گروه سیاسی: دیروز وزارت خارجه روسیه بیانیه‌ای صادر کرد و نوشت: «۱۸ اکتبر، مهلت ۱۰ ساله تعیین‌شده در قطعنامه ۲۲۳۱ از روز تصویب «برنامه جامع اقدام مشترک برای حل‌وفصل موضوع برنامه هسته‌ای ایران» (برجام) به پایان می‌رسد. در این مقطع، اجرای تمام مفاد قطعنامه ۲۲۳۱، از جمله محدودیت‌ها و رویه‌های پیش‌بینی‌شده در آن، باید خاتمه یابد و شورای امنیت سازمان ملل متحد موظف است بررسی تمام موضوعات مرتبط با برنامه هسته‌ای ایران را به پایان برساند. همچنین بند «عدم اشاعه» باید از فهرست موضوعات در دستورکار شورای امنیت سازمان ملل متحد خارج شود».
قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل متحد،۲۰ ژوئیه ۲۰۱۵ (۲۹ تیر ۱۳۹۴) به اتفاق آرا تصویب شد و برنامه جامع اقدام مشترک یا همان برجام را تأیید کرد. این قطعنامه با هدف تضمین ماهیت صلح‌آمیز برنامه هسته‌ای ایران، لغو تدریجی تحریم‌های هسته‌ای علیه ایران و ایجاد چارچوبی برای نظارت و راستی‌آزمایی توسط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی تدوین شد. قطعنامه ۲۲۳۱ جایگزین قطعنامه‌های پیشین تحریمی علیه ایران (مانند ۱۶۹۶، ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳، ۱۸۳۵، ۱۹۲۹ و ۲۲۲۴) شد و آنها را خاتمه داد اما محدودیت‌های جدیدی را برای دوره‌ای مشخص اعمال کرد.
اما پیش از آنکه این قطعنامه به پایان خود برسد، ۳ کشور اروپایی انگلیس، فرانسه و آلمان، ۶ شهریور در نامه‌ای به اعضای شورای امنیت سازمان ملل متحد خواستار فعال شدن مکانیسم ماشه (بازگشت تحریم‌ها علیه ایران) شدند. در بیانیه دیروز وزارت خارجه روسیه در این باره آمده است: «اقدامات کشورهای اروپایی که از منظر حقوقی و رویه‌ای فاقد هرگونه مبنای معتبر بوده و به صورت مقطعی و مصلحت‌گرایانه از سوی ایالات متحده آمریکا، کشوری که مدت‌ها پیش خروج خود از برجام را اعلام کرده بود و متأسفانه از جانب دبیرخانه سازمان ملل متحد حمایت شده‌اند، به‌هیچ‌وجه نمی‌تواند برای اعضای مسؤول و متعهد جامعه بین‌المللی ایجاد الزام حقوقی کند». در بیانیه وزارت خارجه روسیه همچنین «۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ به عنوان روز رسمی پایان اعتبار قطعنامه ۲۲۳۱ تعیین شده و هیچ تصمیمی برای لغو آن اتخاذ نشده است. ابتکار مشترک روسیه و چین برای تمدید فنی برجام به مدت ۶ ماه، با تکبر از سوی کشورهای غرب رد شد؛ اقداماتی که بار دیگر ناتوانی این کشورها در انجام توافق‌های چندجانبه و تکیه آنان بر روش‌های غیرقانونی و زورگویی را آشکار کرد. از این پس، نظارت بر فعالیت‌های هسته‌ای در جمهوری اسلامی ایران صرفا بر پایه معاهده NPT و توافق جامع پادمان میان ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی انجام خواهد شد».
اگرچه قطعنامه ۲۲۳۱ بر اساس فصل هفتم منشور ملل متحد تصویب شد و الزام‌آور بود، خروج ایالات متحده از برجام در سال ۲۰۱۸ و اعمال مجدد تحریم‌های یکجانبه، اجرای آن را پیچیده کرد. انقضای کامل در ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ به معنای پایان رسمی چارچوب تحریم‌های سازمان ملل است اما تحریم‌های یکجانبه (مانند تحریم‌های آمریکا و اروپا) ادامه می‌یابد. ضمن اینکه با فعال‌سازی مکانیسم ماشه، اکنون آمریکا، انگلیس و فرانسه مدعی بازگشت تحریم‌های مبتنی بر قطعنامه‌های پیشین شورای امنیت هستند؛ تحریم‌هایی که روسیه اعلام کرده است به آنها پایبند نیست. مقامات روس، بویژه میخائیل اولیانوف، نماینده دائم روسیه در سازمان‌های بین‌المللی در وین و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، بارها موضع روسیه را درباره قطعنامه ۲۲۳۱ بیان کرده‌اند. روسیه به عنوان یکی از امضاکنندگان برجام، همواره بر پایبندی به متن قطعنامه تأکید کرده و تلاش‌های غرب برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه را غیرقانونی و نامشروع دانسته است. اولیانوف در صفحه شخصی خود در ایکس در ۲۵ مهر اعلام کرد: «قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل که توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ را تأیید کرد، فردا منقضی می‌شود. برجام عملاً پایان می‌یابد و آژانس تنها در چارچوب توافقنامه پادمان جامع با ایران بحث خواهد کرد». این اظهارات مستقیماً به انقضای قطعنامه در ۱۸ اکتبر اشاره دارد و تأکید می‌کند پس از آن، روابط آژانس با ایران باید به سطح استاندارد پادمان (بدون بازرسی‌های فراپادمانی مانند پروتکل الحاقی) محدود شود.
