چالش‌های بازسازی قره‌باغ در سایه انتقادات و ابهامات
به گزارش وطن امروز، پس از پایان جنگ 44 روزه در سال 2020، دولت جمهوری آذربایجان بازسازی مناطق آزاد شده و بازگرداندن آوارگان داخلی را به عنوان یک اولویت استراتژیک در دستور کار خود قرار داد.
طی سه سال گذشته، میلیاردها منات (واحد پول آذربایجان) بودجه به این امر اختصاص یافته، پروژه‌های زیربنایی متعددی کلید خورده و در بیانیه‌های رسمی، همواره پیش‌بینی‌های خوش‌بینانه‌ای در مورد آینده این مناطق ارائه شده است. با این حال، امروز پس از گذشت چند سال، ارزیابی وضعیت موجود صرفاً با اتکا به آمار و ارقام رسمی، تصویری کامل از واقعیت ارائه نمی‌دهد.
نگاهی گذرا به پیشینه قره‌باغ
قره‌باغ، منطقه‌ای کوهستانی در قفقاز جنوبی است که جامعه بین‌المللی آن را به عنوان بخشی از خاک جمهوری آذربایجان به رسمیت می‌شناسد، اما برای دهه‌ها تحت اشغال ارمنستان قرار داشت. این منطقه از اواخر دهه 1980 میلادی (سال 1988) به کانون اصلی مناقشات قومی میان ارامنه و آذربایجانی‌ها تبدیل شد. جنگ اول قره‌باغ در اوایل دهه 1990 منجر به کنترل کامل ارمنستان بر این منطقه و آوارگی بیش از 600 هزار نفر از ساکنان آذربایجانی آن شد.
در پاییز 2020، جنگ 44 روزه دوم قره‌باغ به وقوع پیوست که در نتیجه آن، جمهوری آذربایجان کنترل بخش قابل‌توجهی از این مناطق را بازپس گرفت و فرآیند بازسازی و اسکان مجدد آوارگان را آغاز کرد. در سپتامبر 2023 نیز، با انجام عملیاتی که باکو آن را «عملیات ضدتروریستی» نامید، کنترل کامل آذربایجان بر قره‌باغ تثبیت شد. این رویداد منجر به مهاجرت تقریباً تمامی جمعیت ارمنی ساکن در منطقه (حدود 100 تا 120 هزار نفر) به ارمنستان گردید که به عنوان یکی از بزرگترین موج‌های پناهندگی در دوران معاصر ثبت شده است.
آمار رسمی چه می‌گوید؟
بر اساس آمارهای رسمی، تا سپتامبر 2024، بیش از 8 هزار نفر از آوارگان داخلی به مناطق بازپس‌گرفته شده در قره‌باغ بازگشته‌اند. دولت آذربایجان همچنین اعلام کرده که قصد دارد تا پایان سال 2026، زمینه بازگشت 40 هزار نفر دیگر را فراهم کند. با این حال، جزئیات مربوط به نحوه تحقق این هدف و سازوکارهای اجرایی آن هنوز به روشنی اعلام نشده است.
فرآیند اسکان مجدد در برخی شهرها مانند خانکندی (مرکز سابق قره‌باغ کوهستانی) آغاز شده است. افتتاح «دانشگاه قره‌باغ» در سپتامبر 2024 و استقرار دانشجویان و کادر علمی در آن، یکی از نمودهای نمادین این فرآیند است، اما همچنان آمار دقیقی از تعداد ساکنان فعلی این شهرها منتشر نمی‌شود.
