طبابت در غربت
محمدحسین فرقدانی: افزایش روزافزون علاقه به تحصیل در رشته‌های علوم پزشکی، موجب شده سیاست‌گذاران آموزشی به دنبال راهکارهایی برای پاسخ به این عطش علمی باشند. در این مسیر، توسعه ظرفیت دانشگاه آزاد اسلامی به عنوان راه‌حلی منطقی و موثر مطرح شده است، چرا که این دانشگاه با دریافت شهریه از دانشجویان، بدون تحمیل بار مالی بر بودجه عمومی کشور، می‌تواند بخشی از بار آموزش پزشکی را به دوش بکشد. این ظرفیت‌سازی هوشمندانه، ضمن ایجاد فرصت‌های جدید برای علاقه‌مندان به تحصیل، می‌تواند از مهاجرت تحصیلی جلوگیری کند و زمینه تربیت نیروی انسانی مورد نیاز کشور را در داخل فراهم آورد. گفت‌وگو با 2 نماینده مجلس دوازدهم، حسن نتاج‌صلحدار و احمد بیگدلی، نشان می‌دهد با سیاست‌گذاری دقیق و افزایش ظرفیت‌های داخلی، می‌توان به حفظ استعدادهای جوان و تقویت نظام سلامت کشور کمک کرد.
* هشدار نسبت به مهاجرت تحصیلی
حسن نتاج‌صلحدار، عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس و نماینده مردم بابل، با تأکید بر ضرورت نوسازی فوری آموزش پزشکی گفت: «با این زیرساخت‌های آموزشی نمی‌توانیم مشکلی را حل کنیم. توسعه آموزش پزشکی در ایران نیازمند اصلاحات فوری در تجهیزات، نیروی انسانی و سیاست‌گذاری است. نه‌تنها زیرساخت‌ها را اصلاح نکرده‌ایم، بلکه تجهیزات آموزشی کشور فرسوده‌اند و برای خرید تجهیزات جدید هم اقدامی نشده است که ادامه این روند می‌تواند جایگاه علمی ایران در منطقه را نیز تهدید کند».
او با ابراز نگرانی از افزایش مهاجرت دانشجویان پزشکی ادامه داد: «مهاجرت تحصیلی دانشجویان رشته پزشکی هم نگران‌کننده و هم ناراحت‌کننده است. ما نمی‌خواهیم مهاجرت به این شیوه اتفاق بیفتد. بالاخره باید رئیس‌جمهور، وزیر محترم و حتی کمیسیون بهداشت ورود کنند. من به رئیس‌جمهور عرض کردم شما یک نفر را برای جلوگیری از مهاجرت داشته باشید؛ یعنی یکی از معاونت‌ها را حذف کنید و یک نفر را مسؤول مهاجرت‌های تحصیلی بگذارید. مهاجرت متخصصان رشته‌های مختلف، دغدغه همه ما است».
مهاجرت تحصیلی دانشجویان رشته پزشکی، بیش از هر چیز، ریشه در کمبود ظرفیت پذیرش در دانشگاه‌های کشور دارد. در حالی که علاقه‌مندان به تحصیل در رشته‌های علوم پزشکی هر ساله افزایش می‌یابد، محدودیت ظرفیت باعث می‌شود بخشی از این استعدادها ناچار به ترک کشور شوند. این روند زمانی نگران‌کننده‌تر می‌شود که بازگشت این دانشجویان پس از پایان تحصیلات نیز با موانع جدی روبه‌رو است و عملاً برنامه‌ای منسجم برای جذب دوباره آنان وجود ندارد. عدم توجه به این موضوع به معنای از دست دادن سرمایه‌های انسانی ارزشمند است؛ سرمایه‌هایی که می‌توانستند در نظام سلامت کشور نقش‌آفرین باشند. اگر ظرفیت پذیرش رشته‌های پزشکی به تناسب تقاضای موجود افزایش یابد و در کنار آن، سیاست‌های مشوقانه برای بازگشت فارغ‌التحصیلان تدوین شود، می‌توان از تداوم این روند نگران‌کننده جلوگیری کرد.
