نان گران زیر سایه هوشمندسازی
گروه اقتصادی: دولت به منظور تأمین نان ارزان‌قیمت برای اقشار مختلف جامعه، سالانه مبالغ هنگفتی را به عنوان یارانه آرد و نان اختصاص می‌دهد. با این حال، ناکارآمدی نظام سنتی یارانه‌دهی موجب ایجاد مشکلاتی نظیر قاچاق گسترده آرد، اتلاف منابع، نارضایتی نانوایان و مصرف‌کنندگان و کاهش کیفیت نان شده است. در همین راستا سال ۱۴۰۱ طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان با هدف ساماندهی این وضعیت و بهینه‌سازی تخصیص یارانه به اجرا درآمد اما برخی نانوایی‌ها عمداً اطلاعات مربوط به فروش نان را در کارتخوان‌های هوشمند ثبت نمی‌کنند و برخی دیگر اقدام به کم‌فروشی و گران‌فروشی می‌کنند.
طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان بر اساس تغییر بنیادین در مکانیزم تخصیص یارانه تدوین شده است. در مدل سنتی، دولت یارانه را مستقیما به آرد اختصاص می‌داد. این روش به دلیل عدم امکان ردیابی دقیق مصرف آرد در واحدهای صنفی، زمینه‌ساز سوءاستفاده‌هایی نظیر قاچاق آرد، فروش آزاد آن در بازار سیاه و تخصیص ناعادلانه یارانه شده بود. مدل جدید این روند را تغییر داده و یارانه را نه به آرد، بلکه به نان نهایی و فروخته‌شده اختصاص داده است. در این روش، پرداخت یارانه از طریق داده‌های ثبت‌شده در کارتخوان‌های هوشمند انجام می‌شود و دولت مابه‌التفاوت قیمت تمام‌شده و قیمت فروش نان را به نانوایان پرداخت می‌کند.
برای اجرای این طرح، هماهنگی گسترده‌ای میان نهادهای دولتی انجام شد. وزارت امور اقتصادی و دارایی، سازمان برنامه‌وبودجه، وزارت صنعت، معدن و تجارت، وزارت جهاد کشاورزی و بانک مرکزی در طراحی و اجرای این طرح نقش اساسی داشتند. بانک مرکزی زیرساخت‌های پرداخت مالی را فراهم کرد و شرکت‌های پرداخت‌یار مسؤولیت نصب و نگهداری کارتخوان‌های ویژه نانوایی‌ها را بر عهده گرفتند.
* چالش‌های اجرایی و انتقادات مطرح‌شده
با وجود اهداف بلندپروازانه طرح، بسیاری از کارشناسان و فعالان صنفی نسبت به کارآمدی مدل جدید یارانه‌دهی ابراز تردید کرده‌اند. مهم‌ترین انتقادات مطرح‌شده این است که این مدل به‌گونه‌ای طراحی شده که نه‌تنها مشکلات قبلی را برطرف نکرده، بلکه موجب نارضایتی همزمان ۳ گروه اصلی یعنی مصرف‌کنندگان، دولت و نانوایان شده است. همچنین برخی نانوایی‌ها عمداً اطلاعات مربوط به فروش نان را در کارتخوان‌های هوشمند ثبت نمی‌کنند و برخی دیگر اقدام به کم‌فروشی و گران‌فروشی کرده‌اند. از سوی دیگر برخی کارشناسان معتقدند هزینه اجرای طرح، که بالغ بر ۹۰۰ میلیارد تومان بوده، با خروجی‌های آن تناسب ندارد. گزارش‌های میدانی نشان می‌دهد کیفیت نان در برخی نانوایی‌ها کاهش یافته و قیمت آن، به‌رغم وجود نرخ مصوب، در بسیاری از مناطق با افزایش چشمگیری مواجه شده است.
