تحول حکمرانی در عصر فناوری‌های نوین؛ ایران هوشمند، ایران پیشرفته
مهرداد بذرپاش: دنیای امروز، دنیای پیچیدگی‌ها و تغییرات سریع است. افزایش جمعیت سکونتگاه‌های انسانی، مدیریت و حکمرانی را با چالش‌های متعددی روبه‌رو کرده است. در چنین شرایطی، استفاده از روش‌های سنتی دیگر پاسخگوی نیازهای جامعه نیست و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین برای بهبود کارایی، شفافیت و افزایش مشارکت مردمی به ضرورتی انکارناپذیر تبدیل شده است. طیف وسیعی از فناوری‌ها امروز به خدمت حکمرانی جوامع درآمده‌اند. از مهم‌ترین این فناوری‌ها می‌توان به هوش مصنوعی، بلاکچین، اینترنت اشیا، کلان‌داده‌ها، متاورس و شهرهای دوقلوی دیجیتال و وب 3.0 اشاره کرد. با ظهور اینگونه فناوری‌ها مفاهیم جدیدی همچون دولت الکترونیک، دولت هوشمند، شهر هوشمند و حکمرانی هوشمند در حوزه مدیریت و حکمرانی جوامع مطرح شد که همگی آنها به دنبال بهینه‌سازی، شفاف‌سازی و افزایش کارآمدی فرآیندهای حکمرانی و افزایش مشارکت شهروندان بوده‌اند. ایران امروز نیز ایران بسیار پیچیده‌تری نسبت به گذشته است و نیاز است ما هم به سمت حکمرانی هوشمند حرکت کنیم. ایران با برخورداری از قابلیت‌های عظیم در حوزه‌های فناوری و نیروی انسانی، ظرفیت بالایی در توسعه حکمرانی هوشمند دارد و می‌تواند در این مسیر پیشگام باشد.
* متحول شدن مفهوم حکمرانی با پیشرفت فناوری
در دنیای امروز، مفهوم حکمرانی دیگر محدود به مدل‌های سنتی نیست، بلکه فناوری‌های نوین، دولت‌ها را به سمت تغییرات اساسی سوق داده است. ظهور ابزارهای دیجیتال، تصمیم‌گیری‌ها را دقیق‌تر، کارآمدتر و شفاف‌تر کرده است. دولت‌ها با استفاده از فناوری‌های نوظهور می‌توانند خدمات عمومی را بهینه کنند، فساد را کاهش داده و مشارکت شهروندان را افزایش دهند. همچنین با استفاده از الگوریتم‌های پیشرفته می‌توانند روندهای اجتماعی و اقتصادی را پیش‌بینی، بحران‌ها را مدیریت و سیاست‌های موثرتری را تدوین کنند. مردمسالاری دیجیتال نیز از دیگر مفاهیمی است که در مفاهیم حکمرانی نوین مطرح شده است. امروز شهروندان می‌توانند از طریق سکوهای آنلاین، در تصمیم‌گیری‌های عمومی شرکت کرده و خواسته‌های خود را مستقیماً به گوش سیاست‌گذاران برسانند. رأی‌گیری الکترونیکی، شفافیت در عملکرد دولت‌ها و مبارزه با فساد از جمله دستاوردهای مردمسالاری دیجیتال است.
ظهور دولت‌های هوشمند، تحولی اساسی در نحوه ارائه خدمات عمومی ایجاد کرده است. امروز دولت‌ها با استفاده از فناوری‌هایی مانند اینترنت اشیا، کلان‌داده و هوش مصنوعی، خدماتی مانند حمل‌ونقل، بهداشت، آموزش و امنیت را بهینه‌تر از قبل ارائه می‌دهند. شهرهای هوشمند نمونه‌ای از این تغییرات هستند که در آن، زیرساخت‌های دیجیتال به بهبود کیفیت زندگی شهروندان کمک می‌کند. البته موفقیت ارائه چنین خدماتی در تضمین امنیت سایبری، همچنین آموزش مفاهیم دیجیتال به شهروندان است.
