میراث مخفی!
سعیده اسدیان: ۱۸ مه برابر با ۲۸ اردیبهشت، به عنوان روز جهانی موزه شناخته می‌شود؛ روزی که به پیشنهاد شورای بین‌المللی موزه‌ها یعنی ایکوم (ICOM) از سال ۱۹۷۷ با هدف افزایش آگاهی عمومی نسبت به نقش موزه‌ها در تبادل فرهنگی، توسعه اجتماعی و حفظ میراث بشری معرفی شد. موزه‌ها نه‌تنها محل نگهداری آثار تاریخی و هنری هستند، بلکه نقش فعالی در تولید و انتقال دانش، توسعه تفکر انتقادی و آموزش غیررسمی دارند اما در میان انواع موزه‌ها، موزه‌های دانشگاهی جایگاهی ویژه دارند. این موزه‌ها معمولاً در بستر دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی با هدف گردآوری، حفاظت و نمایش آثار علمی، فرهنگی یا تاریخی مرتبط با حوزه‌های تخصصی دانشگاه و تقویت آموزش و پژوهش از طریق دسترسی مستقیم دانشجویان و پژوهشگران به منابع اصیل فعالیت می‌کنند. اما در ایران، موزه‌های دانشگاهی هنوز به جایگاه شایسته خود نرسیده‌اند و به‌رغم دارا بودن ظرفیت‌های علمی و تاریخی فراوان در دانشگاه‌ها، این موزه‌ها با چالش‌هایی همچون نبود بودجه کافی برای نگهداری و توسعه فضاهای موزه‌ای، کمبود نیروی متخصص در حوزه موزه‌داری علمی، عدم برنامه‌ریزی بلندمدت برای جذب بازدیدکنندگان عمومی و تعامل با جامعه و همچنین نبود توجه کافی به جنبه آموزشی و پژوهشی این موزه‌ها، دست و پنجه نرم می‌کنند. این روزها موزه‌های دانشگاهی ایران همچون موزه‌های پردیس علوم، موزه حشره‌شناسی، موزه جانورشناسی، موزه زمین‌شناسی، موزه گیاه‌شناسی و... به‌رغم میراث غنی علمی و دانشگاهی ایران، توجه زیادی به پویایی و توسعه میراث علمی در موزه‌های دانشگاهی ندارند.
* باوری به موزه‌های دانشگاهی وجود ندارد
مصطفی ده‌پهلوان، باستان‌شناس و رئیس سابق پژوهشگاه میراث فرهنگی درباره وضعیت موزه‌های دانشگاهی به «وطن امروز» می‌گوید: من از سال ۸۳ تا ۹۶ در حوزه موزه‌های دانشگاهی فعالیت کردم، مدیر موزه مقدم و باغ‌موزه نگارستان بودم و مدتی هم مسؤول راه‌اندازی موزه تاریخ و مفاخر دانشگاه تهران شدم، به همین جهت بسیاری از موزه‌های دانشگاهی را با جزئیات دیده‌ام. در کنار موزه‌های داخلی، از مشهورترین موزه‌های موفق دانشگاهی در دنیا همچون موزه «اشمولین» دانشگاه آکسفورد، موزه دانشگاه منچستر یا موزه دانشگاه پنسیلوانیا بازدید کرده‌ام اما متأسفم که بگویم در ساختار مدیریت دانشگاهی، باوری به موزه‌های دانشگاهی وجود ندارد و به همین جهت موزه‌های دانشگاهی در ایران شرایط خوبی ندارند؛ نمونه‌های موزه‌ای خاک گرفته‌اند و شرایط برای نگهداری آثار، مناسب نیست. وی در ادامه می‌گوید: به جرأت می‌توان گفت بخش عمده‌ای از موزه‌های دانشگاهی کشور به همت یک شخص درست شده، مثل موزه گیاه‌شناسی یا جانورشناسی؛ دانشگاه تهران حدود ۱۰ موزه دانشگاهی فعال دارد. برخی از این موزه‌ها شرایط ارائه خدمات به جامعه، مدارس و مردم را ندارند. ما یک زمان شورای سیاست‌گذاری موزه‌های دانشگاه تهران را راه‌اندازی کردیم اما کمتر رئیس دانشگاهی به این شورا باور دارد و همین نبود برنامه برای سیاست‌گذاری موزه‌های دانشگاهی، باعث شده نگاه ویژه‌ای به این حوزه نشود.
