«روس اتم» و ایران
مهدی سیف‌تبریزی: سه‌شنبه گذشته کاظم جلالی، سفیر جمهوری اسلامی ایران در فدراسیون روسیه و «الکسی لیخاچف» رئیس شرکت دولتی «روس اتم» در دیداری بر تفاهمات گسترده تهران - مسکو در حوزه انرژی هسته‌ای تاکید و همکاری‌های موفقیت‌آمیز شرکت دولتی روس اتم با سازمان انرژی اتمی ایران در زمینه انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای را نمونه‌ای کارآمد از همکاری ۲ ملت در جهت توسعه پایدار و بهره‌برداری از منابع بالقوه موجود در جهت تأمین انرژی پاک توصیف کردند.
بدون شک، همکاری ۲ واحد سیاسی در زمینه انرژی هسته‌ای نیازمند روابط دوستانه و باثبات بین ۲ پایتخت است، زیرا ساخت و بهره‌برداری از یک نیروگاه هسته‌ای ممکن است چندین دهه زمان ببرد و اجرای چندین پروژه بلندمدت را شامل شود. به همین دلیل، در شرایط کنونی انرژی هسته‌ای به حوزه مهمی از همکاری‌های بین‌دولتی تبدیل شده است که از یک سو به فضای سیاسی روابط میان دولت‌ها وابسته است و از سوی دیگر به طور قابل توجهی بر آن تأثیر می‌گذارد. روابط میان روسیه و ایران، نمونه بارزی از این همکاری‌هاست.
سال 2025 معاهده مشارکت راهبردی همه‌جانبه بین فدراسیون روسیه و جمهوری اسلامی ایران به امضا رسید که فصل جدیدی در روابط میان ۲ کشور را رقم زد. این سند تأیید و تاکید می‌کند تهران و مسکو توافق کرده‌اند همکاری‌های خود را در زمینه استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای و اجرای پروژه‌های بزرگ مرتبط با ساخت تأسیسات هسته‌ای توسعه دهند. اگرچه این توافق تنها یک ماده کوچک به این حوزه اختصاص داده است اما یکی از مهم‌ترین توافقات در روابط ایران و روسیه به شمار می‌رود.
* تاریخچه‌ای مختصر
همکاری ایران و روسیه در زمینه انرژی هسته‌ای از سال 1992 با امضای موافقتنامه همکاری در استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای آغاز شد که زمینه‌ها و قالب‌های اصلی همکاری میان ۲ کشور را مشخص کرد. تمرکز اصلی بر انجام تحقیقات مشترک بود. همچنین در همان سال، موافقتنامه‌ای برای همکاری در ساخت نیروگاه اتمی در ایران به امضا رسید که شرایط اجرای پروژه آتی را مورد بحث و بررسی قرار داد. این چارچوب برای ۲ طرف سودمند بود. از طرفی روسیه که در شرایط رکود اقتصادی نیازمند احیای صنعت خود و قراردادهای سودآور بود و از سویی ایران که به دنبال دسترسی به فناوری هسته‌ای برای حل مشکلات ناترازی انرژی جمعیت در حال رشد خود بود، به همکاری نزدیک‌تری نیاز داشتند.
* ساخت نیروگاه اتمی بوشهر
در میان تمام پروژه‌ها، مهم‌ترین پروژه، احداث نیروگاه اتمی بوشهر است که به عنوان نخستین نیروگاه اتمی نه تنها در ایران، بلکه در خاورمیانه به شمار می‌آید. در ابتدا ساخت این نیروگاه به شرکت آلمانی Kraftwerk Union AG سپرده شد اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی، آلمان تحت فشار به تحریم‌ها علیه ایران پیوست و همکاری‌ها متوقف شد. به همین دلیل ایران به روسیه به عنوان کشوری که نه تنها در تحریم، بلکه در منزوی‌سازی سیاسی ایران شرکت نکرده بود و پتانسیل قابل توجهی در زمینه انرژی هسته‌ای داشت، رو آورد.
سال 1374/1995، علاوه بر قرارداد سال 1371/1992، قرارداد تکمیل نخستین واحد نیروگاه اتمی به مبلغ 800 میلیون دلار به امضا رسید که ساخت آن از سال بعدش آغاز شد. اجرای این پروژه با مشکلات قابل توجهی همراه بود؛ در ابتدا قرار بود تکمیل بلوک اول بوشهر در سال 1378 انجام شود اما به شهریور 1386 موکول شد. به علاوه، به دلیل مشکلات پرداخت از سوی ایران، ساخت‌وساز نیروگاه مجددا به تعویق افتاد. ۲ طرف همچنین با چالش‌های فنی و مشکلات مربوط به آموزش پرسنل مواجه بودند. سال 1389/2010 وزارت خارجه روسیه از اتمام قریب‌الوقوع ساخت و ساز خبر داد و بیان کرد ساخت و آزمایش تمام سیستم‌های ایستگاه به پایان رسیده است. سرانجام در سال 1390 نیروگاه بوشهر با حضور مقامات ۲ کشور راه‌اندازی و سال 1392 این نیروگاه به طور رسمی به چرخه تولید انرژی پیوست.
