تسلط هوش مصنوعی بر زندگی بشری
مالک شیخی: ژان پل سارتر، فیلسوف فرانسوی در کتاب «اگزیستانسیالیسم و اصالت بشر» جمله‌ای با این مضمون دارد که معتقد است «انسان چیزی جز انتخاب‌ها و تصمیماتش نیست». با ظهور هوش مصنوعی و سرعت پرشتاب تغییرات فناوری شاید یکی از نخستین عرصه‌هایی که با تغییرات جدی مواجه خواهد شد عرصه تصمیمات و انتخاب‌هایی است که ما به هوش مصنوعی واگذار کرده‌ایم. از این سو، هنوز جهان مشغول شنیدن خبر شکست chat gpt در مقابل DeepSeek بود که ناگهان خبر ظهور Learn about جهان را وارد شوک کرد. البته که کلان‌روندها نیز نشان می‌دهد جهان همچنان آبستن چنین خبرهایی خواهد بود.
این حجم از تسلط هوش مصنوعی بر عرصه زندگی بشر گویا علم را نیز وحشت‌زده کرده است. هفته پیش بود که یونسکو در مقر پاریس، شعار آموزش در سال ۲۰۲۵ را با عنوان «هوش مصنوعی و آموزش: حفظ عاملیت انسانی در جهان اتوماسیون» مطرح کرد. در روزگار اکنون مرزهای بین اهداف انسانی و اقدامات ماشینی به تدریج محو شده‌اند و این موضوع باعث شده است بحث درباره «عاملیت انسانی» (Human Agency) دوباره به کانون توجه تبدیل شود.
عاملیت انسانی به معنای توانایی افراد در تصمیم‌گیری، کنترل و هدایت زندگی خود در مواجهه با عوامل خارجی است. در عصر هوش مصنوعی و اتوماسیون، این مفهوم به چالشی بزرگ تبدیل شده است. آیا انسان‌ها همچنان می‌توانند کنترل زندگی خود را در دست داشته باشند، یا اینکه ماشین‌ها و الگوریتم‌ها به تدریج جایگزین تصمیم‌گیری‌های انسانی خواهند شد؟ این سوال نه‌تنها در حوزه آموزش، بلکه در HR5.0 و مدل‌های تعالی سازمانی مانند ورژن EFQM 2025 نیز مطرح شده است.
در متن یونسکو، به وضوح اشاره شده است هوش مصنوعی در حال تغییر روش‌های یادگیری است. از استفاده دانش‌آموزان از ابزارهای تولیدی هوش مصنوعی برای انجام تکالیف تا استفاده از الگوریتم‌ها برای ارزیابی و برنامه‌ریزی آموزشی، هوش مصنوعی به طور فزاینده‌ای در حال نفوذ به سیستم‌های آموزشی است. با این حال، این سوال مطرح می‌شود که آیا این فناوری‌ها می‌توانند جایگزین معلمان و مربیان شوند؟ یا اینکه باید به عنوان ابزاری برای تقویت عاملیت انسانی در نظر گرفته شوند؟
یکی از دلایل اصلی اهمیت عاملیت انسانی در آموزش، نقش بی‌بدیل معلمان در پرورش تفکر انتقادی، خلاقیت و مهارت‌های اجتماعی دانش‌آموزان است. هوش مصنوعی ممکن است بتواند داده‌ها را تحلیل کند و حتی پاسخ‌های استاندارد ارائه دهد اما نمی‌تواند جایگزین ارتباط انسانی و درک عمیق معلمان از نیازهای فردی دانش‌آموزان شود. به همین دلیل، یونسکو در شعار سال ۲۰۲۵ خود بر «حفظ عاملیت انسانی» تأکید کرده است. این سازمان معتقد است آموزش باید به افراد کمک کند تا نه‌تنها فناوری‌های جدید را درک کنند، بلکه بتوانند از آنها به گونه‌ای استفاده کنند که ارزش‌های انسانی و حقوق بشر را تقویت کند.
