ایران یک قدم تا هاب گازی

گروه اقتصادی: در دیدار اخیر اعضای هیات دولت با رهبر معظم انقلاب، بر ضرورت واردات گاز برای تأمین نیاز زمستانی کشور تأکید شد؛ تصمیمی که با وجود ذخایر عظیم گازی ایران، نشان‌دهنده عمق ناترازی انرژی در کشور است. این گزارش به بررسی آمار تولید و مصرف گاز، دلایل نیاز به واردات، جزئیات توافق ایران و روسیه و تأثیر این واردات بر پایداری صنایع می‌پردازد.
ایران با دارا بودن دومین ذخایر بزرگ گاز طبیعی جهان پس از روسیه، سالانه حدود ۲75 میلیارد مترمکعب گاز تولید می‌کند که معادل ۶.۴ درصد از کل تولید جهانی است. با این حال مصرف داخلی نیز به‌شدت بالا بوده و در سال ۱۴۰3 به بیش از۲50 میلیارد مترمکعب رسید؛ یعنی روزانه بیش از 700 میلیون مترمکعب. این مصرف سنگین، ایران را به چهارمین مصرف‌کننده بزرگ گاز در جهان تبدیل کرده است، در حالی که جمعیت و وسعت آن نسبت به کشورهای پرجمعیت مانند آمریکا و چین بسیار کمتر است.
بخش‌های خانگی و تجاری با سهم ۵۰ درصدی، بیشترین مصرف گاز را به خود اختصاص داده‌اند، در حالی که نیروگاه‌ها ۲۹ درصد و صنایع ۲۰ درصد از مصرف گاز را تشکیل می‌دهند. این الگوی مصرف، بویژه در فصل زمستان، فشار مضاعفی بر شبکه گازرسانی وارد می‌کند و موجب ناترازی شدید بین تولید و تقاضا می‌شود. نتیجه این ناترازی، کاهش فشار گاز در مناطق سردسیر، خاموشی‌های صنعتی و اختلال در فعالیت‌های تولیدی است.
در همین راستا ایران و روسیه به توافقی برای انتقال مرحله اول سالانه ۵۵ میلیارد مترمکعب گاز دست یافته‌اند که معادل روزانه حدود ۱۵۰ میلیون مترمکعب است. این گاز می‌تواند از طریق خاک جمهوری آذربایجان و به ‌صورت زمینی به ایران منتقل شود و در منطقه آستارا تحویل داده شود. هدف اصلی این پروژه، تأمین گاز مناطق شمالی ایران در فصل زمستان و حرکت به ‌سوی تبدیل ایران به هاب منطقه‌ای گاز از طریق صادرات مجدد و سوآپ است.
این توافق، علاوه بر تأمین اضطراری گاز، مزایای استراتژیک برای هر ۲ کشور دارد. ایران با واردات گاز، می‌تواند از خاموشی‌های صنعتی جلوگیری کند، امنیت انرژی خود را تقویت کرده و از طریق ترانزیت و سوآپ، درآمد ارزی سالانه ۱۰ تا ۱۲ میلیارد دلار کسب کند. روسیه نیز با توجه به تحریم‌های غرب، به دنبال بازارهای جایگزین برای صادرات گاز است و ایران می‌تواند یکی از مسیرهای مهم انتقال باشد.
با این حال چالش‌هایی نیز در مسیر اجرای این توافق وجود دارد؛ از جمله تعیین سازوکار قیمت‌گذاری وابستگی به مسیر جمهوری آذربایجان با توجه به تنش‌های ژئوپلیتیک و نیاز به توسعه زیرساخت‌های انتقال و ذخیره‌سازی. موفقیت این همکاری مشروط به حل مسائل فنی و سیاسی و جذب سرمایه‌گذاری‌های لازم خواهد بود.
* ضرورت توسعه زیرساخت‌های انتقال گاز
با توجه به توافق راهبردی ایران و روسیه برای انتقال روزانه تا سقف ۳۰۰ میلیون متر مکعب گاز، دولت ایران باید مجموعه‌ای از اقدامات فوری و هماهنگ را برای تسریع در اجرای این پروژه انجام دهد. نخستین گام، نهایی‌سازی قراردادهای اجرایی و تعیین چارچوب‌های حقوقی و مالی است، چراکه پیش‌قراردادها هنوز به مرحله عملیاتی نرسیده و اجرای کامل آن به دولت چهاردهم موکول شده است.