* اصلاح سیاست‌های آموزشی، گام اساسی در مهار مهاجرت تحصیلی
صلحدار درباره راهکارهای مقابله با مهاجرت تحصیلی گفت: «برای کاهش مهاجرت، ابتدا باید به معیشت و رفاه پزشکان توجه شود. بخشی از راه‌حل در معیشت و رفاه پزشکان است که باید ترمیم شود. از طرف دیگر مسائل رشته پزشکی و پزشکان باید حل شود؛ تعرفه‌های آنان مناسب‌سازی شود و زیرساخت‌های آموزشی ایجاد گردد».
با توجه به این اظهارات، روشن است که مقابله با مهاجرت تحصیلی نیازمند نوسازی سیاست‌ها در بخش آموزش پزشکی است. تمرکز بر بهبود شرایط دانشجویان و ایجاد فرصت‌های گسترده‌تر برای ادامه تحصیل و تخصص در داخل کشور، می‌تواند یکی از مؤثرترین راهکارها برای حفظ سرمایه انسانی باشد. افزایش ظرفیت آموزش پزشکی در این راستا یک ضرورت است، چرا که هر چه تعداد نیروهای متخصص در کشور افزایش یابد، امکان رقابت، ارتقای علمی و تامین نیازهای داخلی بیشتر فراهم خواهد شد. محدودیت در پذیرش دانشجو نه‌تنها مشکلی را حل نمی‌کند، بلکه انگیزه مهاجرت را نیز تقویت خواهد کرد. راه‌حل صحیح، افزایش ظرفیت همراه با سیاست‌گذاری هوشمند در حمایت از مسیر تحصیلی و شغلی نیروهای جوان کشور است.
نتاج‌صلحدار در ادامه به برخی چالش‌های موجود اشاره کرد و هشدار داد: «متأسفانه ما در زیرساخت‌های آموزشی مشکلات را حل نکرده‌ایم. نه‌تنها مشکل حل نشده، بلکه تجهیزات آموزشی قدیمی شده‌اند و اقدامی برای خرید تجهیزات جدید انجام نشده است. با نقص‌هایی که در زیرساخت آموزشی رشته پزشکی داریم، اکنون نمی‌توانیم مشکلی را حل کنیم. با این تجهیزات ناقص و کمبود اساتید و نیروی کار نمی‌توان به قطب پزشکی خاورمیانه تبدیل شد». با وجود این چالش‌ها، نباید حرکت به سمت تربیت نیروی انسانی متخصص متوقف شود. کشور برای پاسخگویی به رشد جمعیت، افزایش بار بیماری‌ها و تأمین نیاز به پزشکان متخصص در مناطق مختلف، به ظرفیت‌های گسترده‌تر آموزشی نیاز دارد. انتظار برای رفع کامل زیرساخت‌ها، تنها زمان را از کشور می‌گیرد و فرصت‌های توسعه را از بین می‌برد. افزایش ظرفیت پزشکی باید همزمان با ارتقای تدریجی امکانات آموزشی دنبال شود، نه اینکه به بهانه مشکلات موجود، روند تربیت نیروی انسانی متوقف یا کند شود.
عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس همچنین درباره سیاست‌های مربوط به مهاجرت تحصیلی و نیروی انسانی افزود: «در بحث مهاجرت نیروی انسانی که در ایران تحصیل کرده‌اند و بعد مهاجرت می‌کنند، باید تعرفه‌ها را درست کنیم. درباره کسانی که برای تحصیل مهاجرت می‌کنند هم باید سخت‌گیرانه‌تر برخورد کنیم و زیرساخت‌های لازم را تامین کنیم. باید نیاز و میزان تقاضا را بسنجیم و دقیق باشیم. اگر قرار است آموزش بیشتری برای نیروی انسانی بدهیم، این کار باید با اقدامات زیرساختی همراه باشد». این سخنان نشان می‌دهد کشور نیازمند برنامه‌ریزی دقیق‌تر برای مدیریت مهاجرت نخبگان است. ایجاد انگیزه برای ماندگاری دانشجویان در کشور، از طریق توسعه فرصت‌های علمی، افزایش دسترسی به تخصص‌های مختلف و ارتقای جایگاه علمی دانشگاه‌های داخلی امکان‌پذیر است. مهم‌تر از همه، افزایش ظرفیت پزشکی یک گام اساسی برای رفع کمبود نیرو، کاهش فشار بر کادر درمان و جلوگیری از وابستگی به نیروهای خارجی در آینده خواهد بود. با سیاست‌گذاری صحیح، می‌توان مسیر آموزش پزشکی را در کشور تقویت کرد و همزمان روند مهاجرت را کنترل کرد.