تکمیل واحد اول نیروگاه بوشهر به تشویق همکاری بیشتر در این زمینه و آغاز مذاکرات برای ساخت واحد دوم نیروگاه کمک کرد که منجر به امضای توافقنامه ساخت ۸ واحد نیروگاه هسته‌ای در سال 2014 شد.
آغاز ساخت واحد دوم نیروگاه برای سال 1395/2016 پس از انعقاد برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) برنامه‌ریزی شده بود و سال 1396/2017 یک تفاهمنامه بین‌بخشی در زمینه انرژی صلح‌آمیز هسته‌ای امضا شد. با این حال، ساخت و ساز فاز دوم در واقع در سال 1398/2019 آغاز شده که هنوز هم به اتمام نرسیده است. البته بر اساس تعهدات انجام شده واحد دوم و سوم نیز قرار است به ترتیب در سال‌های 2025 و 2027 به بهره‌برداری برسند.
* زیر بار تحریم‌ها
در سال‌های گذشته وضعیت چالش‌برانگیز برنامه هسته‌ای ایران، عاملی کلیدی و تأثیرگذار بر همکاری روسیه و ایران بوده است. این وضعیت از سال 1381/2002 آغاز شد، یعنی زمانی که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ادعای کذبی را مبنی بر یافتن شواهدی از آزمایش‌های غیرمجاز در چرخه غنی‌سازی اورانیوم ایران مطرح کرد. روسیه به عنوان عضوی از رژیم منع اشاعه (NPT) مجبور به انتخاب بین ۲ گزینه ادامه ساخت نیروگاه اتمی بوشهر و اعمال تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران شد.
برای تضمین کامل پایبندی ایران به معاهده منع گسترش تسلیحات هسته‌ای (NPT)، در سال 1384/2005 توافقنامه تأمین سوخت هسته‌ای به امضا رسید که بر اساس آن روسیه به طور موقت سوخت نیروگاه‌های هسته‌ای را به ایران تحویل می‌داد و سوخت فرآوری شده را پس می‌گرفت. این توافق به خواست طرفین غربی به گونه‌ای طراحی شد که دستیابی تهران به سلاح هسته‌ای را منتفی کند. اتحادیه اروپایی و ایالات متحده از روسیه خواستند ایران را تحت فشار قرار دهد تا به زعم آنها تهران به غنی‌سازی اورانیوم پایان داده و با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همکاری کند.
در این مقطع، مواضع روسیه و ایالات متحده به هم نزدیک شد اما روش‌ها بشدت متفاوت بود؛ روسیه به همکاری علاقه‌مند بود، در حالی که ایالات متحده به اعمال تحریم‌های مضاعف تمایل داشت. با وجود این، روسیه با تعدادی اصلاحات در نهایت به قطعنامه‌های شورای امنیت سازمان ملل بر ضد ایران رای داد.
سال 1385/2006، قطعنامه 1737 شورای امنیت سازمان ملل به تصویب رسید که تحریم‌های برگشت‌پذیر علیه ایران و ممنوعیت صادرات فناوری هسته‌ای، همچنین توسعه پروژه‌های مربوط به ساخت رآکتورهای آب سنگین را شامل می‌شد.
روسیه در ابتدا از هرگونه حمایت سیاسی از پیش‌نویس قطعنامه خودداری کرد و این پیش‌نویس را از نمونه‌های قبلی آن از نظر دامنه بسیار گسترده‌تر می‌دانست. از منظر کرملین هدف این قطعنامه باید محدود کردن توانایی ایران در ساخت سلاح هسته‌ای و متقاعد کردن این کشور به بازگشت به مذاکرات باشد، نه مجازات تهران. به طور کلی، شورای امنیت سازمان ملل ۶ قطعنامه در ارتباط با برنامه هسته‌ای ایران تصویب کرد که ۴ مورد از آنها شامل تحریم‌های تهران بود.
