دست‌ها روی ماشه
رضا رحمتی: در روزهـــای اخیـــر تنش‌آفرینی اروپایی‌ها در ادامه ماجراجویی‌های نظامی آمریکایی‌ها علیه ایران فعال‌تر شده و وارد مرحله تازه‌ای شده است. ۳ کشور اروپایی عضو برجام، موسوم به تروئیکای اروپا (انگلیس، فرانسه و آلمان) دنبال فعال‌سازی مکانیسم ماشه علیه ایران هستند؛ سازوکاری که در صورت اجرایی شدن، می‌تواند تمام تحریم‌های بین‌المللی پیش از برجام را بازگرداند و ایران را بار دیگر به وضعیت پیش از سال ۲۰۱۵ بازگرداند. این تحولات در حالی رخ می‌دهد که چشم‌انداز احیای توافق هسته‌ای عملا رنگ باخته و وضعیت تقابل به جای تعامل بر فضای دیپلماسی حاکم شده است. اروپا نیز به داستان آمریکایی‌ها مبنی بر غنی‌سازی صفر اصرار می‌ورزد؛ موضوعی که سبب بن‌بست در مذاکرات می‌شود. سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه در واکنش به اخبار منتشرشده درباره فعال‌سازی مکانیسم ماشه تهدید کرده ایران این اقدام را یک اقدام جنگی علیه خود تلقی خواهد کرد. او همچنین تهدید کرد در این صورت اروپا از مذاکرات مربوط به برنامه هسته‌ای ایران کنار گذاشته خواهد شد. اما مکانیسم ماشه چیست و منظور از «اعلام جنگ» کسانی که قصد فعال‌سازی این مکانیسم را دارند که در ادبیات وزیر امور خارجه استفاده شده، چیست؟ همچنین امکان‌های ایران برای پاسخ به وضعیت احتمالی مکانیسم ماشه و بازگشت تحریم‌های شورای امنیت و قرار گرفتن ذیل فصل هفتم منشور چیست؟
* بند ۳۷ برجام و مکانیسم ماشه؛ سازوکار فشار حداکثری
«مکانیسم ماشه» یا «Snapback Mechanism» اصطلاحی است که به سازوکار مندرج در بند ۳۷ برجام اطلاق می‌شود. طبق این بند، اگر هر یک از طرف‌های مشارکت‌کننده در برجام (E3/EU+3) معتقد باشد طرف مقابل به تعهدات خود به طور اساسی پایبند نبوده، می‌تواند اختلاف را به کمیسیون مشترک و سپس شورای امنیت سازمان ملل ارجاع دهد. در صورتی که ظرف ۳۰ روز شورای امنیت قطعنامه‌ای برای تمدید تعلیق تحریم‌ها صادر نکند، تمام تحریم‌های شورای امنیت که طبق قطعنامه ۲۲۳۱ تعلیق شده بود، به صورت خودکار بازمی‌گردد؛ بدون نیاز به رای‌گیری جدید و حتی با وجود مخالفت دیگر اعضا.
ساختار بند ۳۷ به‌گونه‌ای طراحی شده است که عملا هر یک از اعضای دائم شورای امنیت می‌تواند با استفاده از حق وتو مانع تمدید تعلیق تحریم‌ها و در نتیجه، فرآیند بازگشت تحریم‌ها به طور خودکار فعال شود. این طراحی که در ظاهر نوعی تضمین برای طرف‌های غربی در صورت نقض برجام توسط ایران بود، اکنون در عمل به ابزاری برای فشار حداکثری بدل شده است.
* اسنپ‌بک و بازگشت همه چیز به نقطه صفر
در صورت فعال‌سازی مکانیسم ماشه، تحریم‌هایی که طی سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۰ در ۶ قطعنامه شورای امنیت علیه ایران وضع شده بود، مجدداً اجرا خواهد شد. این تحریم‌ها حوزه‌های اصلی اقتصاد و سیاست خارجی ایران را هدف قرار می‌دهد، از جمله: تحریم تسلیحاتی کامل و ممنوعیت واردات و صادرات سلاح متعارف و پیشرفته، تحریم‌های موشکی و ممانعت از هرگونه فعالیت مرتبط با موشک‌های بالستیک با قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای، محدودیت‌های هسته‌ای و توقف هرگونه مبادله یا همکاری در زمینه غنی‌سازی، بازفرآوری و فناوری‌های حساس هسته‌ای، تحریم‌های مالی و بانکی و انسداد دارایی‌های نهادهای کلیدی ایران و قطع دسترسی به سیستم‌های مالی بین‌المللی، تحریم‌های حمل‌ونقل و انرژی و محدودیت بر صادرات نفت و خدمات بیمه‌ای و تحریم شرکت‌های کشتیرانی و هواپیمایی و در حقیقت بازگشت این تحریم‌ها که هر یک در قالب یک یا چند قطعنامه شورای امنیت قرار داشته است، به معنای احیای کامل فشارهای بین‌المللی پیش از برجام خواهد بود.