* آیین‌نامه بازگشت دانشجویان
در راستای سیاست‌های جدید وزارت بهداشت، احمد بیگدلی، نماینده مردم خدابنده در مجلس دوازدهم، با اشاره به تدوین آیین‌نامه‌ای برای بازگشت دانشجویان اظهار داشت: «دانشجویانی که در خارج از کشور و دانشگاه‌های غیرتأیید هستند می‌توانند در کشور با هزینه کمتری تحصیل کنند».
این اقدام را می‌توان گامی مثبت در راستای حفظ سرمایه‌های انسانی و جلوگیری از خروج ارز از کشور دانست. با تسهیل شرایط بازگشت دانشجویان، از هدررفت منابع مالی خانواده‌ها جلوگیری می‌شود و همزمان ظرفیت آموزش پزشکی در داخل کشور به صورت مؤثرتری مورد استفاده قرار می‌گیرد. در واقع، افزایش ظرفیت دانشگاه‌های داخلی و جذب مجدد دانشجویان ایرانی، به عنوان یک سیاست هوشمند، می‌تواند پاسخگوی نیازهای روبه‌رشد کشور به نیروی انسانی متخصص باشد.
بیگدلی درباره دلایل مهاجرت تحصیلی افزود: «در رشته‌هایی مثل پزشکی، دندانپزشکی، داروسازی و پرستاری، آینده شغلی تقریباً تضمین‌شده‌ای وجود دارد و همین موضوع، تقاضا را افزایش داده است. از سوی دیگر، ظرفیت دانشگاه‌های داخلی متناسب با این تقاضا نیست و بسیاری از داوطلبان ناچار به مهاجرت می‌شوند. علت اصلی این مهاجرت‌ها اشتغالِ تضمین‌شده پس از فارغ‌التحصیلی است، نه صرفاً کیفیت آموزش».
محدود بودن ظرفیت پذیرش، تنها موجب دلسردی داوطلبان مستعد و سوق دادن آنها به مسیر مهاجرت تحصیلی می‌شود. در حالی که با توسعه منطقی ظرفیت‌ها و فراهم‌سازی فرصت‌های آموزشی داخلی، می‌توان هم نیاز بازار کار کشور را تأمین و هم از خروج نیروهای جوان جلوگیری کرد. افزایش ظرفیت، راهکاری است که باید همراه با سیاست‌های حمایتی و مدیریت‌شده دنبال شود تا پاسخگوی عطش روزافزون جامعه برای ورود به رشته‌های علوم پزشکی باشد. بیگدلی در ادامه درباره ضرورت توجه به کیفیت آموزش پزشکی هشدار داد و گفت: «فارغ‌التحصیلان رشته پزشکی با جان مردم سروکار دارند. به همین دلیل، کیفیت آموزش باید بالا باشد. آزمون‌های ورودی برای فارغ‌التحصیلان خارج از کشور یک ضرورت است، بویژه که برخی دانشگاه‌های محل تحصیل آنها مورد تأیید وزارت بهداشت نیست».
این هشدار نیز بر اهمیت مدیریت صحیح در افزایش ظرفیت‌ها تأکید می‌کند. افزایش ظرفیت به معنای کاهش کیفیت نیست، بلکه باید با نظارت‌های دقیق آموزشی، آزمون‌های سنجش مهارت و برنامه‌های ارتقای کیفیت همراه باشد. مسیر توسعه آموزش پزشکی، مسیری است که باید همزمان با رشد کمی و تضمین کیفیت طی شود تا کشور بتواند ضمن تربیت نیروی انسانی کافی، اعتماد عمومی به خدمات درمانی را حفظ کند.
