‌ای تکیه کرده‌اند، نشان داده است این فناوری نه‌تنها موجب کاهش هزینه‌های تولید برق، بلکه باعث ایجاد هزاران شغل، پیشرفت فناوری و ارتقای جایگاه کشور در عرصه بین‌المللی می‌شود. بنابراین، نیروگاه‌های هسته‌ای نه‌تنها برای ایران، بلکه برای هر کشوری که به دنبال توسعه پایدار، امنیت انرژی و رشد اقتصادی است، یک ضرورت راهبردی به شمار می‌آیند.