پروتکل الحاقی، یک سند حقوقی اضافی است که به توافقنامه پادمان جامع بین آژانس و کشورهای عضو NPT (پیمان عدم اشاعه هسته‌ای) اضافه می‌شود. این پروتکل سال ۱۹۹۷ توسط آژانس برای تقویت سیستم پادمان طراحی شد و ابزارهای بیشتری برای راستی‌آزمایی فعالیت‌های هسته‌ای فراهم می‌کند. بر خلاف پادمان پایه که تنها بر مواد هسته‌ای اعلام‌شده تمرکز دارد، پروتکل الحاقی اجازه می‌دهد آژانس به اطلاعات گسترده‌تری دسترسی داشته باشد، از جمله گزارش‌دهی کامل چرخه سوخت هسته‌ای (از معدن‌کاری تا پسماند)، اطلاع‌رسانی کوتاه‌مدت درباره تغییرات در تأسیسات و دسترسی به سایت‌های غیرهسته‌ای که ممکن است مرتبط باشند. همچنین آژانس می‌تواند نمونه‌برداری محیطی (مانند خاک یا هوا برای تشخیص ذرات هسته‌ای) انجام دهد و به صورت سرزده از هر مکانی که مشکوک به فعالیت‌های پنهان باشد، بازرسی کند. پروتکل الحاقی داوطلبانه است اما در برجام، ایران موظف به اجرای موقت آن شد تا از عدم انحراف برنامه هسته‌ای‌اش اطمینان ایجاد شود. بازرسی‌های فراپادمانی مورد اشاره اولیانوف نیز به بازرسی‌هایی اشاره دارد که فراتر از تعهدات پایه پادمان جامع می‌رود. این بازرسی‌ها شامل دسترسی‌های گسترده، سرزده و بدون محدودیت زمانی یا مکانی است که پروتکل الحاقی آنها را ممکن می‌سازد. برای مثال، آژانس می‌تواند به سایت‌های اعلام‌نشده دسترسی داشته باشد، تجهیزات نظارتی پیشرفته نصب و حتی اطلاعات تجاری مرتبط با فناوری‌های دوگانه‌کاربرد را بررسی کند. این بازرسی‌ها برای جلوگیری از برنامه‌های پنهان هسته‌ای طراحی شده‌اند و در برجام، بخشی از رژیم نظارتی ویژه ایران بودند. بدون پروتکل الحاقی، آژانس به بازرسی‌های محدودتر (مانند بازدیدهای برنامه‌ریزی‌شده از تأسیسات اعلام‌شده) اکتفا می‌کند. با این حال، اعمال مکانیسم ماشه عملاً برجام را یکطرفه به ضرر ایران به پایان می‌رساند، چرا که این سازوکار هم تحریم‌های سازمان ملل را برمی‌گرداند و هم برنامه هسته‌ای ایران را همچنان غیرعادی نگه می‌دارد؛ چیزی که بارها و بارها مورد اعتراض روس‌ها قرار گرفته است. در بیانیه وزارت خارجه روسیه در ۶ مهر ۱۴۰۴، یعنی روز بازگشت تحریم‌ها، آمده: «قطعنامه ۲۲۳۱ و برجام همچنان معتبر هستند و تا ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ لغو نشده‌اند». در واقع، از نظر روسیه اسنپ‌بک رخ نداده و قطعنامه طبق برنامه منقضی می‌شود. ۲۸ شهریور ۱۴۰۴، نمایندگی روسیه در سازمان ملل اعلام کرد: «غربی‌ها تحریم‌های غیرقانونی یکجانبه علیه ایران اعمال کرده‌اند که جایگزین محدودیت‌هایی شده که طبق قطعنامه باید منقضی شوند». سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه نیز، در مصاحبه‌ای تأکید کرد روسیه قطعنامه ۲۲۳۱ را تا ۱۸ اکتبر ۲۰۲۵ معتبر می‌داند و هرگونه تلاش برای بازگرداندن تحریم‌ها را غیرقانونی می‌شمارد. اولیانوف نیز ۱۰ شهریور ۱۴۰۴ گفته بود: «ایران رویکرد مسؤولانه‌ای در همکاری با آژانس نشان می‌دهد». این اظهارات به مرحله عمل هم رسید و یک ماه بعد، ۱۰ مهر ۱۴۰۴، توافق راهبردی روسیه و ایران رسماً اجرایی شد.
