رنگ خدا
در حالی که سیل مشتاقان زیارت حضرت اباعبدالله الحسین به سمت مقتل و مدفن آن حضرت و اقربا و اصحاب‌شان روانه است، خبر رسید طراح ضریح شش‌گوشه کربلا چهره در نقاب خاک کشید. کسی که ۸۰ سال در عرصه نگارگری ایرانی فعالیت داشت و نمادی تمام‌عیار و کمال‌یافته از تلفیق فرهنگ ایرانی با فرهنگ شیعی بود، همزمان با برپایی موکب‌های اربعین حسینی و پیاده‌روی زائران به سمت بارگاه سیدالشهدا از دنیا رفت. او که ۹۶ سال پیش در اصفهان زاده شد، وصیت کرده بود کنار مزار صائب تبریزی در اصفهان دفن شود و در آغوش شهری که چونان مادرش آن را دوست می‌داشت آرام بگیرد. می‌گویند نقاشی، هنر خواص جامعه است اما استاد محمود فرشچیان کسی بود که همه ایرانی‌ها او را بخوبی می‌شناختند. او کسی بود که به نگارگری ایرانی هویتی مستقل از شعر و کلام داد و از هنر نگارگران شرق و غرب الهام گرفت تا نقاشی‌های ایرانی را به حد کمال برساند. استفاده نمادین از رنگ‌ها، نوع انتخاب مضامین، قاب‌هایی که در آن صورت شخصیت‌ها پیدا نیست اما احوال چهره‌شان کاملاً واضح است و چندین و چند مورد دیگر در تابلوهای استاد فرشچیان جزو برجستگی‌هایی است که به لحاظ زیبایی‌شناختی می‌تواند فراتر از نقاشی، به طور کلی در جهت‌گیری هنر ایرانی موثر باشد. در ادامه بر تعدادی از این ویژگی‌های برجسته آثار استاد فقید مرحوم محمود فرشچیان مروری داشته‌ایم.
نقاش ملی و آیینی
استاد محمود فرشچیان، مشهورترین نقاش حال حاضر در ایران که آثارش هم حاوی جنبه‌های ملی است و هم آیینی و مذهبی، ۴ بهمن‌ماه سال ۱۳۰۸ شمسی در شهر هنرپرور اصفهان دیده به جهان گشود. پدرش که مردی هنردوست بود، با توجه به اشتیاق فرزند به هنر نقاشی، او را به کارگاه استاد
«حاج میرزاآقا امامی» رهنمون کرد. او سپس در هنرستان هنرهای زیبای اصفهان از استاد «عیسی بهادری» تعلیم گرفت و پس از پایان این دوره به اروپا رفت و چند سالی در آنجا به مطالعه و بررسی آثار نقاشان برجسته غرب همت گماشت. در نتیجه همین مطالعات بود که محمود فرشچیان به رهیافتی تازه از هنر نقاشان با معیارهای جهانی رسید. فرشچیان پس از بازگشت به ایران کار خود را در اداره کل هنرهای زیبای تهران آغاز کرد و پس از مدتی به مدیریت اداره هنرهای ملی و استادی دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران برگزیده شد.
در این میان با کار و کوشش مداوم و خلق آثار شگفت‌انگیز، آوازه هنری او در ایران و در فراسوی مرزها گسترش یافت. استاد فرشچیان در حیطه نقاشی ایرانی به وجود آورنده سبک و مکتب خاصی است که در عین توجه به اصالت مبانی سنتی این هنر، با ابداع شیوه‌های نو، قابلیت و کارایی نقاشی ایرانی را افزایش داده است. به عبارتی تا قبل از فرشچیان، اکثر نقاشی‌ها یا به طور کلی‌تر آثار تجسمی ایران، شکل بصری یک بیت شعر یا هر کلام قصار دیگری بودند. مثلا بیتی از حافظ شیرازی، تبدیل به نقاشی می‌شد یا صحنه‌هایی از شاهنامه را نقاشی می‌کردند. هنرهای تجسمی دیگر مثل خطاطی و ماورای آن هم که اساساً بر شعر و به طور کلی‌تر کلام مبتنی بودند. فرشچیان هنر نقاشی ایرانی را غنا بخشید و از حالت الزامی یک پدیده متکی به شعر و ادبیات رها ساخت و رسالت و ارزشی در حد سایر هنرها در نقاشی ایرانی پدید آورد. نقاشی‌های استاد آمیزه دلپذیری از اصالت و نوآوری است.