* نقش محوری مردم در حکمرانی و لزوم مشارکت مردم در شئون مختلف حکمرانی
حکمرانی کارآمد بدون مشارکت فعال مردم، مفهومی ناقص و ناپایدار است. در طول تاریخ، حکومت‌هایی که به خواست و اراده مردم توجه کرده‌اند، از پایداری و مشروعیت بیشتری برخوردار بوده‌اند. امروز با افزایش آگاهی عمومی و گسترش ابزارهای ارتباطی، نقش مردم در تصمیم‌گیری‌ها پررنگ‌تر شده است. در این میان، نهادهای مردم‌نهاد نقش مهمی در تسهیل ارتباط مردم با حاکمیت ایفا می‌کنند. همچنین آموزه‌های دینی نیز بر اهمیت نقش مردم در تغییرات اجتماعی تأکید دارد. به عنوان نمونه، خداوند در آیه 11 سوره رعد می‌فرماید «إِنَّ‌الله لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّى یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِم؛ خداوند سرنوشت قومی را تغییر نخواهد داد مگر آنکه خود آنها آن را تغییر دهند». مردم ایران سال 1357 خواستند سرنوشت خود را تغییر دهند و انقلاب اسلامی را شکل دادند. با پیروزی انقلاب اسلامی و شکل‌گیری جمهوری اسلامی امکان مشارکت مردم در عرصه‌های مختلف سیاسی از طریق انتخابات فراهم شد و از آن زمان تاکنون نقش‌آفرینی مردم در زمینه‌های مختلف تاثیرگذار بوده است. البته همچنان نیاز است بسترسازی بیشتری برای افزایش مشارکت مردمی در شئونات مختلف جامعه اتفاق بیفتد.
* تأثیر فناوری‌های نوین بر مشارکت مردمی
شهرهای هوشمند، نمونه‌ای از تغییرات فناورانه در حکمرانی هستند که در آنها، شهروندان نه‌تنها مصرف‌کنندگان خدمات، بلکه تصمیم‌سازانی فعال محسوب می‌شوند. مردم هوشمند در شهرهای هوشمند، دسترسی عادلانه‌ای به امکانات دارند و در تصمیم‌گیری‌ها به صورت فعال مشارکت می‌کنند. شهرهای نوین رویکرد شهروندمحور دارند. رویکرد شهروندمحور با تمرکز بر نیازهای شهروندان و ایجاد بسترهای دیجیتال، تعامل بین مردم و مدیریت شهری را تقویت می‌کند. از قابلیت‌های دیگری که فناوری‌های نوین در مشارکت مردم ایجاد کرده‌اند می‌توان به مشارکت هوشمند اشاره کرد. مشارکت هوشمند، از دیگر تحولات فناورانه است که با استفاده از ابزارهایی مانند اپلیکیشن‌های موبایل و تحلیل کلان‌داده‌ها، مردم را در فرآیندهای تصمیم‌گیری درگیر می‌کند و شفافیت و پاسخگویی دولت را افزایش می‌دهد.
* فناوری‌های حکمرانی (GOV Tech)
فناوری‌های حکمرانی به مجموعه‌ای از ابزارها و فناوری‌ها اطلاق می‌شود که برای بهبود فرآیندهای حکومتی، افزایش شفافیت، کاهش فساد و ارتقای کارایی در خدمات عمومی به کار می‌روند. این فناوری‌ها می‌توانند به دولت‌ها کمک کنند فرآیندهای پیچیده و سنتی را به صورت آنلاین و هوشمند مدیریت کنند. این رویکرد باعث می‌شود دولت‌ها بتوانند تصمیمات بهتری اتخاذ کرده و خدمات بهتری به شهروندان ارائه دهند. به عنوان مثال، استفاده از سیستم‌های تحلیلی هوش مصنوعی می‌تواند به شناسایی فساد مالی، بهبود تخصیص منابع و برنامه‌ریزی دقیق‌تر در زمینه سیاست‌های عمومی کمک کند.
یکی از مهم‌ترین کاربردهای فناوری‌های حکمرانی، دولت الکترونیک است که به معنای ارائه خدمات دولتی به صورت آنلاین به شهروندان است. با استفاده از این فناوری‌ها، فرآیندهایی مانند ثبت‌نام‌های دولتی، پرداخت‌های مالیات، صدور مجوزها و دیگر خدمات می‌تواند به صورت دیجیتال و سریع انجام شود. همچنین سکوهای داده باز و تحلیل داده‌ها به شفاف‌سازی عملکرد دولت‌ها و ارتقای اعتماد عمومی کمک می‌کند. بلاکچین نیز برای ایجاد سیستم‌های امن و شفاف در ثبت سوابق و قراردادها و اینترنت اشیا برای نظارت بر زیرساخت‌ها و مدیریت بهینه منابع استفاده می‌شود. اینگونه فناوری‌ها به ایجاد حکمرانی کارآمدتر و پاسخگوتر برای شهروندان کمک می‌کند.