از منظر فنی، ایجاد زیرساخت‌های انتقال گاز از مرزهای شمالی کشور، بویژه در مسیر شمال غرب از آذربایجان و در شمال شرق از ترکمنستان، نیازمند توسعه خطوط لوله، ایستگاه‌های تقویت فشار و مراکز ذخیره‌سازی است. طبق برآوردهای کارشناسی، احداث و تجهیز این زیرساخت‌ها در شرایط عادی بین ۱۸ تا ۲۴ ماه زمان می‌برد اما با بسیج منابع و استفاده از ظرفیت‌های موجود، می‌توان این زمان را به حدود یک سال کاهش داد. ایران هم‌اکنون ظرفیت واردات حدود ۲۰ میلیارد مترمکعب گاز سالانه از روسیه را داراست اما برای رسیدن به عدد توافق‌شده، باید ظرفیت ترانزیت را از مسیرهای مختلف به بیش از 55 میلیارد مترمکعب در سال افزایش دهد.
با این حال، حتی در صورت تحقق کامل واردات گاز از روسیه، این میزان تنها بخشی از کسری زمستانی ایران را پوشش می‌دهد. در فصل سرد مصرف گاز کشور به بیش از ۷۰۰ میلیون مترمکعب در روز می‌رسد، در حالی که تولید در برخی روزها به کمتر از ۶۰۰ میلیون مترمکعب کاهش می‌یابد. این ناترازی حدود ۱۰۰ میلیون مترمکعب در روز است که واردات از روسیه می‌تواند آن را تا حدی جبران کند اما نه به ‌طور کامل.در این شرایط برای تبدیل شدن به هاب انتقال گاز، واردات مکمل از کشورهای دیگر مانند ازبکستان نیز باید در دستور کار قرار گیرد. همچنین مسیر قزاقستان – ازبکستان - ترکمنستان یکی از گزینه‌های عملیاتی برای انتقال گاز روسیه و همچنین واردات مستقیم از ازبکستان است. این کشور با ذخایر قابل توجه گازی و زیرساخت‌های صادراتی، می‌تواند بخشی از نیاز ایران را تأمین کند، بویژه در مناطق شرق و شمال‌شرق کشور که به خطوط گاز داخلی کمتر متصل‌اند.
در کنار واردات، دولت باید به ‌طور همزمان روی اصلاح الگوی مصرف، بهینه‌سازی مصرف در بخش خانگی و توسعه ظرفیت تولید در میادین مشترک مانند پارس جنوبی تمرکز کند. همچنین سرمایه‌گذاری در ذخیره‌سازی گاز در مخازن زیرزمینی و توسعه فناوری‌های مدیریت مصرف در صنایع، از جمله اقدامات مکملی است که می‌تواند پایداری شبکه گازرسانی را در بلندمدت تضمین کند.
واردات گاز از روسیه و ازبکستان، اگر با دیپلماسی فعال، توسعه زیرساخت و اصلاحات داخلی همراه شود، می‌تواند ایران را از یک واردکننده اضطراری به یک بازیگر منطقه‌ای در تجارت گاز تبدیل کند؛ مسیری که هم به امنیت انرژی کمک می‌کند و هم به تقویت جایگاه ژئوپلیتیک کشور در بازار جهانی انرژی.