در مقابل این انتقادات، مسؤولان اجرایی این طرح معتقدند اجرای مدل جدید یارانه‌ای تأثیرات مثبتی بر کنترل مصرف آرد و کاهش هزینه‌های یارانه‌ای دولت داشته است. طبق گزارش‌های ارائه‌شده، طی ۳۶ ماه اجرای این طرح، مصرف آرد یارانه‌ای در کشور ۵ میلیون و ۱۲۰ هزار تن کاهش یافته است که معادل مصرف سالانه نان حدود ۶۲ میلیون نفر محسوب می‌شود. همچنین هزینه‌های دولت برای تأمین نان ارزان‌قیمت به میزان ۹۶ هزار میلیارد تومان کاهش یافته است.
مدیر اجرایی طرح هوشمندسازی یارانه نان تأکید دارد اجرای این مدل موجب مدیریت پایدار منابع گندم شده و برخلاف سایر اقلام یارانه‌ای نظیر بنزین، گازوییل، برق و گاز، مصرف آرد یارانه‌ای افزایش نیافته، بلکه به سطح مصرف سال ۱۳۹۸ کاهش یافته است.
با وجود این ارقام و تحلیل‌های رسمی، بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد در بسیاری از نانوایی‌ها تخلفات همچنان ادامه دارد. خبرنگاران و نهادهای نظارتی از مواردی نظیر عدم استفاده از کارتخوان‌های هوشمند، فروش نان با قیمت‌های غیرمصوب و کاهش کیفیت نان گزارش داده‌اند. برخی مسؤولان صنفی مانند نایب‌رئیس اتحادیه سنگکی‌های تهران منکر وجود تخلفات قیمتی شده‌اند اما شواهد میدانی حاکی از آن است قیمت یک نان در برخی مناطق از ۲۰ تا ۷۰ هزار تومان متغیر است.
* راهکارهای پیشنهادی برای اصلاح طرح
برخی کارشناسان اقتصاد پیشنهاد داده‌اند برای رفع مشکلات طرح هوشمندسازی یارانه نان، تغییرات اساسی باید در سیاست‌های اجرایی آن اعمال شود.
برای نمونه بازگشت به مدل پرداخت مستقیم یارانه به خانوارها، به‌گونه‌ای که مصرف‌کنندگان خود بتوانند در خرید نان انتخاب آزادانه داشته باشند. آزادسازی قیمت نان و ایجاد رقابت در بازار، به افزایش کیفیت نان و کاهش تخلفات کمک خواهد کرد. همچنین ایجاد مکانیزم‌های نظارتی مؤثرتر، تا از دور زدن سیستم‌های هوشمند جلوگیری شود. اصلاح زیرساخت‌های سامانه‌ای، به گونه‌ای که امکان ثبت دقیق اطلاعات فروش نان به وجود آید و داده‌های آماری کارآمدتر شوند.
طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان با هدف افزایش شفافیت، کاهش قاچاق و مدیریت بهینه منابع اجرایی شد اما در عمل با چالش‌های متعددی روبه‌رو شده است. انتقادات گسترده‌ای از سوی فعالان صنفی و کارشناسان اقتصادی مطرح شده که نشان‌دهنده ناکارآمدی بخش‌هایی از این مدل یارانه‌دهی است.
در شرایط فعلی به نظر می‌رسد اصلاحات ساختاری در این طرح ضروری است. دولت باید ضمن حفظ مزایای مدیریت مصرف آرد، مشکلات اجرایی را برطرف و مکانیزم‌های کارآمدتری برای نظارت بر عملکرد نانوایی‌ها طراحی کند، در غیر این صورت، اهداف اولیه طرح محقق نخواهد شد و مشکلات اقتصادی ناشی از ناکارآمدی نظام یارانه‌ای همچنان پابرجا خواهند ماند.
* عدم انطباق کامل مدل طراحی‌شده با شرایط واقعی بازار نان
یکی از چالش‌های عمده این طرح، عدم انطباق کامل مدل طراحی‌شده با شرایط واقعی بازار نان و رفتار اقتصادی نانوایان است. دولت انتظار داشت با تغییر مکانیزم یارانه‌دهی از آرد به نان نهایی، نظارت بهینه‌تری ایجاد شود و نانوایان ملزم به رعایت ضوابط جدید شوند اما بسیاری از نانوایان همچنان به روش‌های سنتی خود ادامه داده و برخی از آنها از کارتخوان‌های هوشمند استفاده نکرده یا اطلاعات خرید را به طور ناقص ثبت کرده‌اند.