میلیاردها دلار هزینه برای بازسازی
حجم سرمایه‌گذاری دولت آذربایجان برای بازسازی قره‌باغ بسیار قابل توجه بوده است:
2021 تا 2023: 12 میلیارد منات (معادل 7.1 میلیارد دلار)
2024: 4.8 میلیارد منات (معادل 2.83 میلیارد دلار)
2025 (بودجه پیش‌بینی شده): 4 میلیارد منات (معادل 2.35 میلیارد دلار)
این اعتبارات عظیم عمدتاً صرف بازسازی و احداث زیرساخت‌های حمل‌ونقل (جاده، راه آهن، فرودگاه)، انرژی، ارتباطات، آموزشی و بهداشتی شده است. این ارقام توسط منابع مختلفی از جمله گزارش‌های وزارت خارجه آمریکا و رسانه‌های داخلی آذربایجان تأیید شده‌اند.
همچنین، «طرح‌های جامع توسعه» برای شهرهای مهمی چون خانکندی، خوجالی، خوجاوند و آغ‌دره در حال تهیه و اجراست. به عنوان نمونه، یک کارخانه دوزندگی در خانکندی با ظرفیت اشتغال 400 نفر راه‌اندازی شده و برنامه‌هایی برای افزایش این ظرفیت به 800 نفر وجود دارد.
«بازگشتگان» موجر و چالش‌های اجتماعی
در این میان، گزارش‌هایی مبنی بر اقدام برخی از آوارگان بازگشته به اجاره دادن خانه‌هایی که از سوی دولت به آنها تحویل داده شده، منتشر شده است. این پدیده سوالاتی را در مورد کارایی نظارت دولتی و همچنین عدالت و شفافیت در نحوه توزیع امکانات و مسکن میان بازگشتگان ایجاد می‌کند و می‌تواند نشانه‌ای از بروز نابرابری و طبقه‌بندی اجتماعی در میان آنها باشد.
مناقشات و انتقادات بین‌المللی
دولت آذربایجان همواره تلاش کرده تا فرآیند بازگشت آوارگان و بازسازی قره‌باغ را به عنوان یک داستان موفقیت‌آمیز به تصویر بکشد. اما این روایت با انتقاداتی از سوی برخی رسانه‌های بین‌المللی و سازمان‌های حقوق بشری مواجه است.
ارمنستان، باکو را به «پاکسازی قومی» متهم می‌کند و برخی نهادهای بین‌المللی نیز نسبت به نبود نظارت کافی بر وضعیت غیرنظامیان و رعایت حقوق آنها ابراز نگرانی کرده‌اند.
در این شرایط، سوالات اساسی و تعیین‌کننده‌ای درباره آینده قره‌باغ و ساکنان جدید آن بی‌پاسخ مانده است:
- فرآیند واقعی ادغام اجتماعی آوارگان بازگشته چگونه پیش می‌رود؟
- آیا فرصت‌های شغلی، زیرساخت‌ها و خدمات اجتماعی موجود، پاسخگوی نیازهای اولیه بازگشتگان است؟
- در پس‌زمینه سیاسی این فرآیند، مسائل مهمی مانند جبران خسارت‌ها، اجرای عدالت و سازوکارهای حقوقی در چه مرحله‌ای قرار دارند؟
- آیا هدف‌گذاری بازگشت 40 هزار نفر تا سال 2026 یک برنامه واقع‌بینانه است یا صرفاً یک عدد تبلیغاتی؟
بازسازی قره‌باغ برای جمهوری آذربایجان فراتر از یک پروژه عمرانی و فنی، یک مسئله عمیقاً نمادین و سیاسی است. بودجه‌های هنگفت، طرح‌های جامع و اهداف بلندپروازانه اعلام شده‌اند، اما واقعیت میدانی این فرآیند با سرنوشت انسان‌ها، مشکلات پیچیده اجتماعی و انتظارات گره خورده است.
آمار بازگشتگان افزایش می‌یابد، جاده‌ها و ساختمان‌های جدید احداث می‌شوند و دانشگاه‌ها بازگشایی می‌گردند. اما سوال کلیدی همچنان پابرجاست: آیا بازگشت به قره‌باغ تنها یک جابجایی فیزیکی است، یا بازگشتی توأم با تضمین یک زندگی شایسته و پایدار برای ساکنان آن خواهد بود؟
انتهای پیام/