دوپینگ فرهنگی برای تحریر الشام

میلاد جلیل‌زاده: 2 سال پیش ماه رمضان سال ۲۰۲۳ بود که گفته شد قرار است شبکه ام‌بی‌سی عربستان، سریالی به نام معاویه را که در تونس جلوی دوربین برده، از پلتفرم شاهد پخش کند. شاهد تنها VOD فراگیر و شاخص عربی‌زبان است و پروژه معاویه با ۱۰۰ میلیون دلار هزینه، گران‌ترین درام عربی تاکنون به حساب می‌آید. در همان زمان جنجال‌هایی درباره پخش این سریال به وجود آمد و نهایتاً اعلام شد سریال معاویه در ماه رمضان پخش نمی‌شود. در رمضان سال ۲۰۲۴ هم این سریال پخش نشد و حتی کسی چندان منتظر پخش آن نبود. به عبارتی به نظر می‌رسید پرونده این مجموعه کاملاً بسته شده است تا اینکه چند روز مانده به ماه رمضان سال ۲۰۲۵، ناگهان تیزرهای تبلیغاتی این سریال در خروجی‌های مختلف اینترنت قرار گرفت و به طور رسمی اعلام شد قرار است پخش آن آغاز شود. همان‌طور که انتظار می‌رفت، خبری که درباره تصمیم مجدد سعودی‌ها مبنی بر پخش سریال معاویه منتشر شد، جنجال‌های جدیدی ایجاد کرد؛ این‌بار اما نه به اندازه 2 سال قبل. در این 2 سال رابطه عربستان با سایر کشورهای منطقه تغییراتی داشته و همین تا حدودی بدبینی‌ها درباره چنین مجموعه‌ای را کاهش می‌دهد. یعنی خیلی‌ها بعید می‌دانند عربستان بخواهد برای پخش یک سریال که دستاورد خاصی به‌ حساب نمی‌آید، این روابط را که به سختی ایجاد شده دچار چالش کند. پس حدس می‌زنند زهر محتوای آن گرفته شده باشد. به‌علاوه پس از آنکه ترامپ اعلام کرد می‌خواهد مردم غزه را از مکان خودشان بیرون کند و برای‌شان کشور جدیدی در گوشه‌ای از عربستان بسازد، موضع عربستان سعودی در قبال مسائل منطقه‌ای هم وارد گارد جدیدی شد که بی‌ارتباط با پخش چنین سریالی نیست؛ سریالی که 2 سال پیش یکی از کانال‌های تلویزیونی رژیم صهیونیستی، تولید آن را به عربستان سعودی تبریک گفته بود. شاید به همین دلایل است که با به میان آمدن نام سریال معاویه در آستانه ماه رمضان سال ۲۰۲۵، واکنش‌های کمتری را نسبت به آنچه در سال ۲۰۲۳ دیده شد، شاهد هستیم. به نظر می‌رسد خیلی از کسانی که مترصد اوضاع هستند، بعید می‌دانند عربستان بخواهد به یک ستیز خصمانه و غیرعقلانی در حوزه مسائل مذهبی و فرقه‌ای دامن بزند و می‌خواهند زود قضاوت نکنند. این اما به معنای آن نیست که پخش سریال معاویه تا آخر کار می‌تواند همین‌طور بدون جنجال و حاشیه پیش برود. در ضمن این بار واکنش‌های دیگری به پخش سریال‌ نشان داده شد که بسیاری از آنها از جانب شیعیان نبود. به نظر می‌رسد عربستان سعودی با این مجموعه به جای خلافت اسلامی سراغ مفهوم امپراتوری اسلامی رفته و به نوعی در پی سکولاریزه کردن مفاهیم تاریخ سیاسی اسلام است. این مساله قبل از اینکه شیعیان را نسبت به نوع نمایش سریال معاویه از وقایع صدر اسلام و تصویر حضرت علی، امام حسن و امام حسین حساس کند، در خود جوامع اهل سنت ولوله‌ای به پا خواهد کرد. در ادامه به بررسی زمینه‌های ساخت این سریال، حواشی ایجاد شده برای آن تاکنون، حواشی جدیدی که در پی خبر انتشار آن در ماه رمضان ایجاد شده و احتمالاتی که درباره محتوا و اهداف آن وجود دارد پرداخته شده است.
