دریاچه‌ای که تشنه ماند
اگر چه کاهش بارش‌ها و خشکسالی‌ها باعث شده منابع آب‌های سطحی و زیرزمینی دچار نقصان شود ولی کم‌توجهی به مدیریت مصرف و نبود اقدامات کارشناسانه برای جلوگیری از هدررفت منابع آبی آنگونه که از مرگ تالاب‌ها جلوگیری شود موجب شده اکنون شاهد خشکیدگی دریاچه ارومیه باشیم. هرچند طی سال‌های گذشته برای احیای دریاچه ارومیه اقدامات خوبی چون رهاسازی آب از سد کانی‌سیب به سمت این دریاچه از طریق کانال انتقال آب انجام شد تا ۶۰۰ میلیون متر مکعب آب در سال از طریق تونل ۳۶ کیلومتری و کانال‌های دیگر به دریاچه ارومیه برسد ولی عوامل طبیعی در کنار بی‌تدبیری‌ها باعث شده اکنون این دریاچه در شرایط احتضار قرار گیرد. به هر حال این روزها که وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه در کنار کمبود شدید منابع آبی در ایران، تقریباً به مساله مورد بحث جامعه قرار گرفته است، کارشناسان می‌گویند نبود مدیریت درست طی سنوات و حتی دهه‌های گذشته موجب شده است تا دریاچه ارومیه به شوره‌زاری وسیع تبدیل شود. شاید نشانه‌های آغاز بحران کم‌آبی دریاچه ارومیه و هشدارهای اولیه درباره لزوم مداخله برای مدیریت منابع آب، به اواسط دهه 1370 شمسی بازگردد.
در آن سال‌ها، میزان بارندگی سالانه نسبت به میانگین بلندمدت کاهش محسوسی داشت و در کنار آن، طرح‌های متعدد توسعه کشاورزی و حفر گسترده چاه‌ها منجر به جهش در مصرف آب زیرزمینی حوضه شد. همچنین، اجرای ده‌ها سد بزرگ و کوچک بر رودخانه‌های تأمین‌کننده آب دریاچه، نظیر زرینه‌رود و سیمینه‌رود، از اواسط همین دهه آغاز شد و به شکل محسوسی از ورودی آب طبیعی به دریاچه کاست اما اوج تشدید بحران و نمایان شدن خسارات جدی، به اوایل دهه 1380 شمسی بازمی‌گردد. بنا بر آمار شرکت مدیریت منابع آب ایران، حجم آب دریاچه ارومیه از حدود 30 میلیارد مترمکعب در سال 1374 به کمتر از 5 میلیارد مترمکعب در سال 1393 رسید و سطح آب دریاچه طی حدود 20 سال بالغ بر 5 متر کاهش یافت. این کاهش شدید باعث شد وسعت آبی دریاچه از بیش از 5000 کیلومتر مربع به کمتر از 2000 کیلومتر مربع برسد و شوری آب هم تا حدود 400 گرم در لیتر افزایش یابد، در حالی که حد نرمال غلظت 180 تا 220 گرم در لیتر اعلام شده است. همه این تحولات در حالی مقابل چشم همه رخ داد که کردوانی که از او با نام «پدر علم کویرشناسی ایران» یاد می‌شود از ابتدای دهه ۶۰ و زمانی که شاید نه‌تنها خشکی کامل دریاچه ارومیه، بلکه حتی ایجاد بحران کم‌آبی در آن قابل تصور نبود، پیش‌بینی کرده بود مرگ دریاچه ارومیه قطعی است و باید به فکر مدیریت این پهنه وسیع، پس از مرگ آن بود. کردوانی در گفته‌ها و آثار مکتوب خود تأکید کرده بود تداوم برداشت بی‌رویه از منابع آب سطحی و زیرزمینی و گسترش بی‌برنامه کشاورزی، می‌تواند سرانجام به خشک شدن کامل دریاچه منجر شود. او ضمن اشاره به نوسانات طبیعی سطح آب در گذشته، این بار بحران را اساساً نتیجه دخالت‌های انسانی و فقدان مدیریت جامع منابع آب می‌دانست و بارها، از طریق مقالات و سخنرانی‌ها، هشدار داده بود فقدان اقدام مؤثر می‌تواند به تبدیل شدن بستر دریاچه به کانون بحران زیست‌محیطی و اقتصادی منجر شود.