* جهل میراثی، نتیجه انفعال موزه‌هاست
بخش زیادی از جانورها، حشرات، گیاه‌ها یا کانی‌های موزه زمین‌شناسی، خروجی پایان‌نامه‌ها و رساله ارشد و دکترای دانشجویان است که در موزه‌ها کلکسیون می‌شوند، با این گنجینه‌ای که در اختیار داریم می‌توانیم نمایشگاه‌های دوره‌ای برگزار کنیم یا برای دانشجویان تخصصی در این موزه‌ها کارگاه آموزشی برپا کنیم اما این کارها به‌ندرت انجام می‌شود. عضو هیأت علمی دانشگاه تهران از عدم توجه به ماهیت علمی این موزه‌ها گلایه می‌کند و می‌گوید: از میان این موزه‌ها، تنها موزه‌هایی همچون موزه مقدم، باغ‌موزه نگارستان یا باغ ارم و نارنجستان قوام در شیراز به غیردانشگاهی‌ها هم خدمات می‌دهند و نباید ماهیت علمی و عمومی این موزه‌ها را فراموش کنیم. راز موفقیت موزه دانشگاه منچستر که ۳ یا ۴ سال پیش به عنوان موزه برتر جهان معرفی شد این است که به اقشار مختلف بویژه دانش‌آموزان خدمات می‌دهد تا آموزش برای آنها همراه با یک تجربه‌گرایی ملموس باشد، این در حالی است که ما چنین امکاناتی در موزه‌های دانشگاهی چه در تهران، چه در شیراز یا شاهرود و تبریز نداریم. این باستان‌شناس با تأکید بر اینکه موزه‌های دانشگاهی می‌توانند یکی از پایگاه‌های علمی مدارس باشند، می‌گوید: ما در این حوزه عقب هستیم، در حالی که 24 یا 25 مجموعه ثبت‌شده در UMAC (کمیته بین‌المللی موزه‌ها و مجموعه‌های دانشگاهی) داریم. پس نقش موزه‌ها در قبال جامعه چیست؟ اگر ما امروز با این حجم از قاچاق و جهل میراثی مواجهیم، قطعاً بخشی از آن به ناکارآمد بودن موزه‌ها بازمی‌گردد که هیچ برنامه‌ای برای مدارس و نسل جدید ندارند.
* ایران ۲۶ موزه دانشگاهی دارد
فاطمه احمدی، موزه‌دار موزه ملی تاریخ علوم پزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران و نماینده ایران در (UMAC) هم در گفت‌وگو با «وطن امروز» درباره جایگاه موزه‌های دانشگاهی ایران در کمیته جهانی موزه‌های دانشگاهی چنین می‌گوید: کمیته موزه‌های دانشگاهی (UMAC) که مخففUNIVERSITY MUSEUMS AND COLLECTIONS است، سال ۲۰۰۰ شکل گرفت و یکی از زیرشاخه‌های شورای جهانی موزه‌ها شد. این کمیته سال ۲۰۱۰ تصمیم گرفت با راه‌اندازی یک بانک اطلاعاتی با هدف حفظ میراث دانشگاهی در جهان، امکانی را برای ثبت اطلاعات این موزه‌ها فراهم کند، در همین راستا ما در یک نقشه جهانی در سایت UMAC قاره‌ها و کشورهایی را می‌بینیم که تعدات موزه‌های دانشگاهی آنها مشخص شده است؛ در حال حاضر بیش از ۴ هزار موزه دانشگاهی در جهان داریم که سهم کشور ما ۲۶ موزه است.
