نفوذ هنر تا قلب تل‌آویو

طاها سهراب‌پور: تنها یک ویدئوی یک دقیقه‌ای کافی بود بحث‌ها درباره اهمیت دیپلماسی فرهنگی را دوباره داغ کند. یک اسیر اسرائیلی بعد از آزادی در قالب تبادل اسرا خطاب به دیگران می‌گوید حماس در دوران اسارت برای آنها سریال «یوسف صدیق» پخش می‌کرده است. «یوسف صدیق» همان سریال «یوسف پیامبر» است که این روزها هم از شبکه آی‌فیلم پخش می‌شود. این سریال در بیش از ۴۰ کشور پخش شده و میلیون‌ها بیننده در خاورمیانه جذب کرده است. 
جذابیت «یوسف پیامبر» تا اندازه‌ای است که اقدامات کشورهایی مانند نیجریه برای مقابله از طریق سانسور یا مسدودسازی به جایی نرسید. در دنیای امروز، جایی که مرزهای جغرافیایی کمتر از همیشه مانع تبادل فرهنگی هستند، پخش سریال‌ها و فیلم‌های یک کشور در کشورهای دیگر به عنوان ابزاری قدرتمند برای دیپلماسی ظاهر شده است. سریال‌هایی مانند «یوسف پیامبر» بویژه وقتی از مرزهای یک کشور فراتر می‌روند و به عنوان تولیداتی فرهنگی بر ذهن و جهان شهروندانی در جهان مخاطب اثر می‌گذارند، در زمره دیپلماسی فرهنگی قرار می‌گیرند.
به گفته مارک سیمون، تهیه‌کننده و کارگردان آثار نمایشی، دیپلماسی فرهنگی زیرشاخه‌ای از دیپلماسی عمومی است که بر روابط فرهنگی بین‌المللی تمرکز دارد، در حالی که دیپلماسی عمومی شامل ابزارهای گسترده‌تری از جمله فعالیت‌های رسانه‌‌ای می‌شود. 
بنابراین، پخش سریال‌ها و فیلم‌ها - که اغلب با هدف معرفی فرهنگ، تاریخ و ارزش‌های یک ملت انجام می‌شود- بیشتر به دیپلماسی فرهنگی تعلق دارد، هرچند بخشی از استراتژی کلی دیپلماسی عمومی است. گاردین سال 2013، در گزارشی تصریح کرد «ابزار‌های فرهنگی به عنوان بخشی از نفوذ نرم عمل کرده و تهران را قادر کرده بدون درگیری نظامی، نفوذ خود را در منطقه گسترش دهد». 
از دید این رسانه انگلیسی، رسانه‌های دولتی ایران، مانند شبکه‌های ماهواره‌ای و اینترنتی، سریال‌هایی تولید می‌کنند که نه تنها سرگرم‌کننده هستند، بلکه پیام‌های ایدئولوژیک و فرهنگی را منتقل می‌کنند. در واقع در بیان رسانه‌های غرب، این رویکرد که از دهه ۲۰۰۰ میلادی شدت گرفته، به ایران کمک کرده در کشورهای همسایه مانند عراق، سوریه، ترکیه، جمهوری آذربایجان، افغانستان و پاکستان، پایگاه فرهنگی بسازد. براساس همین دیدگاه بود که شبکه‌های ماهواره‌ای ایران در کشورهای مختلف تحریم شدند. 
با این حال، شبکه‌هایی مانند آی‌فیلم و تلویزیون سحر، فیلم‌ها و سریال‌های ایرانی را به زبان‌های عربی، ترکی و آذری دوبله و پخش می‌کنند که منجر به افزایش علاقه به زبان فارسی و فرهنگ ایرانی شده است. بر اساس مطالعات، پخش چنین محتوایی علاقه گردشگران ترک و آذربایجانی به بازدید از ایران را افزایش داده و به اقتصاد کشور کمک کرده است. 
بنابراین، همچنان که حساسیت‌های بجا و اصولی درباره محتواهایی که تاریخ و اندیشه ایران را دستکاری می‌کنند وجود دارد، باید این سوی ماجرا را نیز دید. نکته نهایی آن است که در ساخت چنین آثاری باید کشورها و جغرافیاهای مشترک از نظر دینی و فکری را در اولویت قرار داد. 
بدون تردید ایجاد و توسعه بازار تولیدات فرهنگی در کشورهای همسایه به مراتب اولویت‌دار و ارزشمندتر از اقدام برای گفت‌وگو و تعامل با کشورهایی است که ایرانیان با آنها تعامل فرهنگی کمتری دارند. همچنین نباید از نظر دور داشت دیپلماسی فرهنگی به شرط تداوم می‌تواند قدرت‌ساز باشد. «یوسف پیامبر» نخستین محصول این بازار نبوده و نباید آخرین نیز باشد.