انتخاب اجتماعی؛ از آزادی تا مسؤولیت‌پذیری
محمدجواد ابراهیم‌زاده: انتخاب یکی از بدیهی‌ترین و در عین حال پیچیده‌ترین رفتارهای انسانی است؛ رفتاری که از ساده‌ترین مسائل روزمره تا سرنوشت جمعی ملت‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. وقتی از انتخاب اجتماعی سخن می‌گوییم، در واقع از تصمیماتی حرف می‌زنیم که فرد در بستر اجتماع و با تأثیرپذیری از فرهنگ، سیاست و باورهای کلان اتخاذ می‌کند. این انتخاب، تنها یک فعل ارادی شخصی نیست، بلکه کنشی اجتماعی است که پیامدهای آن دامنگیر همه می‌شود. به همین دلیل، نمی‌توان میان «آزادی انتخاب» و «مسؤولیت اجتماعی» مرز کشید، چرا که دو روی یک سکه‌اند. مساله اینجاست: چگونه می‌توان انتخاب اجتماعی را به گونه‌ای تبیین کرد که هم آزادی فردی را پاس دارد و هم مسؤولیت جمعی را تقویت کند؟
۱- انتخاب اجتماعی؛ از آزادی تا پاسخگویی اجتماعی
انتخاب اجتماعی در نگاه اول، تجلی اراده آزاد افراد برای مشارکت در فرآیندهای جمعی است؛ مانند رأی دادن، سبک زندگی، موضع‌گیری‌های فرهنگی یا اقتصادی اما در حقیقت، این انتخاب‌ها برخلاف تصمیمات فردی، با هویت و سرنوشت جمعی گره خورده‌اند. در یک جامعه دینی ـ مانند جامعه اسلامی ایران ـ انتخاب اجتماعی نه‌تنها آزادی، بلکه تعهد و تکلیف نیز در پی دارد. در این چارچوب، آزادی به معنای «آزادی از هوس» و مسؤولیت به معنای «آگاهی نسبت به تبعات اجتماعی» است. آزادی بدون مسؤولیت، به بی‌نظمی و حتی استبداد اجتماعی می‌انجامد. اینجاست که دیدگاه اسلامی با نگاه لیبرال غربی بشدت تمایز می‌یابد؛ غرب آزادی را عمدتاً امری فردی می‌بیند اما اسلام آزادی را امری در پیوند با عدالت، اخلاق و مصالح عمومی معنا می‌کند.
۲- سازوکار اجتماعی انتخاب و مسؤولیت‌پذیری
برای آنکه انتخاب اجتماعی به فرآیندی سالم و اثرگذار تبدیل شود، باید چند پیش‌شرط فراهم شود:
آگاهی اجتماعی: جامعه باید به درکی عمیق از پیامدهای انتخاب‌های خود برسد. این آگاهی از طریق آموزش، رسانه‌های متعهد و گفتمان‌سازی دینی ممکن می‌شود.
وجود بسترهای انتخاب آزاد: انتخاب آگاهانه تنها در صورتی محقق می‌شود که بسترهای فکری و فرهنگی آن از آسیب‌های انحصار، سانسور یا تحریف مصون باشد. آزادی در چارچوب اخلاق، لازمه انتخاب صحیح است.
تضمین مسؤولیت‌پذیری: نهادهای اجتماعی، از خانواده تا دولت، باید مشارکت‌جویان را به پاسخگویی نسبت به انتخاب‌های‌شان دعوت کنند. جامعه‌ای که تنها به «حق انتخاب» تکیه دارد اما «پاسخگویی» را فراموش می‌کند، دیر یا زود دچار بی‌ثباتی می‌شود.
۳- رهیافت رهبر انقلاب در تبیین انتخاب اجتماعی
رهبر معظم انقلاب اسلامی، در بیانات مختلف‌شان به نقش مردم در سرنوشت کشور تأکید کرده‌اند. از نظر ایشان، انتخاب اجتماعی زمانی اصالت دارد که با «اراده مستقل»، «هویت دینی» و «مشارکت مؤثر» همراه باشد. بیانات ایشان در موقعیت‌های مختلف به روشنی بر این نکته دلالت دارد که حتی عدالت و توسعه اقتصادی نیز بدون انتخاب و مشارکت مردمی ممکن نیست. این نگاه، نه‌تنها انتخاب را یک حق، بلکه یک وظیفه تاریخی می‌داند. در واقع، از منظر رهبری، انسان‌ها در قبال جامعه خود مأمور به تصمیم‌گیری هوشمندانه و شجاعانه‌اند. ایشان نسبت به هجمه‌های فکری غرب که می‌کوشند با ترویج آزادی بی‌قید و بند، اراده جمعی را از مسیر انقلاب منحرف کنند، هشدار داده‌اند. بنابراین مسؤولیت‌پذیری در انتخاب، نه‌تنها یک اصل اخلاقی، بلکه یک استراتژی برای حفظ استقلال و عزت ملی است.
۴- نقش فرهنگ و روایت در شکل‌دهی انتخاب اجتماعی
جامعه ما بشدت تحت تأثیر روایت‌ها و کلیشه‌های فرهنگی در انتخاب‌های خود قرار دارد. مثلاً ضرب‌المثل‌هایی چون «هر که خربزه می‌خوره پای لرزش هم می‌شینه» نشان از نوعی پذیرش مسؤولیت پسینی دارد اما اغلب از بعد پیشینی آن یعنی شناخت و تعهد پیش از انتخاب غفلت می‌شود.
در مقابل، آموزه‌های حکمی ـ اسلامی، انتخاب را مبتنی بر بینش می‌دانند. در فرهنگ قرآنی، انتخاب یک «امانت» است: «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانهَ» (احزاب،۷۲). به این معنا که انسان، تنها در صورتی سزاوار انتخاب است که اهل درک امانت باشد. ما نیازمند بازتولید حکمت در روایت‌های اجتماعی‌مان هستیم؛ روایتی که انتخاب را نه یک موقعیت گذرا، بلکه یک فرآیند مقدس و سازنده معنا کند.
* انتخاب آگاهانه، بنیان جامعه مسؤول
در جهان امروز که جوامع با سیلاب اطلاعات، بحران هویت و فشار رسانه‌ای مواجهند، انتخاب اجتماعی بیش از هر زمان دیگری به بصیرت و حکمت نیاز دارد. آزادی اگر بدون درک مسؤولیت اجتماعی ترویج شود، نه‌تنها جامعه را به سمت رشد نمی‌برد، بلکه آن را دچار آشوب و انفعال می‌کند.
اسلام با ترکیب بی‌بدیل آزادی در چارچوب ارزش و مسؤولیت در قبال حقیقت، الگویی جامع برای انتخاب اجتماعی ارائه داده است؛ الگویی که رهبر انقلاب بارها آن را بازخوانی و بومی‌سازی کرده‌اند.
بنابراین انتخاب اجتماعی سالم و اثرگذار در گرو تحقق 3 رکن اساسی است: آگاهی، اخلاق و اراده جمعی. تنها با اتکای به این ارکان می‌توان جامعه‌ای ساخت که نه اسیر استبداد داخلی می‌شود و نه بازیچه نفوذ خارجی.