* حکمرانی مالی عمومی هوشمند و برخط
حکمرانی مالی عمومی هوشمند به استفاده از فناوری‌های نوین برای مدیریت بهینه منابع مالی دولت، افزایش شفافیت، کاهش فساد و بهبود کارایی در تخصیص بودجه و هزینه‌ها اشاره دارد. این نوع حکمرانی از هوش مصنوعی، کلان‌داده، بلاکچین، اینترنت اشیا و سیستم‌های دیجیتال برای نظارت بر جریان‌های مالی، پیش‌بینی هزینه‌ها و کنترل انحرافات مالی بهره می‌برد. دولت‌ها با استفاده از این فناوری‌ها می‌توانند فرآیندهای مالی را به صورت برخط (آنلاین) و لحظه‌ای پایش کرده و تصمیم‌گیری‌های دقیق‌تری داشته باشند.
برای مثال، برخی کشورها از بلاکچین برای ثبت و رهگیری هزینه‌های عمومی استفاده می‌کنند تا امکان تقلب و سوءاستفاده کاهش یابد. همچنین سامانه‌های هوشمند بودجه‌ریزی می‌توانند با تحلیل داده‌های مالی و پیش‌بینی روندهای اقتصادی، تخصیص منابع را بهینه کنند. حکمرانی هوشمند در نظام بانکی نیز از دیگر عرصه‌های ورود فناوری در راستای تسهیل امور است. برای مثال، سیستم‌های هوش مصنوعی در بانک‌ها می‌توانند الگوهای مشکوک تراکنش‌ها را شناسایی کرده و از پولشویی و کلاهبرداری جلوگیری کنند. همچنین بلاکچین می‌تواند برای ایجاد سیستم‌های پرداخت شفاف و غیرقابل تغییر استفاده شود، که امکان تقلب و جعل اسناد را به حداقل می‌رساند. از دیگر مزایای حکمرانی هوشمند در بانک‌ها، بهبود تجربه مشتریان و افزایش سرعت خدمات بانکی است. برای مثال، چت‌بات‌های هوشمند و دستیارهای مالی دیجیتال به مشتریان کمک می‌کنند پاسخ سوالات خود را بدون نیاز به مراجعه حضوری دریافت کنند. علاوه بر این، سیستم‌های اعتبارسنجی مبتنی بر کلان‌داده می‌توانند به بانک‌ها در ارزیابی دقیق‌تر مشتریان برای ارائه وام و تسهیلات کمک کنند.
* نمونه‌های عملی از کاربرد فناوری در حکمرانی
در کشور ما اقدامات متعددی در راستای بهره‌گیری از فناوری در حکمرانی شده است که تجارب موفقی محسوب می‌شود ولی همچنان نیاز است تلاش‌های مجدانه‌ای در این راستا شود. در ادامه برخی از مهم‌ترین کاربست‌های فناوری در نظام حکمرانی کشور بیان شده است.
ایجاد سامانه ثبت رایگان قرارداد اجاره بین موجر و مستاجر (سامانه خودنویس): سامانه‌ای برای ثبت رایگان قراردادهای اجاره که هزینه‌های واسطه‌گری در معاملات مسکن را کاهش داده است. این سامانه توسط وزارت راه و شهرسازی ایجاد شد.
تکمیل و به روزرسانی سامانه ملی املاک و اسکان: این سامانه حسب ماده 169 مکرر قانون مالیات‌های مستقیم به عنوان ابزاری برای مدیریت و ایجاد شفافیت در بازار مسکن ایجاد شده و تا پایان سال 1402 بالغ بر 400 میلیون رکورد اطلاعاتی دستگاه‌های مختلف درباره ویژگی‌های سکونت و مالکیت خانواده‌ها در این سامانه تجمیع شده است و سرپرستان بالغ بر 10.5میلیون خانواده با مراجعه به سامانه مذکور اطلاعات مربوط به سکونت و مالکیت خود را در این سامانه تایید، تکمیل و تصحیح کرده‌اند. لازم به ذکر است نیاز است اقدمات گسترده‌ای جهت افزایش مراجعه سرپرستان خانواده‌ها برای تکمیل سامانه مذکور شود. این سامانه می‌تواند به عنوان یکی از زیرساخت‌های اصلی سرشماری برخط نفوس و مسکن در کشور مورد استفاده قرار گیرد.
