خطرات فروش اینترنتی دارو

محمدحسین فرقدانی: در حالی که طرح جدید فروش اینترنتی دارو از بهار سال آینده به‌صورت سراسری اجرا خواهد شد، همچنان دغدغه‌هایی درباره نحوه نظارت، قیمت‌گذاری و حفظ امنیت اطلاعات بیماران وجود دارد. سعید کاظمی، مدیرکل دفتر فناوری اطلاعات سازمان غذا و دارو، با اشاره به بازنگری آیین‌نامه فروش دارو، هدف از این اصلاحات را حفظ حریم خصوصی بیماران و تسهیل ارائه خدمات دارویی از طریق سکوهای اینترنتی دانست. به گفته وی، آیین‌نامه پیشین به دلیل ناهماهنگی در صدور مجوزها و ضعف در حفاظت از اطلاعات بیماران، اجرای یکپارچه این طرح را با مشکل مواجه کرده بود. اکنون با اصلاحات جدید، قرار است از بهار ۱۴۰4 فروش آنلاین دارو به ‌طور رسمی و سراسری آغاز شود اما این فروش تنها از طریق سامانه‌های وابسته به وزارت بهداشت و با قیمت‌های مصوب مجاز خواهد بود. 
عرضه دارو خارج از فهرست اعلامی غیرقانونی است و تمام اطلاعات مربوط به تاریخ مصرف و مشخصات دارو باید شفاف در دسترس خریدار قرار گیرد. با این ‌حال، سازمان غذا و دارو برخلاف برخی پیشنهادها، ایجاد یک سامانه ملی واحد برای جمع‌آوری داده‌ها را در دستور کار قرار نداده و مسؤولیت نظارت بر این روند را برعهده دارد. به گفته کاظمی، مشارکت همه ذی‌نفعان در اصلاح آیین‌نامه، یکی از الزامات اجرای موفق این طرح است اما موفقیت آن در گرو نظارت مستمر و جلوگیری از هرگونه تخلفی است که می‌تواند سلامت مردم را به خطر بیندازد.
اینترنت، جهان را دگرگون کرده و بسیاری از خدمات را از مسیرهای سنتی جدا کرده است. اما آیا هر کالایی را می‌توان به این بستر سپرد؟ دارو، به‌ عنوان کالایی که مستقیماً با سلامت و جان انسان‌ها سر و کار دارد، آیا می‌تواند در میان انبوهی از محصولات مجازی، درست مانند یک کالای مصرفی ساده، فروخته شود؟
مدتی است که فروش اینترنتی دارو به موضوعی بحث‌برانگیز تبدیل شده و حامیان و مخالفان آن هر کدام استدلال‌هایی دارند. حامیان می‌گویند این مدل فروش، مانند سایر کشورها، می‌تواند باعث دسترسی آسان‌تر مردم به دارو، کاهش هزینه‌های سربار داروخانه‌ها و حذف واسطه‌های غیرضروری شود اما در سوی دیگر، نگرانی‌های بسیاری وجود دارد که نمی‌توان به سادگی از کنارشان گذشت. دارو یک کالای معمولی نیست که بتوان بدون ملاحظات دقیق، به دست مشتری سپرد. اگر کنترلی بر این فرآیند نباشد، بازار دارویی کشور می‌تواند درگیر مشکلاتی شود که نه‌تنها سلامت مردم را به خطر می‌اندازد، بلکه بی‌ثباتی گسترده‌ای در نظام دارویی ایجاد خواهد کرد. یکی از اصلی‌ترین دغدغه‌ها، قیمت‌گذاری دارو در فضای مجازی است. 