* احتمال خشکیدگی کامل دریاچه ارومیه تا پایان ماه آینده
خبر نگران‌کننده احتمال خشکیدگی کامل دریاچه ارومیه تا پایان تابستان که اخیرا از سوی مدیرکل حفاظت محیط زیست آذربایجان غربی اعلام شد بیانگر کم‌توجهی به احیای این دریاچه بزرگ دنیاست که به گفته حجت جباری در بخش شمالی دریاچه ارومیه فقط لایه‌ای به ضخامت ۴ یا ۵ سانتیمتر آب وجود دارد که در واقع می‌توان گفت دیگر آبی وجود ندارد و با روند تبخیر فعلی، طی روزهای آینده، بخش شمالی دریاچه ممکن است به طور کامل خشک شود و این برای نخستین بار خواهد بود. وی افزود: از نظر محیط‌زیستی، در حال حاضر نیز تنها لایه‌ای بسیار نازک و پراکنده در شمال دریاچه باقی مانده که به سختی می‌توان آن را به عنوان سطح آبی محسوب کرد. البته در سال‌های گذشته نیز یک‌بار بخش جنوبی دریاچه به‌طور کامل خشک شده بود، در حالی که بخش شمالی حدوداً ۷۰۰ کیلومتر مربع سطح آبی داشت.
جباری اظهار کرد: در جنوب دریاچه ارومیه نیز حدود ۶۰۰ تا ۷۰۰ کیلومتر مربع از مساحت دریاچه دارای عمقی در حدود ۱۵ تا ۲۰ سانتیمتر است که با ادامه این روند، تا پایان تابستان احتمال کاهش شدید سطح آب وجود دارد. در صورت وقوع این شرایط، می‌توان گفت دریاچه به طور کامل خشک خواهد شد. البته هنوز به این مرحله نرسیده‌ایم اما فاصله زیادی هم نداریم. وی افزود: در سال آبی جاری، به دلیل وقوع خشکسالی و کاهش محسوس روان‌آب‌ها در رودخانه‌های حوضه آبریز دریاچه ارومیه و همچنین مصرف بالا در سطح حوضه، حقابه دریاچه به‌طور کامل تأمین نشده است. متأسفانه در این سال آبی، میزان ورود آب به دریاچه ارومیه بسیار محدود بوده و با توجه به گرمای هوا و شدت تبخیر، شرایط خشکی دریاچه شدت یافته است.
* ۵۶ درصد مخازن سدهای کشور خالی است
بررسی وضعیت پرشدگی سدهای کشور در اوایل مردادماه نشان می‌دهد پرشدگی سدها به ۴۴ درصد رسیده و این به معنای آن است که ۵۶ درصد مخازن سدها خالی است و این وضعیت ضرورت مدیریت مصرف آب را دوچندان می‌کند. ایران همواره در منطقه خشک و نیمه‌خشک قرار داشته و این مساله همواره باید مورد توجه بهره‌برداران آب قرار داشته باشد و از مصرف بی‌رویه آب به طور جد اجتناب کرد. در این شرایط بروز پدیده تغییر اقلیم نیز مزید بر علت کم‌آبی کشور شده و در سال‌های اخیر منابع آبی در سایه سنگین تغییر اقلیم با کاهش شدید روبه‌رو شده‌اند. این شرایط باید سرلوحه کارها قرار گرفته و زندگی و کسب و کار کشور متناسب با تغییرات اقلیمی و سازگار با کم‌آبی شود؛ امری که به گفته بنفشه زهرایی، مدیر موسسه آب دانشگاه تهران تاکنون اتفاق نیفتاده و همچنان پرمصرفی تداوم دارد. بررسی آمار‌های شرکت مدیریت منابع آب ایران نشان می‌دهد از ابتدای سال آبی جاری (ابتدای مهر۱۴۰۳) تا چهارم مرداد میزان آورده به سدهای کشور نسبت به مدت مشابه در سال آبی گذشته (ابتدای مهر۱۴۰۲ تا آخر شهریور۱۴۰۳) با کاهش ۴۲ درصدی همراه شده است. همچنین از ابتدای سال آبی جاری تا چهارم مرداد، ۲۳ میلیارد و ۵۰ میلیون متر مکعب آب وارد سدهای مهم و بزرگ شده است، این در حالی است که سال گذشته این میزان ۳۹ میلیارد و ۹۱۰ میلیون متر مکعب بوده است. حجم سدهای مهم و بزرگ کشور از ابتدای سال آبی جاری تا چهارم مرداد ۲۲ میلیارد و ۶۰۰ میلیون مترمکعب شده است که در مقایسه با ۳۰ میلیارد و ۴۰۰ میلیون مترمکعب سال گذشته ۲۶ درصد کاهش را نشان می‌دهد. همچنین میزان خروج آب از سدهای کشور با هدف مدیریت تامین آب با کاهش ۲۲ درصدی نسبت به سال گذشته آبی روبه‌رو شده است.