* ۳۰ سال در ۳۰ قسمت
سریال معاویه به کارگردانی طارق العریان، فیلمساز فلسطینی - آمریکایی که اصالتا اهل جنین است و به نویسندگی خالد صلاح، روزنامه‌نگار مصری جلوی دوربین رفت؛ هرچند به نظر می‌رسد کار مجموعه با حضور این 2 نفر به پایان نرسید. وقایع این سریال حول‌ محور شخصیت معاویه بن ابی‌سفیان، موسس خلافت اموی می‌گذرد و روایتگر دوران نزاع‌های بزرگ در تاریخ عربی- اسلامی و کشمکش‌ها بر سر تصاحب خلافت پس از قتل عثمان بن عفان و سپس شهادت حضرت علی بن ابی‌طالب است. پس از آن، خلافت حضرت علی(ع) را امام حسن(ع) به‌دست می‌گیرد و روایت مجموعه به صلح آن حضرت و کناره‌گیری‌اش از قدرت می‌پردازد. چنانکه گزارش ‌شده، داستان این مجموعه درنهایت به شهادت حسین(ع) در کربلا هم می‌رسد.
لجین اسماعیل، بازیگر سوری، نقش معاویه را بازی می‌کند و ایمن زیدان در نقش عثمان بن‌عفان ظاهر شده است. سهیر بن‌عماره تونسی نقش هند جگرخوار، مادر معاویه را ایفا کرده و در حقیقت دومین شخصی است که پس از حدود نیم‌قرن این نقش تاریخی را بازی می‌کند. بازیگر قبلی نقش آکله‌الاکباد، ایرنه پاپاس، هنرپیشه مشهور یونانی بود که سال ۲۰۲۲ در ۹۳ سالگی درگذشت. گفته می‌شود اسما جلال، هنرپیشه ۲۹‌ساله‌ای که فعالیتش را از ۲۰۱۷ میلادی شروع کرده اما در این مدت بسیار پرکار بوده، در نقش همسر معاویه ایفای نقش کرده است. همچنین از عایشه بن‌احمد و جمیله الشهی به‌عنوان بازیگران دیگری که نقش همسران معاویه را ایفا کرده‌اند، نام برده می‌شود. وائل شریف ایفاگر نقش عمروعاص است و نام چند بازیگر دیگر هم مطرح شده که مشخص نیست در این سریال کدام شخصیت تاریخی را بازنمایی کرده‌اند. طارق العریان که کارگردان این سریال بود، علت حذف آن از نمایش رمضان ۲۰۲۳ را ماهیت تاریخی مجموعه عنوان کرد که شامل ۷ جنگ بزرگ است و پروژه فنی سنگینی دارد اما این دلیل هرگز قانع‌کننده نبود و مشخصا پروژه به حالت تعطیلی درآمده بود؛ نه اینکه عوامل آن به سختی مشغول کار باشند. بالاخره شروع مجدد فیلمبرداری چند ماه قبل از رمضان سال ۲۰۲۵ آغاز شد و بعداً گزارش‌های محلی فاش کردند طارق العریان به دلیل اختلاف با شرکت سازنده، برای تکمیل سریال عذرخواهی کرده است و احمد مدحت، کارگردان مصری، قسمت‌های باقی مانده را جلوی دوربین برده است. محمد حداقي، بازیگر سوری سریال معاویه که نقش المغيره بن شعبه را بازی می‌کند، گفته است طارق العریان فقط ۱۵ قسمت از این مجموعه را کارگردانی کرد و باقی پروژه توسط او رها شد.
