اقتصاد؛ از منفی ۲ درصد تا مثبت ۶ درصد
گروه اقتصادی: عمر دولت سیزدهم کمتر از ۳ سال بود و این مدت برای نمودار شدن اثرات سیاست‌های اقتصادی کافی نیست. با این حال دولت شهید رئیسی در حوزه اقتصادی، سیاست‌ها و استراتژی‌های کاملا متفاوتی نسبت به دولت قبل از آن اتخاذ و عملیاتی کرد که به اذعان کارشناسان و اقتصاددانان منصف، در همین مدت کم هم اثرات مثبت ملموسی در حوزه‌های مختلف اقتصادی داشت. اگرچه برخی اقتصاددانان مخالف دولت شهید رئیسی، ادعاهایی درباره عملکرد اقتصادی دولت سیزدهم مطرح می‌کنند ولی آمارهای رسمی و معتبر بویژه آمارهای بانک مرکزی، حاکی از اثربخشی مثبت سیاست‌های اقتصادی دولت شهید رئیسی بویژه در حوزه‌های رشد اقتصادی، تورم، اشتغال‌زایی و... است. در دوران دولت سیزدهم، اقتصاد ایران با وجود تحریم‌های بین‌المللی و چالش‌های داخلی، تحولات مثبتی را تجربه کرد. استراتژی‌های جدید در حوزه‌های مختلف اقتصادی و خارجی، به کاهش تورم، افزایش رشد GDP و بهبود شاخص‌های اشتغال منجر شد. پیش از آغاز فعالیت دولت سیزدهم، اقتصاد ایران با مشکلاتی همچون تورم بالا، ضعف واحد پولی، افزایش قیمت‌ها و فشار تحریم‌های غربی دست و پنجه نرم می‌کرد. در این‌باره با دکتر احسان خاندوزی، وزیر اقتصاد دولت سیزدهم گفت‌وگو کردیم.
* آقای خاندوزی! با عنایت به سالگرد شهادت آیت‌الله رئیسی، لطفاً درباره عملکرد اقتصادی دولت سیزدهم، بویژه در حوزه‌های رشد، سرمایه‌گذاری و صادرات، جزئیاتی را بیان بفرمایید.
دولت شهید رئیسی با وجود تمام محدودیت‌های بین‌المللی و داخلی، توانست یک تجربه نسبتاً موفق در حوزه اقتصاد کلان رقم بزند. این دولت در طول 3 سال فعالیت خود - سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ - شاهد رشد اقتصادی بالاتر از متوسط دهه‌های گذشته بود. البته این موضوع در شرایطی رخ داد که تحریم‌های گسترده، فشارهای منطقه‌ای و عدم ثبات داخلی، محیط اقتصادی را در کشور تحت فشار قرار داده بود. در طول این دوره، میانگین رشد اقتصادی بدون نفت مطابق گزارش بانک مرکزی به حدود 13.8 درصد رسید، در حالی که متوسط این رشد در دهه 90 حدود 3 درصد بود. همچنین سرمایه‌گذاری در این دوره با رشد مثبت 6.4 درصدی، نسبت به دهه‌های قبل که تقریباً ثابت یا منفی بود، تحول چشمگیری محسوب می‌شود. اما مهم‌تر این بود که در این دوره صادرات غیرنفتی ما به بالاترین سطح تاریخی خود در سال ۱۴۰۱ رسید. این موضوع نشان می‌دهد حتی در شرایط تحریم، اقتصاد ایران قادر به رشد و مقاومت است، به شرطی که سیاست‌ها درست و هماهنگ اتخاذ شود.
* چه عواملی باعث شد شهید رئیسی در دولت سیزدهم موفق عمل کند؟
علت اصلی این موفقیت، اتخاذ رویکرد مکمل در کنار تلاش برای رفع تحریم بود. در دهه ۹۰، تصمیم‌گیرندگان اقتصادی بیشتر تمرکز خود را بر رفع تحریم‌ها گذاشته بودند، ولی دولت سیزدهم توانست با تقویت ظرفیت‌های داخلی و گسترش روابط با کشورهای منطقه‌ای و آسیایی، مسیری مستقل برای رشد ترسیم کند. این تغییر استراتژیک در مدیریت اقتصاد، فعالیت‌های ترانزیتی، توسعه صادرات غیرنفتی و افزایش سرمایه‌گذاری در بخش‌های کلیدی را تسهیل کرد. همچنین، هماهنگی بیشتر با کشورهای همسایه، روسیه، چین و دیگر کشورهای نوظهور، نقش مهمی در این موفقیت‌ها داشت.