سامانه جامع حسابرسی برخط دیوان محاسبات کشور: سامانه جامع حسابرسی برخط دیوان محاسبات کشور ابزاری است که با هدف هوشمندسازی و نظارت مؤثرتر بر امور مالی دستگاه‌های اجرایی طراحی و پیاده‌سازی شده است. این سامانه در تیر ۱۴۰۱ با حضور رئیس کل، دادستان و سایر مقامات دیوان محاسبات به بهره‌برداری رسید. این سامانه به بیش از ۴۰۰۰ دستگاه اجرایی جهت جمع‌آوری و تحلیل داده‌های مالی متصل شده است. این سامانه تلاشی برای حرکت به سمت حکمرانی مالی هوشمند محسوب می‌شود. اگرچه در راستای تحقق کامل اینگونه سامانه‌ها تلاش و عزمی ملی و پایبندی به قوانین مورد نیاز است.
سامانه ارتباطات مردمی دیوان محاسبات کشور (سامانه 198 دیوان): بستری برای گزارش تخلفات مالی توسط شهروندان به دیوان محاسبات کشوری است.
طرح ملی دیوان‌یار دیوان محاسبات کشور: این طرح ملی به منظور پاسداری از بیت‌المال، گسترش شفافیت و انضباط مالی و مبارزه با فساد با استفاده از ظرفیت‌های مردمی و شناسایــی مشـکلات کشــور در حوزه‌ها و سطوح مختلف و انجام فعالیت‌های علمی و پژوهشی به عنوان یک حلقه میانی و مطالبه‌گر فعالیت می‌کند. از جمله اهداف این طرح ملی، می‌توان به افزایش مشارکت مردمی (افزایش شفافیت و پاسخگویی از طریق مشارکت مردم در نظارت)، ارتقای نظارت (بهبود نظارت بر دستگاه‌های اجرایی در استان‌ها)، آموزش و توانمندسازی (تربیت ناظران آگاه از طریق آموزش و آزمون) و حل مشکلات محلی (شناسایی و پیگیری حل مشکلات به صورت محلی و سریع‌تر) اشاره کرد.
استفاده از سکوهای برخط جابه‌جایی مسافر برای سفرهای بین‌شهری در اربعین 1402: با همکاری وزارت راه و شهرسازی با مدیران ارشد سکوهای تاکسی اینترنتی در سال 1402 مقرر شد 4 سکوی «به همراه»، «ماکسیم»، «اسنپ» و «تپسی»، در ایام اربعین حسینی نسبت به خدمت‌رسانی به زوار به مقصد ۶ مرز اربعینی خسروی، مهران، چذابه، باشماق، تمرچین و شلمچه خدمات‌رسانی کنند. این تجربه موفق نشان داد با مدیریت درست ظرفیت‌های فناوارنه موجود در کشور می‌توان قابلیت‌های عظیمی را شکوفا کرد. در نتیجه این ابتکار، بیش از 100 هزار سفر از طریق تاکسی‌های اینترنتی در اربعین حسینی 1402 انجام شد.
* نتیجه‌گیری
فناوری‌های نوین، مسیر حکمرانی را به سمت شفافیت، کارآمدی و افزایش مشارکت مردمی سوق داده‌اند. ایران با برخورداری از نیروی انسانی جوان و تحصیلکرده و نهادهای علمی کارآمد، ظرفیت لازم برای پیشگامی در این حوزه را دارد. با برنامه‌ریزی هوشمندانه و تدوین سیاست‌های کارآمد می‌توان از فناوری به عنوان ابزاری برای بهبود حکمرانی و افزایش رضایت عمومی بهره برد و چالش‌های موجود کشور در حوزه‌های مختلف را پشت سر گذاشت. حرکت به سوی دولت هوشمند، تنها یک انتخاب نیست، بلکه ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای آینده‌ای پایدار و پیشرفته محسوب می‌شود.
حرکت دیرهنگام به سمت حکمرانی هوشمند هزینه‌ساز است و موجب عدم پیشرفت مناسب کشور خواهد شد. تصمیمات اکنون باید با تجسم آینده گرفته شود؛ د زمانی که نقش فناوری در امور مختلف بسیار بیشتر از امروز شده است. برای آن روز باید چشم‌انداز و برنامه داشت. باید در سطوح مختلف برای کاربست فناوری آماده بود؛ قوانین مرتبط، اصول اخلاقی و دینی، فرهنگ و اصالت ایرانی را در دنیای آینده دید و برای آن راهکار در نظر گرفت. بدون شک با در نظر گرفتن اصول فوق، ایرانی پیشرفته را در کنار هم خواهیم ساخت.