این اثر همچنین شاهد تغییرات در سناریویی بود که توسط خالد صلاح، روزنامه‌نگار مصری نوشته شده بود. گفته شد این تغییرات با هدف جلوگیری از جنجال بزرگی که در زمان اعلام خبر ارائه سریالی درباره شخصیت معاویه بن ابی‌سفیان به وجود آمد، انجام شده است و حالا برخی عناصر بحث‌برانگیز متن کمرنگ شده‌اند اما روزنامه‌نگاران تونسی دلایل دیگری را برای این موضوع عنوان کرده‌اند. به عنوان مثال محمد بوغلاب، مشهورترین روزنامه‌نگار تونس در مصاحبه‌ای تلویزیونی درباره توقیف سریال معاویه توسط سعودی‌ها گفت: «سریالی با عنوان معاویه ساخته‌اند. لابد در تجلیل از معاویه بن ابی‌سفیان. در عمل سریالی که 100 میلیون دلار هزینه ساخت آن شده است، تجلیل از امام علی بن ابیطالب علیه‌السلام از آب درآمده است. به ناگزیر پخش سریال را متوقف کرده‌اند. این سریال با سرمایه سعودی در تونس ساخته شده است. شبیه سرمایه‌گذاری در ایران - نال (ایران اینترنشنال) که جواب نداد». بوغلاب در ادامه این را هم اضافه می‌کند که «ضربه‌ای که تو را از پا نیندازد، قوی‌ترت خواهد کرد. نظام جمهوری‌اسلامی ایران بعد از آشوب آمریکایی-صهیونیستی- عربی انقلاب ژینا، اقتدار و امنیت بیشتری یافته است».
طبیعتا این سریال که بخش قابل توجهی از ماجراهای آن در عراق می‌گذرد، در خود عراق نمی‌توانست جلوی دوربین برود. بنابراین  سازندگان سریال تصمیم گرفتند آن را در شهر تورز در جنوب غرب تونس و چند روستای اطراف آن و همین‌طور شهر «قیروان» تونس فیلمبرداری کنند. دلیل این انتخاب شباهت زیاد جغرافیایی آن مناطق با جنوب عراق است. البته درباره موفقیت این سریال نزد مخاطبان، با وجود هزینه بالای ساخت آن و جنجال‌هایی که باعث توجهات به سمتش شده، خوش‌بینی کاملی وجود ندارد. پیش از اینکه سریال معاویه روی آنتن برود، با توجه به اینکه مشخص شده در۳۰ قسمت یک‌ساعته ساخته شده و قرار است یک بازه زمانی ۳۰ ساله را که پر از التهابات گوناگون بوده پوشش بدهد، می‌شود به‌راحتی حدس زد کیفیت و عمق کار به ‌لحاظ دراماتیک چندان بالا نخواهد بود؛ درامی که بخواهد وقایع پرگره چنین سال‌هایی را در ۳۰ قسمت مرور کند، مثل برق و باد از کنار هر واقعه‌ای عبور می‌کند و نه فرصت خواهد داشت که به درون شخصیت‌ها برود، نه اینکه می‌تواند گرمای تاریخی وقایع را انتقال دهد.