در حالی که دارو در کشور ما دارای قیمت مصوب است، برخی پلتفرم‌های فروش اینترنتی دارو ممکن است وسوسه شوند با تخفیف‌های غیرمنطقی یا افزایش قیمت غیرقانونی، تعادل این بازار حساس را بر هم بزنند. تجربه جهانی نشان داده است هر زمان نظارت کافی بر قیمت‌گذاری دارو در فضای مجازی اعمال نشده، در نهایت یا بیماران متضرر شده‌اند، یا سودجویان فرصت یافته‌اند مسیرهای غیررسمی را جایگزین داروخانه‌های معتبر کنند. فروش دارو بدون پایبندی به نرخ مصوب، مساوی است با ایجاد بازار سیاه دارو و دلالی در بستری که قرار بود شفافیت را افزایش دهد، نه آنکه خود به بستری برای تخلف تبدیل شود.
موضوع نگران‌کننده دیگر، عرضه داروهای خارج از لیست مجاز است. در برخی کشورها، پس از آزاد شدن فروش اینترنتی، پلتفرم‌ها شروع به فروش داروهایی کردند که یا مجوز نداشتند، یا استفاده از آنها باید با نظارت پزشک انجام می‌شد. این وضعیت، منجر به مصرف بی‌رویه برخی داروها و افزایش خوددرمانی‌های خطرناک شد. اگر سامانه‌های فروش اینترنتی تنها به سود بیشتر فکر کنند و نظارت‌های لازم وجود نداشته باشد، در نهایت داروهای خاصی که باید تنها با تجویز پزشک فروخته شوند، به‌راحتی و بدون هیچ محدودیتی به دست مصرف‌کننده خواهند رسید. در این صورت، مسیر استفاده نادرست از داروهای آنتی‌بیوتیک، داروهای هورمونی یا حتی برخی داروهای اعتیادآور، هموار خواهد شد. 
این در حالی است که در خرید حضوری از داروخانه، بیمار علاوه بر دریافت دارو، توضیحات و مشاوره‌ای از سوی داروساز دریافت می‌کند اما در فروش آنلاین، این ارتباط انسانی حذف می‌شود و در بسیاری از موارد، بیمار حتی متوجه نمی‌شود که دارویی که خریده، برای او مناسب است یا نه. در چنین شرایطی، نبود شفافیت در اطلاعات داروها، می‌تواند مشکلاتی جدی به وجود آورد. هر دارویی باید با تاریخ مصرف مشخص، توضیحات دقیق درباره عوارض احتمالی و شیوه استفاده مناسب به فروش برسد. در غیر این صورت، چه تفاوتی میان یک پلتفرم قانونی فروش دارو و یک بازار غیرمجاز داروهای قاچاق وجود خواهد داشت؟
در کنار تمام چالش‌ها و مسائل فنی و اجرایی، یک نگرانی بنیادین وجود دارد که اغلب در گفتمان‌های مربوط به تحول دیجیتال در حوزه سلامت نادیده گرفته می‌شود؛ نگرانی از حفظ حریم خصوصی بیماران. در عصر فناوری، اطلاعات سلامت، بویژه نسخه‌های دارویی، به عنوان یکی از حساس‌ترین داده‌های شخصی محسوب می‌شوند. این اطلاعات که جزئی از زندگی خصوصی هر فرد را تشکیل می‌دهند، نباید تحت هیچ شرایطی به ابزاری برای منافع تبلیغاتی یا تجاری تبدیل شوند. تصور کنید پلتفرم‌های فروش اینترنتی دارو، علاوه بر ارائه خدمات، اقدام به ذخیره‌سازی این داده‌های حساس می‌کنند؛ سپس با استفاده از آنها، محصولات خاصی را تبلیغ می‌کنند یا حتی اطلاعات بیماران را به شرکت‌های دیگر می‌فروشند. در چنین وضعیتی، سؤال حیاتی این است که آیا در این مسیر، سلامت و رفاه بیماران در اولویت قرار دارد یا سود اقتصادی این کسب‌وکارها؟ 
چنین نگرانی‌هایی نه‌تنها موجب تضعیف اعتماد عمومی به سامانه‌های دیجیتال سلامت می‌شود، بلکه ممکن است پیامدهای جدی برای حریم خصوصی و امنیت فردی افراد به همراه داشته باشد. مساله استفاده نادرست از اطلاعات پزشکی، تنها یک نگرانی اخلاقی نیست بلکه تبعات عملی نیز دارد. اگر اطلاعات حساس به صورت گسترده منتشر شود یا در بازارهای داده‌های خصوصی خرید و فروش شود، ممکن است افراد بدون آگاهی از این تبادل، با پیامدهای ناخواسته‌ای مواجه شوند. این امر می‌تواند به از دست رفتن اعتماد مردم به نهادهای ارائه‌دهنده خدمات درمانی و فناوری اطلاعات منجر شود، اعتمادی که در شرایط بحرانی، همانند مواجهه با بیماری‌های واگیردار یا بحران‌های بهداشتی، از اهمیت بسزایی برخوردار است.