در ادامه، حمایت روسیه از تعدادی از تحریم‌ها نه تنها بر همکاری در زمینه انرژی هسته‌ای، بلکه به طور کلی بر روابط روسیه و ایران تأثیر منفی گذاشت. روابط ۲ کشور بویژه پس از پذیرش قطعنامه 1929 در سال 1389/2010 که بخش بانکی ایران را تحریم کرد، رو به وخامت گذاشت. با این حال، ساخت نخستین واحد نیروگاه بوشهر با وجود محدودیت‌ها و تأخیرهای تحریمی به پیشرفت خود ادامه داد و در نهایت با موفقیت به پایان رسید.
* برخی مسائل جاری میان تهران و مسکو
علاوه بر تحریم‌ها، همکاری روسیه و ایران به دلیل عوامل متعدد دیگری نیز دچار چالش‌ها و پیچیدگی‌هایی شده است که بیشتر آنها به طور مستقیم با ساخت و تکمیل نیروگاه اتمی بوشهر مرتبط است.
اولاً، ساخت نیروگاه هسته‌ای در ابتدا با استفاده از فناوری آلمان انجام شد و به همین دلیل، روسیه پس از شروع مجدد فعالیت در این واحد، با مشکلات فنی مواجه شد.
ثانیاً، مشکل پرداخت هزینه ساخت نیروگاه اتمی بوشهر از طرف ایران یکی از موانع بزرگ بر سر راه تکمیل نیروگاه اتمی بوشهر و دیگر پروژه‌ها بود؛ بدهی‌ای حدود 545 میلیون دلار که در سال1402 / 2023، ایران موفق شد بدهی خود به شرکت دولتی روس اتم را کاهش دهد که این امر خود به تسریع همکاری بیشتر در ساخت واحد دوم نیروگاه کمک کرد.
ثالثاً، مشکل تربیت پرسنل وجود داشت، زیرا پس از پیروزی انقلاب اسلامی برخی دانشمندان حوزه هسته‌ای بنا به دلایلی ایران را ترک کرده بودند. در نتیجه نیاز به تربیت متخصصان جدیدی بود که بتوانند در آینده در نیروگاه‌های هسته‌ای به انجام فعالیت مشغول شوند. این پروسه زمانبر بود و در نتیجه به تأخیر در اجرای پروژه‌ها منجر شد.
* چشم‌انداز آینده
در حال حاضر همکاری روسیه و ایران به‌رغم برخی اختلافات و بعضا تعارض منافع در حال نزدیک‌تر شدن است. اعمال تحریم‌ها علیه روسیه در سال 2022 و انزوای سیاسی مسکو توسط کشورهای غربی بر نزدیکی رویکردهای کلان ایران و روسیه تأثیر مثبتی داشته است. تکمیل ساخت واحدهای دوم و سوم نیروگاه اتمی بوشهر به احتمال زیاد مجدداً شاهد تأخیر خواهد بود. بر اساس بیانیه محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی جمهوری اسلامی ایران در 22 دی ماه 1403 پیشرفت ساخت واحدهای برق تنها 17 درصد بوده است.
علاوه بر این، مذاکرات برای گسترش همکاری‌ها در زمینه انرژی هسته‌ای، بویژه در جهت ساخت چندین نیروگاه‌های هسته‌ای دیگر شامل نیروگاه‌های «سیرک» و «کارون» در حال انجام است. اگرچه ایران در ابتدا قصد داشت ساخت این پروژه‌ها را به طور مستقل انجام دهد و پیش از این نیز اقداماتی را در این زمینه آغاز کرده بود اما به دلیل عدم وجود رقبای جدی برای روسیه و عدم داشتن گزینه‌های جایگزین از سوی ایران، احتمال دستیابی به نتایج مثبت در مذاکرات جاری بسیار بالاست.
بنابراین روسیه می‌تواند همچنان به حفظ جایگاه پیشرو خود در زمینه انرژی هسته‌ای امیدوار باشد و ایران نیز فرصت‌هایی برای اجرای پروژه‌ها و حل تدریجی مشکل ناترازی انرژی بیابد.
بدون شک، همکاری 2 کشور در زمینه انرژی هسته‌ای نیازمند روابط دوستانه و باثبات میان آنهاست، زیرا ساخت و بهره‌برداری از یک نیروگاه هسته‌ای می‌تواند چندین دهه طول بکشد و چندین پروژه بلندمدت را در برمی‌گیرد. به همین دلیل، انرژی هسته‌ای در حال تبدیل شدن به حوزه‌ای مهم از همکاری‌های بین‌دولتی است که از یک سو به فضای سیاسی روابط بین دولت‌ها وابسته است و از سوی دیگر تأثیری مثبت بر آن دارد. از این منظر می‌توان روابط روسیه و ایران را نمونه‌ای بارز از همکاری‌های با ثبات و رو به پیشرفت دانست که از پتانسیل تعریف و ایجاد پروژه‌های بلندمدت در راستای تامین منافع 2 کشور برخوردار است.