وی در ادامه می‌گوید: البته من اصلا مدعی نیستم موزه‌های دانشگاهی که من اطلاعات آنها را ثبت کرده‌ام می‌توانند به استانداردهای جهانی نزدیک باشند. به تازگی هم با 5-4 موزه دانشگاهی وارد صحبت شده‌ایم که پس از بهبود وضعیت آنها را ثبت کنیم؛ شرط ثبت اطلاعات این موزه‌ها در درجه اول داشتن مجوز از اداره کل موزه‌ها یا اداره کل موزه استان است و در درجه دوم اینکه موزه کلاً توسط دانشگاه و بدون دخالت هیچ ارگان دیگری اداره شود. وی درباره همخوانی موزه‌های دانشگاهی ایران با استانداردهای جهانی می‌گوید: ما توقعی که از لحاظ تعداد بازدید‌کننده از موزه‌ای مثل سعدآباد داریم نباید از موزه‌های دانشگاهی داشته باشیم، ما مخاطب خاص خود را داریم، از لحاظ استانداردهای نمایشی هم ادعایی ندارم اما تلاش کردیم به استانداردها نزدیک شویم.
* تقریباً تمام موزه‌های ایران از استانداردها به دور هستند
طی 3-2 سال اخیر موفق شدیم تمام کتاب‌های خطی منحصر به فرد را با کیفیت‌های مختلف اسکن کرده و در آرشیو نگهداری کنیم تا اگر بازدیدکننده‌ای خواست از این نسخ استفاده کند، امکان بهره‌برداری فراهم باشد، همچنین در تلاش هستیم برای بیمارستان‌های مختلفی که مجموعه‌های غنی و با ارزشی دارند، موزه‌ای مثل موزه بیمارستان امام خمینی راه‌اندازی کنیم. موزه‌های دانشگاهی تنها با تلاش یک فرد رشد نمی‌کنند و لازم است یا در ردیف بودجه دولتی قرار بگیرند یا بخش خصوصی از آنها حمایت کند تا به استانداردهای خوبی برسند. نقدها را نه اینکه وارد ندانم اما باید بگویم تمام موزه‌ها تقریباً از استانداردها به دور هستند و اینکه بگوییم فقط مشکل موزه‌های دانشگاهی است، قبول ندارم.
* اطلاعی از وضعیت موزه‌های دانشگاهی ندارم
این در حالی است که لیلی خسروی، سرپرست اداره کل موزه‌ها به «وطن امروز» چنین می‌گوید: من هنوز به موضوع موزه‌های دانشگاهی ورود نکرده‌ام و جلسه‌ای هم نداشتم، اطلاعی از وضعیت این موزه‌ها ندارم اما حتماً بررسی می‌کنم. ما نمایشگاه چین را با همکاری دانشگاه تهران در پکن برگزار کردیم، بنابراین تعامل خوبی داریم و در راستا حفاظت و مرمت به موزه‌های دانشگاهی کمک خواهیم کرد. متأسفانه در سالیان گذشته بخش زیادی از میراث دانشگاهی کشور در اثر کم‌توجهی و ناآگاهی از بین رفته‌اند، در حالی که توجه بیشتر به حفظ و پویایی میراث دانشگاهی ایران باید از اولویت‌های جامعه دانشگاهی باشد. هر دانشگاه، هر دانشکده و هر گروه آموزشی صاحب میراث گرانقدر مادی و معنوی است و راه‌اندازی موزه دانشگاهی تخصصی را باید در سر لوحه کار خود قرار دهد. اگر هر یک از خود بپرسیم، چه میزان از میراث مادی و معنوی دانشگاهی رشته تخصصی تک‌تک ما امروز بر جا مانده، به عمق این بحران و فاجعه میراثی پی خواهیم برد.