* سیاست‌های اعمال شده در دولت سیزدهم چه تأثیری بر بودجه و وضعیت مالی کشور داشت؟
در حوزه بودجه، دولت شهید رئیسی شاهد کاهش وابستگی به استقراض و افزایش درآمدهای پایدار بود. سهم مالیات در درآمدهای دولت از حدود ۴۰ درصد به ۵۵ درصد افزایش یافت، در حالی که سهم استقراض از یک‌سوم کل درآمدها به زیر ۱۵ درصد کاهش یافت.
این موضوع نشان‌دهنده تحویل یک بودجه مقاوم‌تر و کم‌بدهی‌تر به دولت بعدی است. همچنین اصلاحات خزانه‌داری و ایجاد حساب واحد خزانه باعث شد دولت بدون نیاز به تنخواه بانک مرکزی، بتواند فعالیت‌های خود را ادامه دهد. در واقع، خزانه‌داری کشور به جای دریافت‌کننده وام، به اعطا‌کننده وام کلان برای مدیریت کشور تبدیل شد.
* آیا می‌توان گفت دولت سیزدهم به اهداف اقتصاد مقاومتی دست یافت؟
اقتصاد مقاومتی فقط یک عنوان نیست، بلکه مجموعه‌ای از سیاست‌های کاربردی است که باید در شرایط تحریم و فشارهای خارجی اجرایی شود. در دولت شهید رئیسی، این مفهوم از طریق افزایش سهم صادرات غیرنفتی، توسعه ترانزیت منطقه‌ای، واردات مواد اولیه و ماشین‌آلات و همچنین اصلاحات ساختاری در حوزه مجوزها و شفافیت مالی، به مرحله عمل رسید.
بنابراین بله، می‌توان گفت دولت سیزدهم در مسیر اقتصاد مقاومتی گام‌های بلندی برداشت. این موضوع را می‌توان در افزایش سهم سرمایه‌گذاری در GDP، بهبود رشد صادرات و کاهش وابستگی به نفت به صورت مشهود مشاهده کرد.
* چه تفاوتی بین عملکرد این دولت و ۲ دولت قبلی در برجام وجود داشت؟
قبل از دولت سیزدهم اقتصاد ما در شرایطی قرار داشت که هر چه بیشتر به توافق‌های برجامی و امیدواری به رفع تحریم‌ها متکی می‌شد، ضعیف‌تر می‌شد. در آن دوره، تمرکز بر حل مسائل از طریق مذاکره با غرب بود، در نتیجه به بخش‌های داخلی کمتر توجه می‌شد. در دولت سیزدهم اولویت بر تقویت بنیان‌های داخلی و ایجاد همبستگی با کشورهای منطقه و آسیایی بود. این رویکرد باعث شد اقتصاد ایران در مقابل فشارهای خارجی مقاوم‌تر شود و بتواند رشد پایداری داشته باشد.
* آیا رشد اقتصادی در دولت شهید رئیسی با کاهش تورم همراه شد؟
تورم یک موضوع پیچیده است. در سال ۱۴۰۱ شاهد افزایش ناگهانی قیمت‌های جهانی بر اثر رکود ایجاد شده توسط کرونا و تأثیرات ناشی از جنگ اوکراین بودیم. همچنین نوسانات در بازار ارز و اعتراضات داخلی نیز تأثیر منفی بر تورم گذاشته بود. در سال ۱۴۰۲ با کنترل نقدینگی، انضباط مالی و افزایش تولید داخلی، شاهد کاهش تدریجی تورم بودیم. این روند نشان داد اگر سیاست‌های کلان بخوبی مدیریت شوند، می‌توان از تورم بالا کاست.
* برخی کارشناسان معتقد بودند بدون تحریم نمی‌شود به موفقیت‌های اقتصادی دست یافت، چطور می‌توان این موفقیت‌ها را در برابر نقد‌هایی که به اقتصاد ایران وارد بود، توجیه کرد؟
هیچ نظام اقتصادی بدون نقاط ضعف وجود ندارد اما اینکه یک دولت در شرایطی که درآمدهای نفتی محدود، فشارهای خارجی گسترده و تورم بالا باشد، بتواند رشد مثبت ۴ تا ۵ درصدی در سال به صورت مستمر، افزایش سرمایه‌گذاری و صادرات و کاهش بیکاری را به دست آورد، با توجه به این شرایط اقتصادی که به آن اشاره می‌شد، یک پیشرفت قابل توجه محسوب می‌شود.
همچنین گزارش‌های بین‌المللی از جمله بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول (IMF)، رشد اقتصادی ایران را بالاتر از پیش‌بینی‌های خودشان گزارش دادند. این موضوع نشان می‌دهد اقتصاد ایران می‌تواند در شرایط سخت، راه خود را به سوی رشد پیدا کند.