* هنوز هم صهیونیست‌ها تبریک می‌گویند؟
ماه مبارک رمضان جشنواره بزرگ سریال‌های عربی است. بسیاری از تولیدکنندگان محتوا در جهان عرب شبکه‌های تلویزیونی‌شان را تنها بر اساس سریال‌هایی که قرار است در این ماه انتشارشان آغاز شود شروع می‌کنند و پخش بعضی مجموعه‌ها حتی پس از ماه مبارک رمضان هم ادامه دارد. حتی کشورهای عربی جنگ‌زده و فقیر هم گاهی تا بالای ۱۰ مجموعه تلویزیونی برای پخش در ماه رمضان هر سال آماده می‌کنند و از آنجا که زبان عربی و جشن رمضان پیوند مشخصی بین کشورهای متعدد این حوزه ایجاد کرده است، هر تولیدکننده سریال می‌تواند مطمئن باشد که دایره مخاطبانش از داخل مرزها فراتر خواهد رفت. سرآمدان تولید سریال در این حوزه 2 کشور مصر و سوریه هستند و حتی لهجه سوری محبوب‌ترین لهجه عربی برای سریال‌های رمضانی است. صنعت تلویزیون در پادشاهی سعودی، مانند کویت، همچنان از بازیگران اصلی منطقه عقب مانده است. عربستان در این زمینه بیشتر مصرف‌کننده است و هرگاه دست به‌کار تولید یک مجموعه تلویزیونی شده، عمدتا این کار را بنا به ‌دلایل سیاسی خاص و به ‌طور مقطعی انجام داده است. به‌طور مثال خیلی‌‌ها به یاد دارند که شیخ‌حسن الحسینی، مشاور مذهبی سریال «الحسن و الحسین» در سخنانی گفته بود: «ایران «مختارنامه» ساخت ما هم این سریال را ساختیم». عربستان در آن دوره به‌عنوان واکنش به سریال‌‌هایی مثل «یوسف پیامبر»، «مریم مقدس» و «مختارنامه»، مجموعه‌‌هایی مثل «الحسن و الحسین»، «الفاروق عمر»، «خیبر» و... را با مایه‌‌های تاریخی صدر اسلام تولید کرد و پس از آن همه‌چیز ر‌ها شد.
پیرو همین نگاه مقطعی و سیاسی نسبت به سریال‌سازی رمضانی، سال ۲۰۲۰ میلادی مهم‌ترین سریال سعودی «خروج 7» بود که یک اثر طنز درباره تاثیر اصلاحات بن‌سلمانی در جامعه سعودی به‌ حساب می‌آمد. قسمت سوم این سریال با پرداختن به موضوع عادی‌سازی روابط بین اعراب و رژیم صهیونیستی، جنجال فراوانی برانگیخت. نقش کویت هم که می‌توان آن را مرکز تولید درام و کمدی تلویزیونی در خلیج ‌فارس دانست، هرچند با وجود این صدرنشینی بین همسایگان عرب‌زبانش، نسبت به رقبای مصری و سوری فاصله‌ای بسیار زیاد دارد، تا حدودی مهم تلقی می‌شود. در همان سال ۲۰۲۰ کویتی‌ها در یک هماهنگی آشکار با سعودی‌ها سریال «ام ‌هارون» را ساختند که واکنش‌‌های منفی فراوانی از سمت جامعه عرب دریافت کرد. این سریال به موضوع عادی‌سازی زیست اعراب مسلمان و یهودیان در کنار هم می‌پرداخت و تشکیل رژیم صهیونیستی را توجیه می‌کرد. در مقابل آنها همان سال مصری‌ها سریال «النهایه» را ساختند که پایان عمر رژیم‌صهیونیستی را وعده می‌داد. در چنین شرایطی وقتی اعلام شد عربستان سعودی قصد دارد با بودجه هنگفت ۱۰۰ میلیون دلار سریالی درباره شخصیت معاویه بن ابی‌سفیان بسازد، حساسیت‌های فراوانی به وجود آمد. در آستانه ماه مبارک رمضان سال ۲۰۲۳ و هنگامی که پخش این سریال وعده داده شده بود، این حساسیت‌ها به اوج رسید. پیش از این و در سال ۲۰۱۰ میلادی، وقتی کویت سریالی ساخت به نام «المعاویه والحسن والحسین» که بعدا به «الاسباط» تغییر نام داد، محمد العنزی