فردای انقضای قطعنامه ۲۲۳۱، روابط ایران و روسیه وارد مرحله جدیدی از آزادی عمل می‌شود، زیرا آخرین محدودیت‌های سازمان ملل (مانند نظارت شورای امنیت و تحریم‌های باقیمانده) برداشته می‌شود. روسیه پیش‌تر اعلام کرده قطعنامه را منقضی‌شده می‌داند و روابط اقتصادی و تسلیحاتی خود با ایران را بدون توجه به تحریم‌های یکجانبه غرب پیش خواهد برد. از همین روست که به اذعان وزیر خارجه روسیه، مسکو و تهران تجارت تسلیحاتی را افزایش داده‌اند. پس از انقضای قطعنامه ۲۲۳۱، این تجارت بدون نگرانی بابت اطلاق نقض قطعنامه‌های سازمان ملل گسترش می‌یابد، هرچند تحریم‌های آمریکا ممکن است شرکت‌های روسی را تحت تأثیر قرار دهد؛ موضوعی که البته به خاطر جنگ اوکراین و اعمال رژیم تحریم‌های گسترده علیه روسیه، به نظر نمی‌رسد مشکلی برای شرکت‌های روسی ایجاد کند. علاوه بر این، روسیه می‌تواند بدون محدودیت‌های سازمان ملل، سرمایه‌گذاری در ایران را افزایش دهد. علاوه بر این، از فردا، روابط ایران و آژانس نیز باید به سطح استاندارد توافقنامه پادمان جامع محدود شود، بدون بازرسی‌های فراپادمانی مانند پروتکل الحاقی که بخشی از برجام بود. در واقع، آژانس دیگر نمی‌تواند به استناد قطعنامه ۲۲۳۱ بازرسی‌های گسترده انجام دهد و باید به گزارش‌دهی دوره‌ای و بازرسی‌های برنامه‌ریزی‌شده اکتفا کند، مگر اینکه ایران داوطلبانه پروتکل الحاقی را ادامه دهد. این تغییر، پرونده هسته‌ای ایران را عادی کرده و از دستور کار شورای امنیت خارج می‌کند.
* صف‌آرایی جدید در شورای امنیت
بیانیه وزارت خارجه روسیه درباره منقضی شدن قطعنامه ۲۲۳۱ در ۱۸ اکتبر و اعلام عدم پایبندی عملی به رژیم تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران، حالا صف‌کشی جدید در شورای امنیت بر سر ایران را وارد مرحله تازه‌ای کرده است.
از امروز ۱۸ اکتبر، روسیه به شکل عملی مناسبات اقتصادی و نظامی خود با ایران را بدون در نظر گرفتن محدودیت‌های تحریمی انجام می‌دهد و این یعنی بی‌توجهی علنی به تحریم‌های شورای امنیت. از سوی دیگر با اظهارات اولیانوف، روسیه در سیاست‌های خود درباره مناسبات آژانس بی‌المللی انرژی اتمی با ایران، موضوع هسته‌ای ایران را یک مساله عادی قلمداد کرده و بر این اساس با سیاست‌ها و مواضع فراپادمانی گروسی علیه ایران همراهی نمی‌کند. این موضوع نیز یک ظرفیت سیاسی بسیار مهم برای ایران است.
در کنار روسیه، چین نیز به شکل دیگری مخالفت خود را با بازگشت تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران نشان می‌دهد. چینی‌ها همانند روسیه با فعال‌سازی مکانیسم ماشه مخالف بوده و آن را غیرقانونی دانستند. بر همین اساس به نظر می‌رسد چینی‌ها نیز از اجرای تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران امتناع کنند. در مجموع، مقاومت روسیه و چین در برابر بلوک غرب بر سر ایران نشان‌دهنده یک تقابل مهم و موثر بین ائتلاف شرق در برابر رفتار غیرقانونی و ناعادلانه غرب است. به اعتقاد کارشناسان، بی‌توجهی روسیه و چین نسبت به تحریم‌های شورای امنیت علیه ایران و مبنا قرار دادن انقضای قطعنامه ۲۲۳۱ از سوی این کشورها می‌تواند منجر به کاهش اثرگذاری تحریم‌ها علیه ایران شود. کما اینکه می‌تواند مسیر سایر کشورها برای بی‌توجهی به این تحریم‌ها را نیز فراهم کند.