معنابخشی با رنگ
استاد فرشچیان با خطوط روان و ترکیب‌بندی‌های ظریف و مدور، راز و رمزها و اشارات درونی نهفته را در آثار خود به وجود می‌آورد. در همین حال با نوآوری در گزینش موضوع و پرداخت اثر به گستره‌ای فراتر از قالب‌های مرسوم می‌رسد. رنگ‌های تابناک و مواجی که در آثار استاد دیده می‌شوند، آیتی است از ابتکار که افسانه‌ای به نظر می‌رسد.
به‌کارگیری رنگ، اعم از نوع یا انتخاب رنگ‌های مورد توجه هنرمند، بنا بر امکانات و روحیات و موضوع اثر، قابل توجه است. بر خلاف مواد رنگی که در آثار نگارگری پیشین به صورت تخت، خالص و پرتلألو و محاط در قلم‌گیری در کنار هم قرارگرفته‌اند، استاد فرشچیان با تلفیق رنگ‌ها، بویژه با استفاده از اکریلیک که به صورت نوین در نگارگری استفاده شد، به تنوع و توسعه بیانی بیشتری دست یافت و توانست درخشندگی بیشتری را در رنگ‌گذاری ایجاد کند.
انتخاب رنگ و شیوه رنگ‌گذاری در این آثار این واقعیت را آشکار می‌سازد که زمینه مذهبی - تاریخی و اعتقادی به مفاهیم و مضامین آنها معنای ویژه‌ای بخشیده است. رویکرد هنرمند در به کارگیری رنگ‌های سفید، سبز و همچنین آبی و حتی در مواردی رنگ زرد در آثار مذهبی قابل توجه است. رنگ سفید از سویی با خلوص، پاکی، پارسایی و آموزه‌های دینی پیوند دارد و از سوی دیگر نموداری از صلح و امنیت است.
در این آثار، رنگ سفید در جامه معصومان و شخصیت‌های مذهبی به کار رفته که معرف قداست، عصمت و ایجاد صلح و آرامش توسط ایشان است. فاطمه بنت اسد و حضرت امیر در «مولود کعبه»، علی‌اصغر و امام حسین در «هدیه عشق»، حضرت زهرا در «شفاعت» و حضرت مهدی در تابلوی «امید» را می‌توان در این زمینه مثال زد. رنگ سبز هم نشانی از سیادت و تأکیدی بر سلاله پیامبر و امامان معصوم و همچنین مفهوم پایداری و ایستادگی را در نگاره «پرچمدار حق» مورد توجه قرار داده است. این رنگ در نگاره‌های هنرمند عمدتاً در تزئین شال یا خود شال و یا به صورت هاله اطراف سر به کار رفته تا بر سلاله و سیادت تأکید ورزد. نمونه آن را در تولد امید، هدیه عشق، یتیم‌نوازی، شفاعت، پرچمدار حق، غدیر و ضامن آهو می‌توان دید. رنگ آبی صرف‌نظر از خاصیت سردش، رنگ ثبات، کمال، صلح، آرامش و نمادی از قداست و امید است. این رنگ در نگاره‌های مولود کعبه و امید، اشارتی لطیف به صلح و آرامش و حضور حضرت مهدی موعود است.
نقاشی ایرانی نوین
خیلی‌ها فرشچیان را با واژه مینیاتور می‌شناسند و عده‌ای دیگر ممکن است تصور کنند او صرفا متعلق به مکتب نقاشی ایرانی است. به نظر می‌رسد به کار بردن واژه «نقاشی ایرانی» یا «نگارگری» درباره شخصی مثل استاد فرشچیان به مراتب سنجیده‌تر و رساتر از مینیاتور است.