از منظر صنعتی، واردات گاز در فصل زمستان می‌تواند نقش حیاتی در حفظ پایداری تولید ایفا کند. صنایع بزرگ و نیروگاه‌ها، به گاز پایدار و با فشار مناسب نیاز دارند، در صورتی که فعالیت آنها در زمستان کاهش یابد درآمد ارزی نیز افت خواهد کرد. به همین دلیل دولت باید این مساله را در اولویت قرار دهد. سال‌های گذشته کمبود گاز در زمستان موجب توقف یا کاهش ظرفیت تولید در بسیاری از واحدهای صنعتی شده که خسارات اقتصادی قابل توجهی به همراه داشته است. واردات گاز، اگر به‌درستی مدیریت شود، می‌تواند از این اختلالات جلوگیری کرده و چرخه تولید را در فصول سرد حفظ کند. در مجموع، تأکید بر واردات گاز در سطح عالی‌ترین نهادهای تصمیم‌گیر کشور، نشانه‌ای از پذیرش واقعیت ناترازی انرژی و تلاش برای عبور از شرایط سخت زمستان است. این تصمیم اگر با اصلاح الگوی مصرف، توسعه زیرساخت‌ها و سرمایه‌گذاری در میادین گازی همراه شود، می‌تواند به نقطه عطفی در سیاست‌گذاری انرژی ایران تبدیل شود.
* چشم‌انداز هاب گازی در ایران
در صورت تحقق راهبرد تبدیل ایران به هاب گازی منطقه، کشورهای متعددی پیرامون ایران می‌توانند از این ظرفیت بهره‌مند شده و واردات گاز از ایران را در دستور کار قرار دهند. این چشم‌انداز نه‌تنها به تقویت امنیت انرژی منطقه کمک می‌کند، بلکه جایگاه ژئوپلیتیک ایران را در بازار جهانی گاز ارتقا خواهد داد.
ایران هم‌اکنون از طریق خطوط لوله گاز به ۵ کشور همسایه شامل ترکیه، عراق، آذربایجان، ارمنستان و ترکمنستان متصل است. این اتصال زیرساختی، پایه‌ای برای توسعه صادرات گاز و سوآپ منطقه‌ای محسوب می‌شود. در صورت افزایش ظرفیت انتقال و واردات از روسیه و ترکمنستان، ایران می‌تواند به‌ عنوان نقطه توزیع مجدد گاز به کشورهای مصرف‌کننده عمل کند.
در مرحله نخست، کشورهای ترکیه و عراق مهم‌ترین بازارهای هدف هستند. ترکیه با مصرف سالانه بیش از 50 میلیارد مترمکعب گاز، به‌ دنبال تنوع‌بخشی به منابع وارداتی خود است و ایران می‌تواند جایگزینی برای بخشی از گاز روسیه باشد. عراق نیز با رشد سریع مصرف انرژی، نیازمند واردات پایدار گاز برای تأمین برق و صنایع خود است.
در مرحله بعد، کشورهای پاکستان و هند نیز در افق بلندمدت می‌توانند به جمع واردکنندگان گاز از ایران بپیوندند. خط لوله ایران - پاکستان که بخش ایرانی آن تکمیل شده، ظرفیت انتقال گاز به جنوب آسیا را فراهم می‌کند. در صورت رفع موانع سیاسی، این مسیر می‌تواند تا هند نیز امتداد یابد و یکی از بزرگ‌ترین بازارهای مصرف گاز جهان را به ایران متصل کند.
روسیه و ازبکستان با ذخایر گازی قابل توجه، می‌توانند هم به ‌عنوان تأمین‌کننده مکمل و هم به ‌عنوان شریک سوآپ در مسیرهای شرقی ایران ایفای نقش کنند. همکاری با این ۲ کشور، علاوه بر تأمین بخشی از نیاز داخلی، امکان صادرات گاز از مسیر ایران به بازارهای غربی را فراهم می‌سازد.
در مجموع، بازار بالقوه هاب گازی ایران شامل کشورهای کلیدی است: ترکیه، عراق، پاکستان، هند. این کشورها در مجموع حدود 11 درصد مصرف جهانی گاز را به خود اختصاص داده‌اند و نرخ رشد مصرف گاز در این منطقه طی دهه گذشته بیش از دو برابر میانگین جهانی بوده است. این تقاضای رو به رشد، در کنار محدودیت‌های عرضه و بی‌ثباتی بازار LNG، فرصت بی‌نظیری برای ایران فراهم کرده تا با توسعه زیرساخت‌ها، دیپلماسی فعال انرژی و جذب سرمایه‌گذاری، به مرکز ثقل تجارت گاز در منطقه تبدیل شود.