در حوزه مدیریت منابع انسانی، نسخه‌های جدیدی مانند HR5.0 در حال ظهور هستند که بر نقش انسان در عصر دیجیتال تأکید می‌کنند. در حالی که HR4.0 بیشتر بر اتوماسیون و استفاده از فناوری‌های دیجیتال برای بهبود فرآیندهای منابع انسانی متمرکز بود، HR5.0 به دنبال ایجاد تعادل بین فناوری و عاملیت انسانی است. این رویکرد جدید بر این باور است که فناوری باید به عنوان ابزاری برای توانمندسازی کارکنان، نه جایگزینی برای آنها، در نظر گرفته شود. یکی از دلایل اصلی این تغییر، افزایش نگرانی‌ها درباره تأثیرات منفی اتوماسیون بر کارکنان است. با خودکار شدن بسیاری از وظایف، کارکنان ممکن است احساس کنند نقش آنها در سازمان کمرنگ شده است. این موضوع می‌تواند به کاهش انگیزه، رضایت شغلی و حتی سلامت روانی کارکنان منجر شود. HR5.0 با تأکید بر عاملیت انسانی، به دنبال ایجاد محیط‌های کاری است که در آن کارکنان احساس کنند کنترل بیشتری بر کار خود دارند و می‌توانند از فناوری برای بهبود عملکرد خود استفاده کنند.
همچنین مدل‌های تعالی سازمانی مانند EFQM 2025 نیز به طور فزاینده‌ای بر عاملیت انسانی تأکید می‌کنند. این مدل‌ها که برای کمک به سازمان‌ها در دستیابی به تعالی و بهبود مستمر طراحی شده‌اند، اکنون بر اهمیت ایجاد فرهنگ سازمانی که در آن کارکنان احساس ارزشمندی و توانمندی می‌کنند، تأکید می‌کنند. در EFQM 2025، عاملیت انسانی به عنوان یکی از عناصر کلیدی موفقیت سازمانی در نظر گرفته می‌شود.
یکی از دلایل این تغییر، افزایش آگاهی درباره نقش کارکنان در ایجاد نوآوری و انعطاف‌پذیری سازمانی است. در دنیای امروز، سازمان‌ها برای بقا و رشد نیازمند کارکنانی هستند که بتوانند به سرعت با تغییرات سازگار شوند و ایده‌های جدید ارائه دهند.
این امر تنها در صورتی ممکن است که کارکنان احساس کنند نقش آنها در سازمان مهم است و می‌توانند بر تصمیم‌گیری‌ها تأثیر بگذارند. اما چرا عاملیت انسانی دوباره به کانون توجه تبدیل شده است؟ چند دلیل اصلی برای این موضوع وجود دارد.
1- افزایش نگرانی‌ها درباره اخلاقیات فناوری: با گسترش فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی، نگرانی‌ها درباره اخلاقیات و تأثیرات اجتماعی آنها نیز افزایش یافته است. بسیاری از افراد و سازمان‌ها نگران هستند که فناوری ممکن است به جای خدمت به انسان‌ها، به ابزاری برای کنترل آنها تبدیل شود. عاملیت انسانی به عنوان راه‌حلی برای این نگرانی‌ها در نظر گرفته می‌شود.
2- نیاز به خلاقیت و نوآوری: در دنیای امروز، خلاقیت و نوآوری به عنوان عوامل کلیدی موفقیت در نظر گرفته می‌شوند. این ویژگی‌ها ذاتاً انسانی هستند و نمی‌توانند به طور کامل توسط ماشین‌ها تقلید شوند. عاملیت انسانی به افراد این امکان را می‌دهد که از خلاقیت خود استفاده کنند و ایده‌های جدید ارائه دهند.
3- حفظ ارزش‌های انسانی: در نهایت، عاملیت انسانی به حفظ ارزش‌هایی مانند آزادی، عدالت و برابری کمک می‌کند. در دنیایی که فناوری به طور فزاینده‌ای در حال نفوذ به تمام جنبه‌های زندگی است، عاملیت انسانی تضمین می‌کند این فناوری‌ها در خدمت انسان‌ها قرار می‌گیرند، نه انسان در خدمت فناوری.
مفهوم کلیدی در تمام آنچه گفته شد، چه در آموزش، چه در مدیریت منابع انسانی و چه در مدل‌های تعالی سازمانی، تأکید بر این مهم است که فناوری باید به عنوان ابزاری برای توانمندسازی انسان‌ها در نظر گرفته شود، نه جایگزینی برای آنها. شعار سال ۲۰۲۵ یونسکو، «حفظ عاملیت انسانی در جهان اتوماسیون»، بخوبی این موضوع را منعکس می‌کند.