* انسداد دیپلماسی و مانور غرب بر «تهدید هسته‌ای»
تروئیکای اروپا در ماه‌های اخیر بارها به صورت بی‌دلیل و به‌رغم اظهارات آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مبنی بر اینکه فعالیت مشکوکی توسط ایران انجام نشده است، نسبت به نقض تعهدات هسته‌ای ایران ابراز نگرانی کرده. این در حالی است که اروپایی‌ها به هیچ‌یک از تعهدات برجامی خود عمل نکرده و حتی موضوع اینستکس نیز که برای جلب رضایت آمریکا توسط اروپا مطرح شده بود، دنبال نشد و بعد از آن نیز به‌رغم فشارهای آمریکا در دوره ترامپ، هیچ‌گاه نتوانسته است یک طرف متعهد برجام برای انجام تکالیف باشد. حالا به بهانه افزایش سطح غنی‌سازی اورانیوم تا ۶۰ درصد، توسعه سانتریفیوژهای پیشرفته و محدود شدن بازرسی‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اروپا در حال تکمیل همان قطعات پازلی است که آمریکایی‌ها با استفاده از نیروهای نیابتی خود در اسرائیل علیه برنامه هسته‌ای ایران دنبال کردند، یعنی انسداد تمام فناوری هسته‌ای ایران. این کشورها استدلال می‌کنند ایران عملا از حدود فنی و نظارتی برجام فراتر رفته و توازن توافق را به هم زده است؛ توافقی که خود از ناقضان اصلی آن هستند.
* منظور عراقچی از «اعلام جنگ» چیست؟
طبیعتا مسؤولان ارشد ایران بشدت با فعال‌سازی مکانیسم ماشه مخالفت کرده‌اند. وزارت امور خارجه بارها تأکید کرده چنین اقدامی را معادل «اعلام جنگ» تلقی می‌کند و در صورت انجام آن، ایران واکنش شدید متقابل نشان خواهد داد. با توجه به واکنش بهنگام و متناسب عراقچی به مانور اروپایی‌ها درباره فعال‌سازی مکانیسم ماشه، به نظر می‌رسد سناریوهای محتمل واکنش ایران به این اقدام عبارتند از:
افزایش سطح غنی‌سازی: ارتقای غنی‌سازی به سطح بالاتر از ۶۰ درصد یا حتی آستانه ۹۰ درصد مورد نیاز برای سوخت هسته‌ای زیردریایی‌ها که کماکان مساله صلح‌آمیز بودن را مورد تاکید قرار می‌دهد.
کاهش همکاری با آژانس: تعلیق اجرای پروتکل الحاقی، محدود کردن دسترسی بازرسان و حذف دوربین‌های نظارتی که بر اساس مصوبه مجلس شورای اسلامی در قانون «تعلیق همکاری‌ها با آژانس» زمینه‌های آن نیز فراهم شده است.
اقدامات منطقه‌ای: افزایش فعالیت گروه‌های مقاومت در منطقه مانند حزب‌الله، انصارالله و گروه‌های مقاومت عراق و افزایش سطح اصطکاک نظامی ایران با آمریکا در منطقه.
خروج از NPT: به نظر می‌رسد خروج از معاهده منع جامع آزمایش‌های هسته‌ای (NPT) که چند صباحی است توسط کسانی که معتقدند سبک مواجهه ایران با غرب منطقی نیست و باید از ابزارهای تاثیرگذارتری برای مواجهه استفاده کرد، در دستور کار قرار گیرد.
* پایان تمام رؤیاهای برجام
با فعال‌سازی احتمالی مکانیسم ماشه، باید برجام را عملا پایان‌یافته تلقی کرد. در سال‌های اخیر، این توافق با خروج رسمی آمریکا و خروج غیررسمی اروپا و عدم عمل به تعهدات اقتصادی، به توافقی نیمه‌جان تبدیل شده بود. برجام حالا با فعال‌سازی مکانیسم ماشه علنا تبدیل به توافقی مرده می‌شود و ماشه سال‌ها تاثیر خود را بر مناسبات دیپلماتیک ایران و غرب خواهد گذاشت. بازگشت تحریم‌های شورای امنیت نه‌تنها تیر خلاص بر پیکر این توافق خواهد بود، بلکه زمینه‌ساز تقابل شدیدتر میان ایران و غرب خواهد شد. در این میان، موضع چین و روسیه اهمیت دارد. این ۲ کشور اگرچه ممکن است با اقدام اروپا مخالفت کنند اما در مکانیسم ماشه امکان وتو ندارند و نمی‌توانند مانع بازگشت تحریم‌ها شوند. در نتیجه امکان تقابل‌های منطقه‌ای و بین‌المللی ایران و غرب نیز افزایش پیدا خواهد کرد.
مکانیسم ماشه که ابتدا به عنوان ابزاری برای اطمینان از اجرای تعهدات برجامی طراحی شده بود، اکنون به عاملی برای تسریع فروپاشی کامل این توافق تبدیل شده است. تصمیم احتمالی تروئیکای اروپا برای فعال‌سازی این مکانیسم نشانه‌ای است از فروپاشی مسیر دیپلماتیک در مواجهه با غرب؛ مسیری که غرب تعمدا و بدون لحاظ مولفه‌های حسن‌نیت آن را دنبال کرده است؛ مسیری که همه چیز را از فرآیند نظارت غرب بر تاسیسات و مناسبات هسته‌ای ایران خارج می‌کند و بهترین فرصت را برای افزایش توان و قابلیت بازدارندگی هسته‌ای ایران فراهم خواهد کرد.