در این میان، ضرورت تدوین قوانین سخت‌گیرانه و نظارت دقیق بر فعالیت پلتفرم‌های فروش دارو بیش از پیش احساس می‌شود. باید چارچوب‌هایی ایجاد شود که ضمن تسهیل دسترسی به خدمات دارویی، از هرگونه سوءاستفاده از اطلاعات شخصی جلوگیری کند. مدیران و مسؤولان حوزه سلامت باید در کنار توسعه فناوری‌های نوین، به حفاظت از داده‌های حساس توجه ویژه‌ای داشته باشند، زیرا در نهایت، سلامت مردم و حفظ حقوق فردی آنان، سرمایه‌ای است که نباید نسبت به آن بی‌توجه بود. بنابراین همزمان با بهره‌گیری از فرصت‌های اقتصادی و ارتقای سطح خدمات دیجیتال، باید تضمین کرد که هر گونه استفاده از اطلاعات بیمار به صورت کاملاً شفاف و با کسب رضایت مطلق او صورت پذیرد. تنها در این صورت است که می‌توان به ساختاری اعتمادپایه دست یافت که هم به نفع پیشرفت فناوری و هم به نفع حفظ کرامت و امنیت شخصی افراد باشد. 
در نهایت، پاسخ به این سؤال که سلامت مردم در اولویت است یا سود اقتصادی؟ باید در سیاست‌ها و قوانین جاری منعکس شود تا هیچ‌گاه تبعات آن در سطح جامعه به چشم نیاید. در این میان، نقش نهادهای ناظر و بویژه وزارت بهداشت، حیاتی‌تر از همیشه است. در شرایطی که این وزارتخانه، مسؤول اصلی تأمین امنیت دارویی کشور است، اگر نتواند سامانه‌های فروش دارو را به‌درستی مدیریت کند، فضای مجازی به بستری برای سوءاستفاده‌های بی‌شمار تبدیل خواهد شد. نظارت بر قیمت‌ها، کنترل کیفیت داروهای عرضه‌شده، جلوگیری از فروش داروهای غیرمجاز و برخورد جدی با پلتفرم‌هایی که استانداردها را رعایت نمی‌کنند، باید اولویت اصلی باشد. هیچ پلتفرمی نباید تصور کند می‌تواند با توجیه «نوآوری» یا «استارتاپ بودن»، از این چارچوب‌ها عبور کند. در نهایت، آنچه نباید فراموش شود، این است که اینترنتی شدن فروش دارو نباید به آزمون و خطایی پرهزینه تبدیل شود. سلامت مردم، عرصه‌ای برای تجربه‌های نامطمئن نیست. اگر قالبی دقیق، نظارتی سخت‌گیرانه و شفافیتی قاطع در کار نباشد، این مسیر نه‌تنها کمکی به نظام دارویی کشور نخواهد کرد، بلکه زمینه‌ساز بحرانی تازه خواهد شد. پلتفرم‌های فروش اینترنتی دارو، تنها زمانی می‌توانند به یک فرصت تبدیل شوند که در چارچوب قوانین رسمی، با قیمت‌های مصوب و تحت نظارت دقیق وزارت بهداشت فعالیت کنند. در غیر این صورت، راهی که قرار بود به افزایش دسترسی مردم به دارو منجر شود، ممکن است به مسیری برای سودجویی و بی‌ثباتی در بازار دارویی کشور تبدیل شود.