در پی پاسخ به علمای ایرانی که معترض ساخت مجموعه بودند، هدف از ساخت این سریال را بر اساس اصل فرض حسن ‌نیت میان صحابه و وجود توطئه یهود در ورای اختلافات آنان عنوان کرد؛ حالا اما کسی توقع نداشت کویت یا عربستان بخواهند با به میان کشیدن پای یهود اختلافات بین شیعه و سنی را به چنین تفرقه‌افکنی‌هایی ربط بدهند. آنها دیگر در پی عادی‌سازی روابط با رژیم صهیونیستی بودند و مواضع دیگرگونه‌ای طی این سال‌ها اتخاذ می‌کردند. کار به جایی رسید که در همان سال، یکی از شبکه‌های عبری‌زبان گزارش تهیه‌شده توسط بی‌بی‌سی از این سریال را پخش کرد و پس از آن یک مفسر اسرائیلی ظاهر شد و به عربستان‌سعودی برای تولید این سریال تبریک گفت. وقتی مشخص شد که پخش سریال معاویه در ماه رمضان سال ۲۰۲۳ متوقف شده، در داخل ایران خیلی‌ها موضوع را به توافق بین ایران و عربستان نسبت دادند و این اقدام رژیم سعودی را گامی در جهت رفع تنش و اثبات حسن نیت به‌ حساب آوردند اما اگر همه چیز به مسائل روز سیاسی مرتبط باشد، باز هم باید توجه داشت که این مسائل پیچیده و چند وجهی هستند و هم شرایط متفاوت می‌تواند تاثیرات پخش چنین سریالی را تغییر بدهد، هم ضرورت‌ها و اولویت‌هایی که سیاستمداران هر دولت اتخاذ می‌کنند، با توجه به متغیرهای گوناگون صورت می‌گیرد. در مجموع همه این عوامل باعث شدند سریال معاویه نه‌تنها در رمضان ۲۰۲۳ پخش نشود، بلکه به نظر برسد پروژه آن برای همیشه متوقف شده است اما ناگهان 2 سال بعد تیزرهای سریال برای پخش در رمضان ۲۰۲۵ در خروجی‌های فضای مجازی شبکه ام‌بی‌سی قرار می‌گیرند.
* شیعه، سنی یا سکولار؟
سوای از تمام موضوعاتی که می‌توانست سریال معاویه را به نقش‌آفرینی جدید عربستان و تعدادی از هم‌پیمانان عربی‌اش در منطقه، در قبال رژیم صهیونیستی نشان بدهد، مساله اصلی‌تر اختلافاتی بود که این سریال می‌توانست بین شیعه و سنی ایجاد کند. حتی رسانه عربی «خلیجی» در این باره نوشت: «نظر مقتدا صدر که معاویه را رئیس و سرسلسله فرقه‌گرایی در جهان اسلام می‌داند و به کمپانی سازنده این سریال می‌گوید «نیازی به جریحه‌دار کردن احساسات برادران مسلمان خود در شرق و غرب زمین ندارید»، نه‌تنها نماینده نظرات شیعه است، بلکه حتی اهل سنت هم حق را نزد علی بن ابی‌طالب و پیروان او (در مقابل معاویه) می‌بینند نه با معاویه. شیخ الاسلام ابن‌تیمیه - یکی از برجسته‌ترین شخصیت‌های تاریخ تفکر سلفی - به‌ روشنی این نظر را تایید می‌کند و می‌نویسد: «علی و یارانش از معاویه و یارانش بحق سزاوارتر و بحق نزدیکترند...» اما گردانندگان این کمپانی و عوامل مجموعه به ‌طور مطلق سکوت کردند و هیچ پاسخی به این انتقادات ندادند.
کمیسیون ارتباطات و رسانه در عراق پخش این اثر را با توجه به اینکه حاوی یک موضوع تاریخی بحث‌برانگیز است که می‌تواند منجر به برافروختن یک «مناظره فرقه‌ای» بین سنی‌ها و شیعیان عراق در ماه رمضان شود، ممنوع کرد. ام‌بی‌سی عراق که یکی از زیرمجموعه‌های گروه ام‌بی‌سی عربستان ا‌ست، پیرو این ابلاغیه دستور داد این سریال پخش نشود، هر چند همین موضوع واکنش ام‌بی‌سی عربستان را هم برانگیخت.
