هفته منابع طبیعی فرصتی برای آینده سبز
کبری محمدی: هفته منابع طبیعی، فرصت مناسبی است تا با نگاهی عمیق‌تر به وضعیت منابع طبیعی کشورمان به چالش‌های موجود و راه‌حل‌های علمی و عملی برای حفاظت و بهبود این منابع بپردازیم. ایران کشوری است که به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص خود، در معرض تهدیدات زیادی برای منابع طبیعی قرار دارد. از یک طرف، تغییرات اقلیمی و خشکسالی‌های پی‌درپی و از سوی دیگر، افزایش جمعیت و توسعه‌های بی‌رویه، فشار زیادی بر این منابع وارد کرده‌اند.
* منابع طبیعی؛ سرمایه‌ای ارزشمند
منابع طبیعی شامل آب، خاک، جنگل‌ها، مرتع‌ها و تنوع زیستی، پایه‌گذار بسیاری از فرآیندهای اکولوژیک و اقتصادی در ایران هستند. این منابع نه‌تنها به عنوان منابع اولیه تأمین مواد غذایی و انرژی، بلکه به عنوان محرک‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی اهمیت دارند. برای مثال، جنگل‌های زاگرس و البرز، علاوه بر تأمین چوب و مواد اولیه، نقش حیاتی در تنظیم آب و هوا و جلوگیری از فرسایش خاک دارند. از سوی دیگر، مراتع کشور به عنوان پوشش گیاهی و زیستگاه‌های طبیعی، در حفظ تنوع زیستی و تغذیه دام‌ها نقش عمده‌ای ایفا می‌کنند.
* چالش‌های عمده منابع طبیعی در ایران
در ایران، در کنار اهمیت حیاتی این منابع، چالش‌های بسیاری نیز وجود دارد که نیازمند توجه فوری و اقدامات جدی هستند. یکی از بزرگ‌ترین تهدیدات، فرسایش خاک است. ایران یکی از کشورهای با بالاترین نرخ فرسایش خاک در جهان است که این مسأله می‌تواند به کاهش قدرت تولید کشاورزی و افزایش خطر سیلاب‌ها منجر شود. علاوه بر آن، خشکسالی‌های متعدد و تغییرات اقلیمی، باعث کاهش منابع آبی شده و چالش‌هایی برای کشاورزی، تأمین آب شرب و حفظ اکوسیستم‌ها به همراه دارد. بویژه در مناطق مرکزی و جنوب‌شرقی کشور، بحران آب یکی از مسائل حیاتی به شمار می‌رود. در کنار اینها، مشکلاتی همچون بهره‌برداری‌های بی‌رویه از جنگل‌ها، قطع درختان به دلیل نیاز به سوخت و چوب و فشارهای توسعه‌ای بر مراتع، همه این منابع را در معرض نابودی قرار داده است.
* برنامه‌های قانونی و 5 ساله برای حفاظت از منابع طبیعی
در راستای حفاظت از منابع طبیعی و توسعه پایدار، جمهوری اسلامی ایران برنامه‌های متعددی را از طریق قوانین و سیاست‌های ملی طراحی و اجرا کرده است. در این زمینه، برنامه‌های 5 ساله توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار هستند. با وجود اینکه در برنامه‌های توسعه پنجم و ششم بر اصل حفاظت از آب و خاک تأکید شده بود اما خروجی مثبتی از سازمان‌های متولی دیده نشده و شاهد وضعیت بحرانی در برخی فاکتورها همچون فرسایش خاک و فرونشست زمین و آلودگی هوا بوده‌ایم، در برنامه هفتم توسعه نیز بر کاهش20درصدی فرسایش خاک تاکید کرده و امیدواریم با وجود وضعیت بحرانی آب و خاک در کشور عزیزمان در این برنامه اقدامات موثری برنامه‌ریزی و اجرا شود. در شرایط فعلی، براي تشكيل يك سانتیمتر خاك در کشور 300 تا 1000 سال زمان لازم است. در جدیدترین برآورد فرسایش خاک در سطح کشور، میانگین سالانه فرسایش خاک برای ایران 16.5 تن در هکتار (معادل 2.7 میلیارد تن تلفات کل سالانه) برآورد شده است. بیشترین مقدار فرسایش خاک در استان‌های غربی و شمال غربی (لرستان، ایلام و...) گزارش شده است و این یعنی عدم کفایت برنامه‌ها و اقدامات سال‌های گذشته سازمان‌های مرتبط.