واژه مینیاتور کوتاه شده واژه فرانسوی مینی‌موم ناتورال و برابر با جهان کوچک است و در واژه برابر با کوچک‌تر نشان دادن است. این واژه در آغاز قرن گذشته به فرهنگ مطالعاتی هنر ایران راه یافت و سپس به گونه همگانی کاربرد پیدا کرد. واژه مینیاتور تنها به نگارگری ایرانی گفته نمی‌شود، بلکه هر اثر ریزنقش و ظریف هنری که این ویژگی‌ها را داراست به همین نام خوانده می‌شود. گفتن واژه مینیاتور به نگارگری‌های کهن ایرانی نارسا و گمراه‌کننده است. البته باید گفت با وجود اینکه نگارگری، برابری شایسته برای نقاشی اصیل ایرانی است اما در عین حال نمی‌توانیم واژه نگارگری سنتی را به آثار فرشچیان تعمیم دهیم، چرا که با وجود برخی اشتراکاتی که در مبانی اصیل نقاشی ایرانی دارند، اختلافات برجسته‌ای نیز به همراه دارند. فرشچیان در همه ویژگی‌های نقاشی ایرانی، دارای خلاقیت و نوآوری است که دستاورد آن مبانی نظری و عملی بوده است که همین مبانی منجر به ابداع و ایجاد سبک و تشخص هنری هنرمند شده است. آثار این هنرمند را می‌توان با لحاظ کردن مبانی نظری و عملی آن، «نقاشی ایرانی نوین» نامید که در ادامه و در راستای سنت‌های اصیل نگارگری ایرانی به تکامل رسیده است. نگارگری ایرانی به نوعی نقاشی ظریف و ریزنقش ایرانی گفته می‌شود که در گذشته بیشتر برای کتاب‌آرایی ادبی، علمی و پزشکی انجام می‌شد یا به گونه جداگانه ساخته می‌شد که به آن مرقع می‌گفتند. امروزه این هنر از محدوده کتاب‌آرایی فراتر رفته است. نام کاملی که همه این بخش‌ها را در بر بگیرد «نقاشی ایرانی» است. پس از آشنایی غرب با هنر نگارگری شرقی از روی همانندی در اندازه، غربیان واژه مینیاتور را مثل برای نگارگری‌های ایرانی هم به کار بردند؛ در حالی که نگارگری ایرانی در بنیاد فلسفی و زیباشناختی‌اش با مینیاتورهای چین و ژاپن و از نگاه فنی با مینیاتورهای اروپا تفاوت دارد و تنها از دید اندازه و کوچکی با آنها یکی است. هنر نگارگری ایرانی - اسلامی از سده هشتم هجری تا سده یازدهم هجری شکوفایی نمایان داشت ولی نقش و نگارهای برجا مانده از دوران پیش از اسلام تا زمان حمله مغولان و همچنین کارهای دیوارنگاری، پرده‌نگاری، قلمدان‌نگاری و مانند آن در سده‌های نزدیک‌تر هم نمودهایی دیگر اما کمتر شناخته‌شده از نقاشی ایرانی به‌شمار می‌روند.
یکی از عناصر برجسته در آثار استاد فرشچیان «فرشته» است. عمدتاً دوران اسلامی با آثار روایی و داستان‌های مذهبی به فرشته - موجودی فرازمینی که رنگ و لعاب فراوان در ادوار تاریخی به خود گرفته است- شکلی ویژه بخشیده است. سیر تحول تصویری فرشته در طول اعصار، لباس‌های ملونی به تن کرده است اما در دوران معاصر چه نقشی بازی کرده است؟ نگارگری ایرانی تقلید یا توصیف صرف طبیعت نیست، بلکه نمایش خیال‌انگیز، شاعرانه و نمادین میان انسان و طبیعت و عالم ملکوت است. ریشه و شالوده این نگاه به تفکرات اسلامی بازمی‌گردد. در این میان هنرمند ایرانی از دیرباز به عالم ارواح، فرشتگان، دیوان و موجودات خارق‌العاده باور داشته و با این اعتقاد و با تغییر در عناصر و فضای مادی کوشیده راهی را برای القای جهانی غیرمادی و معنوی باز کند. فرشتگان یکی از موضوعاتی هستند که نگارگر با تکیه بر اعتقادات و تخیلات خود دست به بازنمایی آن می‌زند.