بیگدلی همچنین با دفاع از برگزاری آزمون‌های تطبیقی برای بازگشت دانشجویان خارجی خاطرنشان کرد: «برخلاف تصور برخی، این آزمون‌ها سخت‌گیرانه نیستند. در همه کشورها برای تطبیق مدرک، آزمون‌ها و دوره‌های خاصی وجود دارد. سیستم آموزشی ایران نیز تفاوت‌هایی با دیگر کشورها دارد و نیاز به تطبیق وجود دارد».
او درباره هزینه‌های آزمون‌های سازمان سنجش توضیح داد: «هزینه این آزمون‌ها بین ۳۰۰ هزار تا یک میلیون تومان است. سازمان سنجش از دولت بودجه‌ای نمی‌گیرد و ساختار آن درآمد - هزینه‌ای است، به همین دلیل مجبور است هزینه دریافت کند. یعنی هزینه‌های ثبت‌نام صرف برگزاری آزمون، تأمین امنیت و حقوق کارکنان می‌شود».
* خروج ارز از مسیر مهاجرت تحصیلی
احمد بیگدلی در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به تبعات اقتصادی مهاجرت تحصیلی بیان کرد: «ارز به صورت رسمی قابل انتقال نیست و به ناچار از روش‌های غیررسمی استفاده می‌شود که تبعاتی مانند کلاهبرداری و کم‌شدن مبلغ ارز را به همراه دارد. با توجه به مسائل تحریمی که وجود دارد ارزها به صورت رسمی انتقال پیدا نمی‌کند و چون مبادی انتقال رسمی نداریم متاسفانه به صورت غیررسمی انتقال می‌یابد و آسیب‌هایی به خانواده‌ها وارد می‌کند. حتی بعد از انتقال درصدی کم می‌کنند، این خروج ارز، به کاهش ارزش پول ملی هم منجر می‌شود».
خروج بی‌ضابطه ارز برای تحصیل در دانشگاه‌های غیرمعتبر خارجی، هم خانواده‌ها را دچار آسیب‌های مالی می‌کند و هم به کاهش ارزش پول ملی دامن می‌زند. اینجاست که اهمیت افزایش ظرفیت دانشگاه‌های داخلی در رشته‌های پرطرفدار مانند پزشکی، دندانپزشکی و داروسازی روشن‌تر از همیشه به چشم می‌آید. با ایجاد فرصت‌های تحصیلی بیشتر در داخل کشور، می‌توان ضمن پاسخگویی به تقاضای فزاینده جوانان، از خروج ارز و آسیب به اقتصاد ملی جلوگیری کرد.
بیگدلی در پایان اظهار امیدواری کرد این آیین‌نامه هر چه زودتر تصویب شود تا بازگشت دانشجویان تسهیل شده و خانواده‌ها از فشارهای مالی و روحی ناشی از تحصیل فرزندان‌شان در خارج از کشور رهایی یابند.
آیین‌نامه بازگشت دانشجویان، اقدامی مثبت در جهت مدیریت صحیح منابع انسانی و مالی کشور است. با تسهیل روند بازگشت، فرصت مناسبی فراهم می‌شود تا این دانشجویان، به جای تحصیل پرهزینه و غیرشفاف در دانشگاه‌های نامعتبر خارجی، در چارچوب آموزش عالی داخلی، ادامه مسیر دهند. این سیاست می‌تواند به تقویت بدنه علمی کشور کمک کند و نیاز به افزایش ظرفیت در رشته‌های علوم پزشکی را بیش از پیش برجسته می‌کند.
مصاحبه‌های حسن نتاج‌صلحدار و احمد بیگدلی، تصویری دقیق از چالش‌های موجود در حوزه آموزش پزشکی و مهاجرت تحصیلی ترسیم می‌کند. اما راهکار روشن است: افزایش هدفمند ظرفیت رشته‌های پزشکی از جمله در دانشگاه‌های آزاد، مدیریت صحیح بازگشت دانشجویان و تقویت سیاست‌های حمایتی، می‌تواند هم مهاجرت تحصیلی بی‌رویه را مهار کند و هم نیاز روزافزون کشور به پزشکان متخصص را پاسخ دهد. توسعه متعادل ظرفیت‌های پزشکی، نه یک انتخاب، بلکه ضرورتی راهبردی برای حفظ جایگاه علمی و بهبود نظام سلامت کشور است.