* وضعیت کنونی حفاظت از منابع طبیعی
با وجود این تلاش‌ها و سیاست‌های ملی، هنوز چالش‌های جدی در مسیر حفاظت از منابع طبیعی وجود دارد. بسیاری از طرح‌ها و برنامه‌ها به دلیل مشکلات اجرایی، منابع مالی محدود و گاهی کم‌توجهی به اجرای دقیق قوانین، به نتایج مورد انتظار نرسیده‌اند. به عنوان مثال، بسیاری از پروژه‌های بیابان‌زدایی و احیای جنگل‌ها با موانع اجرایی مواجه شده‌اند و گاهی به دلیل عدم هماهنگی بین نهادهای مختلف، تأثیرات مطلوب را نداشته‌اند. همچنین در حالی که برخی برنامه‌ها مانند طرح‌های احیای منابع آبی و مدیریت پایدار جنگل‌ها به طور نسبی موفق بوده‌اند، هنوز در بسیاری از مناطق کشور، بویژه در مناطق خشک و نیمه‌خشک، بحران‌های زیست‌محیطی ادامه دارد و منابع طبیعی در معرض تهدیدات جدی هستند.
* ضرورت مدیریت منابع طبیعی
با توجه به چالش‌های پیش رو، مدیریت صحیح منابع طبیعی یک نیاز اساسی است که باید با رویکردهای علمی و پایدار در اولویت قرار گیرد. در این راستا، چند نکته اساسی قابل توجه است:
حفاظت و احیای منابع طبیعی: نخستین قدم در مدیریت منابع طبیعی، حفاظت از آنها است. جنگل‌ها، مراتع و منابع آبی باید با استفاده از روش‌های نوین نظارتی و علمی محافظت شوند. احیای مناطق تخریب‌شده، بویژه در حوضه‌های آبریز و مناطق آسیب‌دیده از خشکسالی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
استفاده بهینه از منابع آب: با توجه به بحران آب در کشور، ضروری است که تکنیک‌های نوین آبیاری در کشاورزی و صنایع به کار گرفته شود. (در یکی از بندهای قانون هفتم توسعه کشور نیز اشاره شده است) بهینه‌سازی مصرف آب از طریق استفاده از سیستم‌های آبیاری قطره‌ای و تصفیه فاضلاب‌های شهری و صنعتی، می‌تواند راه‌گشای بسیاری از مشکلات باشد.
توسعه کشاورزی پایدار: کشاورزی در ایران یکی از بخش‌های مهم اقتصادی است اما برای کاهش آسیب‌های زیست‌محیطی، نیاز به رویکردهای پایدار داریم. استفاده از کودهای آلی، کاهش مصرف سموم شیمیایی و حفظ تنوع زیستی در مزارع، از اصول اساسی کشاورزی پایدار است.
آموزش و فرهنگ‌سازی عمومی: یکی از راه‌های مؤثر در حفظ منابع طبیعی، ارتقای آگاهی عمومی است. مردم باید از اهمیت حفاظت از محیط‌زیست آگاه شوند تا به‌طور فعال در این روند مشارکت کنند. فرهنگ‌سازی در مدارس، دانشگاه‌ها و رسانه‌ها می‌تواند به تغییر نگرش‌ها و رفتارهای زیست‌محیطی کمک کند.
* آینده منابع طبیعی ایران
در نهایت، برای تضمین آینده‌ای پایدار برای منابع طبیعی ایران، نیاز به تدوین و اجرای برنامه‌های بلندمدت و جامع داریم. این برنامه‌ها باید شامل حفاظت از اکوسیستم‌ها، استفاده بهینه از منابع طبیعی و ایجاد زیرساخت‌های مقاوم در برابر تغییرات اقلیمی باشند. همچنین، توسعه تحقیقات علمی و فناوری در زمینه‌های مختلف مانند کشاورزی، منابع آب و انرژی، می‌تواند به بهبود وضعیت فعلی کمک کند.در این راستا، همکاری‌های بین‌المللی نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. ایران می‌تواند از تجربیات و دانش کشورهای پیشرفته در زمینه حفاظت از منابع طبیعی بهره‌برداری کند و با استفاده از تکنولوژی‌های نوین، راه‌حل‌هایی برای بحران‌های زیست‌محیطی ارائه دهد.در نهایت، منابع طبیعی ایران، گنجینه‌ای بی‌نظیر و منبعی حیاتی برای توسعه پایدار کشور هستند. حفاظت از این منابع نه‌تنها مسؤولیت دولت و نهادهای مرتبط است، بلکه مشارکت فعال مردم در این مسیر بسیار اهمیت دارد. با تدوین سیاست‌های مناسب، استفاده از فناوری‌های نوین و توجه به اصول توسعه پایدار، می‌توان به حفظ این منابع برای نسل‌های آینده امیدوار بود. هفته منابع طبیعی فرصتی است تا به این مسائل توجه کنیم و برای آینده‌ای سبزتر و پایدارتر قدم برداریم.