همزمان با مقدمات ساخت سریال معاویه، شبکه الشعیر عراق که به سیدصادق شیرازی وابستگی دارد، اعلام کرد در حال آماده‌سازی فیلمی با عنوان «شجاعت ابولؤلو» است که داستان قتل خلیفه دوم را با مشارکت بازیگران ایرانی و عرب از سوریه و لبنان روایت می‌کند. کمیسیون ارتباطات و رسانه عراق پخش این فیلم را هم ممنوع اعلام کرد. اما ظاهرا مساله سعودی‌ها و هدف‌شان از ساخت این مجموعه صرفا معطوف به موارد مذهبی و فرقه‌ای جاری در جهان اسلام نبود. سعودی‌ها تابه‌حال سرسخت‌ترین مخالفان ساخت فیلم و سریال درباره تاریخ صدر اسلام بوده‌اند؛ آنها هم با ساخت فیلم «الرساله» به کارگردانی مصطفی عقاد مخالفت کردند و هم هنگام ساخت فیلم «محمد رسول‌الله(ص)» مجید مجیدی تا توانستند سر راه ساخت آن مانع‌تراشی کردند. بهانه آنها در تمام این سال‌ها حرمتی بود که برای نمایش چهره صحابه پیامبر قائل می‌شدند ولی هنگام ساخت فیلم مجیدی اعلام موضعی کردند که‌ انگیزه اصلی‌شان از این مانع‌تراشی‌ها را روشن می‌کرد. آنها گفتند ایرانی‌ها می‌خواهند تصویر سیاهی از گذشته عربستان نمایش دهند. با این موضع‌گیری مشخص شد حکومت سعودی از آن رو با ساخت هر فیلم یا سریالی درباره پیامبر اسلام مخالف است که از نمایش زندگی، رسوم و مناسبات عرب جاهلیت می‌هراسد. این بار آنها خود برای ساخت مجموعه‌ای درباره صدر اسلام وارد میدان شدند اما بخش اعظم کار در خارج از مرزهای عربستان روایت می‌شود. در تیزرهای تبلیغاتی و پلاتوهایی که برای سریال معاویه تولید شده و در یوتیوب، توئیتر و فیس‌بوک منتشر می‌شوند، روی یک موضوع خیلی تاکید می‌شود؛ «امپراتوری اسلامی که از غرب تا شرق عالم را فرا گرفته بود». یعنی به خلافت اسلامی کمتر اشاره می‌کنند. بعضی عرب‌ها به این مساله واکنش نشان دادند که چرا معاویه در این سریال بیشتر یک امپراتور است تا خليفه و این خودش موضوع مهمی است. به نظر می‌رسد بخش قابل توجهی از تاکید سعودی‌ها روی تاریخ اموی که فارغ از سریال معاویه، در لحن و بیان کاربران وابسته به این رژیم در فضای مجازی (خصوصاً شبکه اجتماعی ایکس یا همان توئیتر سابق) هم دیده می‌شود، بی‌ارتباط با این موضوع نیست. به طور خاص می‌توان دید حالا در سوریه هم گروهکی بر سر کار آمده که از آبشخور همین دیدگاه تغذیه می‌کند. بخش قابل توجهی از منازعه تاریخی-سیاسی درباره اینکه در نزاع بین حضرت علی و معاویه حق با کدام بود، به نوع نظرگاه افراد درباره سیاست برمی‌گردد. آیا باید اصول و آرمان‌های را فدای مصلحت و منفعت کرد یا حتی به قیمت از دست دادن بعضی موقعیت‌ها و موفقیت‌های مادی، باید بر سر اصول ایستاد؟ علی علیه‌السلام اصول را با هیچ منفعتی تاخت نمی‌زد و این نگاه دینی‌تر است؛ از همین رو بین اهل سنت هم خیلی‌ها حق را به او می‌دهند. اما نگاه مادی‌نگری که اسم رمز تاریخی‌اش بنی‌امیه است، می‌تواند دست برداشتن از مقاومت را هم توجیه کند که یک نمونه عینی و امروزی آن نوع برخورد حکومت تحریرالشام با رژیم صهیونیستی است.