این طرح به سامانه‌های پرداخت و رصد الکترونیکی وابسته است اما ضعف‌های فنی و زیرساختی موجب اختلال در اجرای دقیق طرح شده است. برخی از مشکلات شامل موارد زیر هستند:
- عدم کارایی برخی کارتخوان‌های نصب‌شده و ناتوانی در ثبت اطلاعات دقیق خریدها
- اختلال در ارتباط سامانه‌های بانکی و تأخیر در پرداخت مابه‌التفاوت یارانه به نانوایان
- مشکلات در ثبت داده‌های فروش که باعث بروز اختلاف حساب بین نانوایان و دستگاه‌های نظارتی شده است.
بخش قابل‌توجهی از نانوایان از اجرای این طرح ناراضی هستند و معتقدند مدل جدید یارانه‌دهی منافع آنها را تأمین نمی‌کند. در مدل سنتی، یارانه آرد مستقیماً دریافت می‌شد و نانوایان کنترل بیشتری بر سهمیه‌های خود داشتند اما در مدل جدید، تخصیص یارانه از طریق سامانه‌های الکترونیکی انجام می‌شود که برخی نانوایان آن را غیرشفاف و غیرکارآمد می‌دانند.
یکی از مشکلات قابل‌توجه در اجرای این طرح، نوسانات قیمت نان در مناطق مختلف است. به‌رغم تعیین نرخ مصوب، بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد قیمت نان در برخی مناطق از ۲۰ تا ۷۰ هزار تومان متغیر است. این تفاوت قیمت نه‌تنها موجب نارضایتی مصرف‌کنندگان شده، بلکه نشان‌دهنده نقص در نظام نظارتی طرح هوشمندسازی است.
هرگونه تغییر در نظام یارانه‌ای ممکن است زمینه‌ساز روش‌های جدیدی برای سوءاستفاده شود. برخی نانوایان با ثبت خریدهای جعلی یا گزارش فروش نان کمتر از مقدار واقعی، تلاش کرده‌اند یارانه بیشتری دریافت کنند. این مساله نشان می‌دهد بدون ایجاد یک سیستم نظارتی کارآمد، اجرای طرح نمی‌تواند تخلفات را به طور کامل حذف کند.
یکی از اهداف مهم این طرح، افزایش کیفیت نان از طریق رقابت‌پذیری و حذف تخلفات بود اما گزارش‌ها نشان می‌دهد کم‌فروشی و استفاده از مواد اولیه نامرغوب همچنان ادامه دارد. برخی نانوایان با کاهش وزن چانه‌های خمیر یا استفاده از آرد بی‌کیفیت، سعی در کاهش هزینه‌های خود دارند. این مساله موجب کاهش رضایت مصرف‌کنندگان و نارضایتی عمومی شده است.
در نهایت شاید بزرگ‌ترین چالش این طرح، عدم اعتماد عمومی به مدل جدید یارانه‌دهی باشد. بسیاری از مردم از نحوه اجرای طرح و تأثیر آن بر قیمت و کیفیت نان آگاه نیستند. همچنین عدم موفقیت دولت در ارائه اطلاعات شفاف موجب شده برخی افراد باور کنند که این مدل صرفاً ابزاری برای کنترل مصرف و کاهش هزینه‌های دولتی است، بدون آنکه منافع واقعی برای مردم ایجاد کند.
با وجود اهداف اولیه مثبت، طرح هوشمندسازی یارانه آرد و نان با چالش‌های متعددی مواجه شده که اجرای موفق آن را دشوار کرده است. بدون اصلاح ساختاری در شیوه تخصیص یارانه، بهبود زیرساخت‌های نظارتی و افزایش شفافیت در قیمت‌گذاری، مشکلات فعلی همچنان پابرجا خواهند ماند.