بنا بر روایات، فرشتگان از نور آفریده شده‌اند و همواره به عبادت و تسبیح خداوند مشغولند، هیچ‌گاه از این کار فراغت نمی‌یابند و سستی نمی‌ورزند و به اذن خداوند در جهان هستی تأثیرگذار هستند. به بالدار بودن فرشته‌ها اشاره صریحی شده است و در سوره مبارکه فاطر در قرآن مجید آمده است: «سپاس خدای را که پدیدآورنده آسمان‌ها و زمین است، فرشتگان را فرستادگانی قرار داد که دارای بال‌هایی دوگانه، سه‌گانه و چهارگانه‌اند. در آفرینش بیفزاید هر آنچه خواهد». فرشته در آثار نگارگری به شکل‌های مختلفی دیده می‌شود، گاهی به صورت و شبیه انسان با ۲ بال کشیده شده‌اند و اغلب از لطافت و پاکی و ظرافت زنانه برای تصویر کردن آنها استفاده شده است. اندازه بال‌ها هم در آثار مختلف، متفاوت در نظر گرفته شده است. در آثار استاد فرشچیان، توجه به عناصر طبیعت بیننده را به رمز و راز حیات و تفکر و ژرف‌نگری دعوت می‌کند. در این آثار به مشخصات و جزئیات تمام موجودات توجه شده است؛ در ترسیم عناصر طبیعی و نمایاندن خصلت‌های خاص آنها ظرافتی وسواس‌گونه به کار رفته است. فرشته‌ها هم در آثار استاد فرشچیان دارای ویژگی‌های خاص هستند. قامت‌ها اغلب کشیده و واقع‌گرا هستند. تصاویر اغلب در فضاهای پرنقش و نگار و تلفیقی از واقعیت و رویا ترسیم شده‌اند. اغلب رنگ‌ها شفاف، خالص و روحی هستند و تعادل در رنگ‌ها قابل مشاهده است. از مهم‌ترین عناصر اصلی در آثار استاد فرشچیان رویارویی فرشته و اهریمن و خیر و شر است و هنرمند در آثار خود به جنبه‌های نمادین و اساطیری و رمزآلود اشاره داشته است. فرشته‌ها در بسیاری آثار نقش راهنما و پیام‌آور (مانند تابلوهای «پیر دهر» و «کتاب»)، در برخی آثار نبرد با نفس ( تابلوی «رهایی») و یا حتی مانند اثر «بی‌گناه» اسیر و دست بسته‌اند. تناسب و شکل بال هم به فراخور محل قرارگیری و موضوع، با اندازه‌ها و شکل‌های گوناگون کشیده شده است.
سر حلقه تحول در نگارگری معاصر
پس از سال‌ها غیبت موضوعات شیعی در نگارگری، استاد محمود فرشچیان به عنوان یکی از سرحلقه‌های تحول در نگارگری معاصر، تجربه‌ای نو را در مواجهه با موضوع و مضمون شیعی آزمود.
معروف‌ترین اثر فرشچیان تابلوی عصر عاشوراست. البته او آثار مذهبی پرآوازه دیگری هم دارد از جمله تابلوی «ضامن آهو»: طرحی از شمایل امام رضا؛ تابلوی «پنجمین روز آفرینش»: در این تابلو همه مخلوقات زمینی و آسمانی به ستایش پروردگار مشغولند؛ تابلوی «ابراهیم نبی»: تصویر حضرت ابراهیم(ع) در آتش و گلستان شدن آتش بر ابراهیم(ع)؛ تابلوی «شمس و مولانا»: از یکی از اشعار مولانا الهام گرفته شده است؛ تابلوی «ستایش»: به گفته خود او این تابلو برداشتی از مفهوم آیه «یسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الأرْضِ» است؛ تابلوهای «آسمان چهارم» و «شام غریبان»: یکشنبه ۱۵ شهریور ۱۳۹۴ در مجموعه فرهنگی - تاریخی سعدآباد رونمایی شد و تابلوی «یتیم‌نوازی علی»: با نام اصلی «پناه»، مهربانی و یتیم‌نوازی حضرت علی‌بن ابی‌طالب را سوژه اصلی کار قرار داد.
همچنین طراحی‌های ضریح مطهر و منور حضرت اباعبدالله(ع) و ثامن‌الائمه حضرت رضا(ع) به قلم ماندگار و باکفایت استاد فرشچیان انجام شده که این نقوش زرین، یادمانی است خجسته در تاریخ فرهنگ و هنر ایران و استاد فرشچیان این موارد را به صورت افتخاری انجام داده و به این توفیق، مفتخر است. ایشان به طور کل برای هیچ‌کدام از تابلوهای مذهبی‌شان که بسیار پرتعداد هم هستند و بخش اعظم کارنامه کاری‌شان را تشکیل می‌دهد، هیچ پولی دریافت نکرده‌اند.