* در دولت سیزدهم در حوزه سرمایه‌گذاری داخلی چه تغییری رخ داد؟
سال‌های قبل از دولت سیزدهم، سرمایه‌گذاری در مسیر کاهشی بود اما در این دوره، سرمایه‌گذاری در بخش ماشین‌آلات و ساختمان به ترتیب 11.8 و 3.2 درصد رشد داشت. این رشد، نشان از تغییر در الگوی مصرف ارز و سرمایه‌گذاری در بخش‌های واقعی اقتصاد دارد. همچنین واردات مواد اولیه و قطعات صنعتی افزایش یافت که به تقویت خطوط تولید داخلی کمک کرد. این موضوع نشان داد وقتی محیط کسب‌وکار تسهیل شود و اعتماد افزایش یابد، سرمایه‌گذاری دنبال می‌شود.
* چه نقشی در این تغییر را سیاست‌های خارجی و مناسبات با کشورهای همسایه داشت؟
سیاست‌های خارجی دولت سیزدهم نقش تعیین‌کننده‌ای در رشد اقتصادی داشت. با تقویت روابط با چین، روسیه، همسایه‌ها و کشورهای شرق آسیا، توانستیم ورودی ارزی را افزایش دهیم و همچنین صادرات غیرنفتی را گسترش دهیم. همچنین افزایش ترانزیت کالا از طریق خاک ایران، بویژه در سال ۱۴۰۲بیش از 18.5 میلیون تن بود که این عدد نشان‌دهنده اعتماد بیشتر کشورهای منطقه به زیرساخت‌های ترانزیتی ایران است.
* در حوزه اشتغال و بیکاری چه تغییری در 3 سال فعالیت دولت سیزدهم رخ داد؟
سال ۱۴۰۲ نرخ بیکاری به پایین‌ترین میزان ۲۰ سال اخیر رسید. این کاهش، نتیجه افزایش سرمایه‌گذاری در بخش‌های تولیدی و صادراتی بود که به تقویت اشتغال‌زایی و حضور بیشتر مردم در فرآیند تولید کمک کرد.
* در دوره ریاست جمهوری شهید رئیسی چه اتفاقی در حوزه صادرات افتاد و چه نوع کالاهایی بیشترین رشد را ثبت کردند؟
در سال ۱۴۰۱ صادرات غیرنفتی ایران به بالاترین سطح تاریخی خود رسید. سال ۱۴۰۲ نیز این روند ادامه داشت و حتی وزن کالاهای صادراتی بیشتر شد. این یعنی نه‌تنها ارزش کالاها افزایش یافت، بلکه حجم واقعی تولید و صادرات نیز گسترش یافت. این رشد نتیجه تغییر در ساختار بازارهای هدف، استفاده از فرصت‌های منطقه‌ای و تقویت زیرساخت‌های صادراتی بود. همچنین کاهش وابستگی به بازارهای غربی و گسترش همکاری با کشورهای شرق آسیا، در دوره دولت سیزدهم به سکانداری شهید سید ابراهیم رئیسی راه را برای صادرات پایدارتر و هموارتر کرد.
* دولت‌های پس از دولت سیزدهم چگونه می‌توانند این روند را در آینده حفظ کرده یا ادامه‌دهنده این روند باشند؟
برای حفظ این روند، باید ساختارهای نهادی را بهبود بخشیم، فساد را کاهش دهیم و بوروکراسی را ساده‌تر کنیم. همچنین ضروری است اصلاحات در حوزه مالیاتی، بودجه‌ای و بانکی را ادامه داد. اگر دولت‌های بعدی همین مسیر را ادامه دهند و بیشتر توجه خود را بر اساس بیانات رهبر انقلاب به تولید و اشتغال معطوف کنند، می‌توانیم در آینده نزدیک به خودکفایی اقتصادی نزدیک شویم.
* در مجموع، چه پیامی برای آینده اقتصاد ایران از مجموع تجربیات و عملکرد دولت سیزدهم می‌توان گرفت؟
این تجربه نشان داد اقتصاد ایران می‌تواند در برابر تحریم‌ها مقاومت کند و حتی در سایه تحریم‌های ظالمانه رشد هم داشته باشد. همچنین اعتماد به ظرفیت‌های داخلی و منطقه‌ای می‌تواند جایگزین وابستگی‌های قدیمی اقتصاد کشور شود.
این موضوع (عدم وابستگی به غرب ) نه‌تنها یک دستاورد کوتاه‌مدت بود، بلکه الگویی است که می‌تواند در آینده نیز مورد استفاده قرار گیرد. دولت شهید رئیسی با این رویکرد، بنیان یک اقتصاد مقاوم و هوشمندانه را را پی‌ریزی کرد که امیدواریم در دولت‌های آینده ادامه‌دار باشد.